KANOKE mvu miayingi kazinga. Diampasi kwa yeto mu bakula e diambu diadi. Kansi diambote mu zaya vo Kanoke wazinga tezo kia mvu 365. O unu, ke vena muntu ko olenda zinga e mvu miami miawonso. Kanoke ka nuna kwayingi ko. Kuna nz’ankulu, wantu mvu miayingi bazinganga ke mu lumbu yeto ko. Adami wa muntu antete, mvu 600 kakala miau vava Kanoke kawutuka. Kuna kwalanda, Adami wazinga diaka mvu 300. Akaka muna mbongo ya Adami mvu miayingi bazinga lutila nkutu Adami yo Kanoke. Kanoke vava kakala ye mvu 365 e nitu andi ya kumama yakala, mvu miayingi diaka kadi zinga. Kansi, ke dia lendakana ko.

Kanoke mu vonza kiampwena kakala. Yindula Kanoke otinanga, ka lendele zizidila ko o nkangu una kasamunwina e nsangu zambote za Nzambi. O nkangu ufungidi makasi. Ke bazolele Kanoke ko. Bavezele e nsangu zandi yo tianguna Nzambi ona wantuma. O nkangu ke ulendi nwana yo Nzambi a Kanoke ko, kansi balenda vonda Kanoke. Nanga Kanoke wakiyuvula kana se kamonana diaka y’esi nzo andi. Nga wayindula nkaz’andi yo wan’andi a makento yovo mwan’andi Metuselake yo ntekolo andi Lameke? (Etuku 5:21- 23, 25) Nga e yayi i mfoko a mawonso e?

O lusansu lwa Kanoke i lusansu lwa sivi muna Nkand’a Nzambi. Tini yankufi kaka izingulanga lusansu lwandi. (Etuku 5:21-24; Ayibere 11:5; Yuda 14, 15) Kana una vo i wau, e tini yayi yiyikanga mawonso tuvuidi o mfunu muna bakula vo Kanoke lukwikilu lwanene kakala lwau. Nga esi nzo olunga-lunganga? Nga wamweswa kala e mpasi wau wasiandamena e diambu dina wazaya vo dia nsongi muna vanga? Avo e mvutu zaku elo, mayingi olenda longoka muna lukwikilu lwa Kanoke.

Vava Kanoke kawutuka, o wantu mambu mambi bavanganga ova nza. I mbandu ya nsambwadi muna mbongo ya Adami. Kieleka, muna tandu kiakina o wantu lukufi bakala yo vimpi walunga una Adami yo Eva bavidisa. I dianu bazingilanga mvu miayingi. Kansi o mavangu mau ke makala mambote ko, ke bakala mpe ye ngwizani ambote ko yo Nzambi. Umpumbulu wasaka ova nza. Wayantikila muna mbandu yanzole ya Adami, vava Kaini kavonda Abele wa nleke andi. Mosi muna mbongo ya Kaini wakisananga kwayingi wau kakala kimpumbulu ye nlandi a kunda lutila nkutu Kaini. Muna mbandu yantatu e mbi yasaka. Wantu bavovelanga e nkumbu a Yave muna nsambila, kansi mavangu mau mambi makala. Batiangunanga e nkumbu avauka ya Nzambi yo lembi yo zitisa.—Etuku 4:8, 23-26.

E mpila nsambila yayi yambi yasayana muna lumbu ya Kanoke. Vava Kanoke kakituka se mbuta, diavava vo kasola e nzila kelanda. Nga Kanoke oyangalelwa kwa nkangu? Nga olanda e nzila za Yave wa Nzambi aludi, ona wasema e zulu yo ntoto? Nanga Kanoke mayingi kalongoka muna mbandu ya Abele, ona wafwa mu kuma kia sambila Yave muna mpila ina ketondanga. I diau mpe Kanoke kavanga. Muna Etuku 5:22 tutanganga vo: ‘Kanoke okwamanene  kangala ye Nzambi aludi.’ E mvovo miami misonganga vo Kanoke wavuminanga Nzambi muna nza ina wantu ke bazolanga Nzambi ko. Kanoke i muntu antete oyikwanga muna Nkand’a Nzambi wakangala yo Nzambi.

