E sambu kiantete kina wantu ayingi belongokanga i Sambu kia S’eto, kina Yesu kalonga kwa alandi andi. E sambu kiaki kina muna ndambu a Bibila ina wantu ayingi beyikilanga vo Luwawanu Lwampa. Kuna lubantiku e sambu kiaki kivovanga vo: “E Se dieto koko zulu, yambula e nkumbu aku yazitiswa [yovo yaveleleswa].” (Matai 6:9) Kieleka, e Nkumbu a Nzambi yasekolwa muna Kikongo vo “Yave”, ezak’e ntangwa i yikilwanga vo “Yawe,” ke imonekanga ko muna Luwawanu Lwampa muna nsekola zayingi. Kansi, muna nsekola zazi e nkumbu za nzambi za luvunu zina mûna, nze Zeuse, Ereme yo Atemi. Ekuma balembi yikila e nkumbu a Nzambi aludi una vo yandi ovwidi e Bibila?—Mavangu 14:12; 19:35; 2 Timoteo 3:16.

 Asekodi a Bibila ya Kingelezo Lancelot Shadwell yo Frederick Parker bakwikilanga vo e nkumbu a Nzambi ifwete vutulwiswa muna Luwawanu Lwampa. Ekuma basadila e mvovo “vutulwisa”? Ekuma kadi bakwikilanga vo e nkumbu a Nzambi i mûna yakala kuna lubantiku, kansi katulwa yakatulwa. Ekuma bakwikidilanga e diambu diadi?

 Lancelot Shadwell yo Frederick Parker bazaya wo vo vena ye kopi za ndambu a Bibila ina wantu ayingi beyikilanga vo Luwawanu Lwankulu, zina zateka sonekenwa muna Kiyibere. E nkumbu a Nzambi yasonama muna copi zazi vioka mafunda ma fulu. Muna kuma kiaki bayuvulanga vo ekuma e nkumbu a Nzambi a ke yakadila ko muna kopi za Luwawanu Lwampa bakala zau? O Shadwell wamona mpe vo vava o e kopi za Luwawanu Lwampa zasadilanga e mvovo mitomene zayakana muna Luwawanu Lwankulu, nze “mbasi a Yave,” asoneki a Luwawanu Lwampa bakatulanga e nkumbu a Nzambi yo vingisa vo e mvovo Kyʹri·os una ye nsansa vo “Mfumu.”—2 Ntinu 1:3, 15; Mavangu 12:23.

 Vitila Shadwell yo Parker bavaikisa e nsekola zau muna Kingelezo, asekodi akaka bateka vutulwisa e nkumbu a Nzambi muna nsekola zau za Luwawanu Lwampa za Kingelezo, kansi mu fulu yakete kaka. b Vitila o mvu wa 1863, vava Parker kavaikisa e Nsekola ya Luwawanu Lwampa Mvovo mu Mvovo, ke vateka kala nsekola ya Luwawanu Lwampa ko muna Kingelezo yavutulwisa e nkumbu a Nzambi mu fulu yayingi. Lancelot Shadwell yo Frederick Parker nani bakala?

 Lancelot Shadwell (1808-1861) kimpovela kakala, mwan’a Sir Lancelot Shadwell, wa nlandi a Ntinu a Inglaterra. Mwan’a musi Dibundu dia Inglaterra kakala. Kana una vo wakwikilanga muna longi dia Nzambi Muntatu, watoma zitisanga e nkumbu a Nzambi, wayikilanga yo vo “nkumbu a YAVE ya tundalala.” Muna nsekolandi, muna Nsangu Zambote za soneka Matai yo Maku, e nkumbu a Yave mu fulu 28 yasonama ye vioka fulu 465 muna mvovo vana yanda lukaya.

 Shadwell nanga walongoka oma ma nkumbu a Nzambi muna kopi za ntete za Luwawanu Lwankulu muna Kiyibere. Wavova vo awana bavingisa e mvovo Kyʹri·os muna fulu yakala nkumbu a Nzambi muna nsekola ya Kingerekiya ya Luwawanu Lwankulu, ke asekodi a nsongi ko.

 Muna nsekol’andi, o Shadwell e fulu kiantete kasdila e nkumbu a Yave i Matai 1:20. E mvovo misasilanga e sono kiaki vana yand’a lukaya mivovanga vo “O mvovo Kyʹri·os omu sono kiaki ye muna sono yankaka, una ye nsasa vo YAVE, i nkumbu a Nzambi. Diamfunu kikilu mu vutula e mvovo wau mu nsekola ya Kingelezo.” I bosi wakudikila diaka vo: “Tufwete wo vanga muna vana nkembo kwa Nzambi eto. Yandi kibeni wakiyikila muna nkumbu a YAVE. Vilwa wampwena tuvanga avo ke tusadidi e nkumbu andi ko.” I bosi wavova diaka vo: “Muna [Bibila kieto Kiasikidiswa, Kiavaninua o nswa, i sia vo, Nsekola ya Rei Jaime] e nkumbu a YAVE, ke yasonama mu fulu yayingi ko. Vana fulu kia sadila e nkumbu a Nzambi, tutanganga vo: Mfumu,” o Shadwell wavova vo: “O mvovo Mfumu. . . ke mvovo wa luzitu ko” ufwete vingiswa vana fulu kia nkumbu a Nzambi. Wavova diaka vo yandi kibeni Shadwell muna vula diandi oyikilwanga vo “Mfumu.”

