Nga asatuludi a tandu kieto bena ye ziku kisonganga vo Lusansu lwa Nkand’a Nzambi lwa ludi? Muna mvu wa 2014, e zulunalu Biblical Archaeology Review yayuvula vo: “Nkumbu za wantu kwa beyikwanga muna Luwawanu Lwankulu ana asatuludi bena ye ziku vo bazinga kikilu?” E mvutu zavewa i zazi: “Tezo kia wantu 50!” Kansi vena ye nkumbu ya muntu mosi ke yasonama ko muna zulunalu ya asatuludi. O muntu ndioyo i Tatenai. Nani kakala? Yambula twavovela lusansu lwandi lwankufi luyikwanga muna Nkand’a Nzambi.

Vakala ye ntangwa Yerusaleme mu wisa kia luyalu lwa Aparasi yakala. E mbanza yakala muna zunga kina esi Parasi bayikilanga vo Vana Ndambu a Nkoko, i sia vo, kuna este ya nkoka wa Uferate. Vava makesa ma Aparasi bakutumuna mbanz’a Babele, bavevola Ayuda ana bakala muna kinkole yo kubavana e salu kia tungulula e tempelo muna Yerusaleme. (Ezera 1:1-4) Kansi, e mbeni za Ayuda batelamena e salu kiaki, basadilanga nkutu e lau diadi muna funda Ayuda vo ke bazolele tumamena luyalu lwa Aparasi ko. (Ezera 4:4-16) Muna mvu mina kayala Dareyuse I (522-486 Vitila Tandu Kieto), mosi muna makesa ma Aparasi, nkumbu andi Tatenai, wafimpa e diambu diadi. Muna Nkand’a Nzambi, Tatenai oyikilwanga vo “nguvulu a mvivu kuna Simu dia Nzadi.”—Ezera 5:3-7.

Yamu unu kiaki, vena ye babu yasonama e nkumbu ya Tatenai yatoma lundwa. Muna babu kimosi mwasonama e nkumbu ya yitu kia Tetanai muna mvu wa 20 wa luyalu lwa Dareyuse I, i sia vo, muna mvu wa 502 Vitila Tandu Kieto. E babu kiaki i kimbangi kia mambu ma kinkita kia selo kia “Tatenai, nguvulu a mvivu kuna Simu dia Nzadi,” i sia vo, Tatenai ona oyikwanga mu Nkand’a Nzambi muna nkand’a Ezera.

Nkia salu Tatenai kasala? Muna mvu wa 535 Vitila Tandu Kieto, Kurese Wanene wavanga e nsobani muna mvivu mina kayalanga. Mosi muna mvivu miami wayikilwanga vo “Babele kuna Simu dia Nzadi.” Kuna kwalanda o mvivu wau wakayana mu ndambu zole. Ndambu imosi yayikilwanga vo Simu dia Nzadi. I mûna mwakala mbanza a Coele-síria, Fenicia, Samaria ye Yuda. E kintinu muna Damaseke kiakala. Tatenai yandi wayalanga e zunga yayi tuka muna mvu wa 520 yakuna 502 Vitila Tandu Kieto.

Vava Tatenai kayenda kuna Yerusaleme mu zaya e tuku dia ukolami wa Ayuda, wavovesa ntinu Dareyuse vo Ayuda bavovele vo ntinu Kurese wabavana o nswa watungulula e tempelo a Yave. E diambu diadi diasonama mpe muna mabuku ma lundilu dia ntinu. (Ezera 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Muna kuma kiaki Tatenai wavoveswa vo kalendi ningamesa e salu kia tungulula tempelo ko. Tatenai walemvokela mana kavoveswa.—Ezera 6:6, 7, 13.

Muna vova e ziku, “Tatenai wa nguvulu a mvivu a Simu dia Nzadi” kavanga kwandi mambu mamfunu ko muna lusansu lwa Nkand’a Nzambi. Kansi zaya dio vo Nkand’a Nzambi uyikanga Tatenai mu kuma kia kiyekwa kakala kiau. E ludi kiaki kituvene e ziku vo asatuludi nkumbu miayingi bevovelanga lusansu lwa Nkand’a Nzambi ye ziku kiawonso.