E sono kiaki kivovanga mpe vo Kanoke wakwamanana kangala yo Yave vava kawuta Metuselake. Tubakwikdi vo Kanoke wakituka se vava kalungisa tezo kia mvu 65. E nkumbu a nkaz’andi ke iyikwanga ko muna Nkand’a Nzambi, o lutangu lwa ‘wan’andi amakala ye amakento’ ke luyikwanga mpe ko. Avo se okangalanga yo Nzambi ekolo kesansanga wan’andi, dia ludi vo o wan’andi muna nzil’a Nzambi besansukila. Kanoke wazaya wo vo Yave wavavanga vo kalaminina nkaz’andi. (Etuku 2:24) Kanoke wavanga wawonso muna longa wan’andi e nzila za Yave wa Nzambi. Nkia nluta diatwasa?

Nkand’a Nzambi ke uyikanga mambu mayingi ko. Ke uvovanga diambu ko mu kuma kia lukwikilu lwa Metuselake wa mwan’a Kanoke, ona wazinga mvu miayingi lutila wantu awonso beyikwanga muna Nkand’a Nzambi. Wafwa vava Kizalu Kianene kiayiza ova nza. Metuselake wawuta mwan’a yakala, nkumbu andi Lameke. Lameke mvu miayingi kazinga lutila nkutu Kanoke wa nkak’andi, tezo kia mvu 100. Lameke nkwa lukwikilu kakala. Yave wansola kasoneka ungunza mu kuma kia Noa ye wa mwan’a yakala wa Lameke. Ungunza wau walungana kunim’a Kizalu. Noa watoma zolanga Kanoke wa nkaka’andi, kadi wakangalanga yo Nzambi. Noa kamonana yo Kanoke ko. Kansi Kanoke mbandu ambote kasisa. Noa walongoka mambu mama kwa Lameke wa se diandi, yovo kwa nkak’andi Metuselake, kwa Yaredi wa se dia Kanoke, ona wafwa vava Noa kakala ye mvu 366.—Etuku 5:25-29; 6:9; 9:1.

Se yindula e nswaswani vana vena Kanoke yo Adami. Kanele vo Adami muntu a lunga kakala, wasumukina Yave ye wasisila wan’andi ukolami ye mpasi. Vo i Kanoke, kana una vo muntu wa lembi lunga, wakangala yo Nzambi ye wasisila mbongo andi e vua dia lukwikilu. Adami wafwa vava Kanoke kakala ye mvu 308. Nga e kanda dia Adami badila o lufwa lwa nkulu au wa nkwa loko? Ke tuzeye ko. Edi tuzeye vo, Kanoke ‘wakwamanana kangala yo Nzambi aludi.’—Etuku 5:24.

Avo u se yovo ngudi, mayingi olenda longoka muna lukwikilu lwa Kanoke. E diambu disundidi o mfunu kwa ngeye, i lunga-lunga e nsatu za esi nzo aku. (1 Timoteo 5:8) Kulendi wo vangila mu mvovo mia nkatu ko, kansi muna mavangu. Avo ozolele kangala yo Nzambi nze una Kanoke kavanga, yo yambula vo e nkanikinu mia nsongi mia Nzambi miafila e zingu kiaku, ongeye mpe olenda sisila wan’aku e vua diantalu, i sia vo mbandu ambote ina betanginina.