 O Shadwell wavaikisa e nsekol’andi ya nkand’a Matai muna mvu wa 1859. Muna mvu wa 1861 wavakisa o nkand’a Matai yo Maku. I bosi e salu kiandi kiafokoka. Wafwa kina kia 11 kia Yanuali, 1861 muna kimbuta kia mvu 52. Kana una vo i wau e salu kiandi ke kiakala kiampavala ko.

 E nsekol’a Shadwell ya nkanda Matai yatunta e sungididi kia mvuama mosi wasalanga e salu kia kinkita, e nkumbu andi Frederick Parker (1804-1888). Fredeick Parker wayantika sekola Luwawanu Lwampa vava kala ye kimbuta kia mvu 20. Nswaswani yo Shadwell, o Parker kakwikilanga ko muna longi dia Nzambi Muntatu. Wasoneka vo: “[Yambula] e dibundu diawonso dia [Mwan’a Nzambi] . . . diatambulwila e ludi ye nsi a ntima yawonso. . . ye basambila Yave wa Mpungu-ngolo.” Parker wakwikilanga mpe vo e kopi za Luwawanu Lwampa za vingisanga o mvovo Mfumu Nzambi ye Mfumu Yesu vana fulu kia mvovo Kyʹri·os mvuanga zasianga vana vena wantu awaya yau awole. Muna kuma kiaki, wayantika katikisa mu mona vo Shadwell wasekola e mvovo Kyʹri·os vo “Yave.”

 O Parker aweyi kabakulwilanga e diambu diadi? Walongoka Kingerekia, wasoneka nkanda ye nkanda-nkanda yayingi mu kuma kia mpovela ya kingerekia. Wakota mpe muna Buka kia Anglo-Biblico, kianungununanga e salu kia vavulula e kopi ya Bibila ye kani dia sekola Bibila kiambote kia Kingelezo. Muna mvu wa 1842, Parker wayantika vaikisa nsekol’andi yantete ya Luwawanu Lwampa mu ndambu-ndambu. c

 Muna mvu miayingi, Parker wasoneka mu kuma kia yuvu nze yayi: “Nkia ntangwa e mvovo Kyʹri·os usadilwanga mu yika Mfumu Yesu ye Mfumu Nzambi?” Ekuma o mvovo Kyʹri·os usadilwanga se nkumbu kansi ke zina ko?

 Vava Parker kamona o nkand’a Matai wasekolwa kwa Shadwell, muna mvu wa 1859, ye mpila kasasila e mvovo Kyʹri·os, wakwikila vo muna fulu yankaka, o mvovo Kyʹri·os, “ufwete sekolwanga vo Yave.” Muna kuma kiaki, wafimpulula o Luwawanu Lwampa luna kasekola, kimana e nkumbu “Yave” yakala muna fulu ina kakwikilanga vo ifwete mo kala landila e mvovo mia Kingerekia. Dianu vo muna volume yantete ya Luwawanu Lwampa kasekola Parker muna mvu wa 1863, e nkumbu a Yave mu fulu 187 yasonama. Muna vova e ludi, e yayi i nsekola yantete ya Sono ya Kingerekiya ya Kikritu d yasadila e nkumbu a Nzambi muna Kingelezo.

 In 1864, Parker also released A Collation of an English Version of the New Testament . . . With the Authorized English Version. His reason for combining the two New Testaments into one volume was to show where and how his version differed from the other. e

 Muna songa o mfunu wavutulwisa nkumbu a Nzambi, Parker wayika sono yayingi muna Versao Autorizada, kumosi ye sono kia Roma 10:13 kivovanga vo: Konso ona ovovela e nkumbu a Mfumu ovuluzua.” Parker wayuvula vo “[Nani] otoma bakulanga e Versao Autorizada ya Kingelezo ovova vo e sono kiaki Yave kivovelanga, kansi ke Mwan’andi Yesu Kristu ko wa Mvuluzi eto”?

 Parker wasadila mafunda ye mafunda ma libres, i sia vo kimvuama kiayingi, muna vaikisa yo mwanganesa e nsangu za nkanda miandi, zulunalu ye nzila zankaka. Muna vova e ludi, muna mvu mosi kaka wasadila tezo kia 800 za libres, omu lumbu yeto tulenda vova vo 100.000 ma libres kasadila (tezo kia 132,000 ma dolares.) Watwika mpe kopi zankaka za nkanda miandi kwa mfumu za dibundu batoma zayakana kimana bafimpulula mio.

 Nkanda mia Parker ye Luwawanu Lwampa luna kasekola, ke miatoma nietekwa ko ye akwa ngangu ayingi bavezanga mio. Muna vanga ediadi, ke basianga e sungididi ko muna ngolo Parker ye Shadwell bavanga muna vutulwisa e nkumbu a Nzambi muna Luwawanu Lwampa muna Kingelezo.

 Olenda yangalela mpe otala e video ya minite kumi: “Nkingul’a Lundilu dia Lekwa Yankulu ku Warwick: “Bibila ye Nkumbu a Nzambi.”