Wau vo Kanoke nkwa lukwikilu kakala, nanga kinsona kamonanga muna nza yakondwa lukwikilu. Nga Yave wa Nzambi wasungamena Kanoke? Ingeta. Lumbu kimosi Yave wamokena yo Kanoke wa selo kiandi kia kwikizi. Nzambi wazayia Kanoke e nsangu kimana kenda zo zayisa kwa wantu. Nzambi wakitula Kanoke se ngunza, yandi i ngunza yantete oyikwanga muna Nkand’a Nzambi. Tuzeye  wo kadi, Yuda wa nleke a Yesu, wasolwa kwa Nzambi mu soneka e nsangu za Kanoke wa ngunza vioka tandu yayingi. *

Nkia ungunza Kanoke kasakula? Wasakula vo: “Tala, o Yave wizidi ye yazi ya aveledi andi kafundisa awonso, katumba mindembi vumina Nzambi awonso muna mavangu mau mawonso mambi, mana bavangila kuna bi wawonso, ye muna mambu mawonso mansoni mana asumuki awaya mindembi vumina Nzambi bavova mu kuma kiandi.” (Yuda 14, 15) Nanga omwene vo Kanoke ovovele mambu mavangama kala, vika sia vo Nzambi ovangidi kala mana mayikilu muna ungunza. I wau wasonamenanga ungunza muna lumbu yayina. E ngindu za sina i zazi: Kanoke wa ngunza ovovele ye ziku kiawonso e diambu disinga vangama kuna sentu vika sia vo divangamene kala.—Yesaya 46:10.

Aweyi Kanoke kamona vava kasamunanga e nsangu zazi kwa nkangu awonso? E nsangu zandi za lulukisu ye za nkuma. Wavutukila o mvovo “mindembi vumina Nzambi” muna tumba mavangu mambi ma nkangu. O ungunza wandi walukisanga wantu awonso vo e nza ina batunga tuka o muntu kakolama muna Edene yazala yo nsoki ye umpumbulu. E nza yoyo ifwaswa vava Yave kekwiza ye “yazi ya aveledi” andi, i sia vo, ulolo wa mbasi za nkuma. Kanoke kamona wonga ko mu samuna e nsangu zazi za lulukisu, yandi mosi kwandi kaka wasamunanga e nsangu zazi. Nanga Lameke wasivikanga o vumi yo unkabu wa nkak’andi Kanoke. Avo i wau, ekuma kasivikila?

O lukwikilu lwa Kanoke lulenda mpe kutufila mu kukiyuvula kana vo tumwenanga e nza yayi wauna o Nzambi kemwenanga yo. E nsangu za lufwasu zina Kanoke kasamunanga kuna unkabu wawonso, zisamunwanga mpe omu lumbu yeto. Kanoke walukisa nkangu, muna lumbu ya Noa Yave watwasa Kizalu kianene kiafwasa e nza yayina ya mindembi vumina Nzambi. O lufwasu lwaluna i kîni kia lufwasu lwampwena luvingilanga e nza yayi. (Matai 24:38, 39; 2 Petelo 2:4-6) Yave wa Nzambi osadila mbasi zandi za nkuma mu fwasa e nza yayi ilembi vuminanga Nzambi. Konso muntu mu yeto kafwete lemvokela e mvovo mia Kanoke yo zayisa mio kwa wantu ankaka. Esi nzo eto ye akundi eto bafwete kala kuna sambu dieto. Tulenda mona vo yeto mosi kaka tusamunanga e nsangu zazi. Kansi tuzaya wo vo Yave ka yambula Kanoke ko; kalendi mpe yambula selo yandi ya kwikizi ko omu lumbu yeto!

E zingu kia Kanoke aweyi kiafokokela? O lufwa lwandi lwa mpimpita lutila nkutu zingu kiandi. Muna nkand’a Etuku tutanganga vo: ‘Kanoke wakwamanana kangala yo Nzambi aludi. I bosi kàkala diaka ko, kadi o Nzambi wambonga.’ (Etuku 5:24) Aweyi o Nzambi kabongela Kanoke? Paulu wa ntumwa wayiza sasila vo: “Muna lukwikilu, Kanoke i kakatulwilwa kimana kalembi mona lufwa, kasolokele ko e kuma kadi Nzambi wankatula; kadi una kakatwilu ko, watambula kimbangi vo Nzambi kayangidika.” (Ayibere 11:5) Ayeyi i nsas’a mvovo mia Paulu “kakatulwilwa kimana kalembi mona lufwa”? Muna nsekola zankaka za Nkand’a Nzambi mwasonama vo Nzambi wabonga Kanoke yo kunata kuna zulu. Ke dilendi vangama ko. Nkand’a Nzambi uvovanga vo Yesu Kristu i muntu antete wafutumunwa yo kwenda kuna zulu.—Yoane 3:13.

 Ozevo, aweyi Kanoke “kakatulwilwa” kimana kalembi “mona lufwa”? Kuna ngemba zawonso Yave wakatula o moyo wa Kanoke ye wafwa. Kansi, Kanoke wateka tambula “kimbangi vo Nzambi kayangidika.” Aweyi diavangamena? Vitila kafwa, Kanoke wasongwa mona-meso kwa Nzambi, nanga wasongwa una ukala e paradiso ova ntoto. Kuna mfoko a mona-meso kiaki kiasonga e dienga dia Yave, Kanoke wafwa. Vava Paulu wa ntumwa kasoneka mu kuma kia Kanoke ye selo yankaka ya kwikizi akala ye akento, Paulu wavova vo: “Yau awonso muna lukwikilu bafwila.” (Ayibere 11:13) Nanga mbeni za Kanoke bavava e vimbu diandi, kansi ke “diamoneka ko,” kadi Yave wavidisa dio kimana o nkangu balembi dio sakanena yovo sadila dio muna nungununa e nsambila ya luvunu. *

Wau tuzeye e ngindu za Nkand’a Nzambi, yambula twateza yindula una wafokokela e zingu kia Kanoke. Yindula e diambu edi, kansi sungamena vo ke wau kikilu ko diavangamena. Kanoke otikunanga, e nitu andi iyoyele. Mbeni zandi zinlende kuna nima, bafungidi makasi mu kuma kia nsangu zandi za lufwasu. Kanoke omwene fulu kia swamina yo vundila, kansi ozeye wo vo ke vuluka ko vana moko ma mbeni zandi. Kanoke omwene lufwa lwandi muna meso. Wau kevundanga, osambidi kwa Nzambi andi. O ntim’andi uvuvamene. Nzambi oyantikidi kunsonga e mona-meso.

Se yindula o mambu kesongwanga, Kanoke omwene nza yaswaswana ye ina kazaya. Nza yambote-mbote nga mpatu a Edene, kansi ke muna akerubi ko beyingilanga yo kimana wantu balembi mo kota. Omwene mo wantu ayingi, akala ye akento, bena yo vimpi wambote yo nkuma. Bezinganga mu luvuvamu. Ke muna lumengo ko yo lubangamu luna Kanoke kenwananga lwau. Kanoke omwene lutaninu lwa Yave, zola kwandi ye dienga diandi. Okwikidi vo e fulu kiaki i kiau kalakukilanga o moyo; i kiau kazolele zingila. Wau kamwene luvuvamu lwa ntima, Kanoke okangidi meso mandi, olele wosola kia tulu, kasikamene diaka ko.

Yamu unu kiaki Kanoke waleka tulu twa lufwa, kansi dia kiese mu zaya vo Kanoke una muna nyindu a Yave wa Nzambi. Yesu wasia nsilu vo vena ye lumbu kina awonso bena muna nyindu a Nzambi bewá nding’a Kristu yo vaika muna ziami, betemona meso mau yo mona e nz’ampa yambote yo luvuvamu.—Yoane 5:28, 29.

Nga ozolele kota muna nz’ampa? Se yindula e kiese kia monana yo Kanoke! Yindula mambu makiese tulongoka kwa Kanoke! Osinga kutuzayisa kana vo lusansu lwa zingu kiandi twatoma lo zingula yovo ve. Kansi vena ye diambu diamfunu tufwete longoka muna mbandu a Kanoke. Vava Paulu kavovela Kanoke, wakudikila vo: “Kondwa kwa lukwikilu ke dilendakana ko mu yangidika Nzambi.” (Ayibere 11:6) Ekwe longi diamfunu kwa yeto awonso twatanginina unkabu yo lukwikilu lwa Kanoke!