E Ngindu Zakota Muna Mabundu ma Oriente

“Tuka mu kileke kiame elongi dia nsekoka a nitu diantokanesang’e ngindu. Yabanzanga vo elongi dia moyo ulembi fwanga i ludi kiatambukanga mwawonso. Ikuma vo, yasivika kikilu vava yazaya vo akaka akwa ngangu za nsi za Oriente ye Ocidente bakatikisanga o lukwikilu lwalu. Owau, nzolele zaya kana aweyi elongi dia moyo ulembi fwanga dialwakila muna ngindu za esi Hindu.”—NLONGOKI A UNIVERSIDADE ONA WALONGELWA MUNA KISI HINDU.

1. E kuma dinin’o mfunu kwa yeto mu zaya e ndungunuka ye mbwangana ya malongi ma moyo ulembi fwanga muna nsambila zayingi?

 Elongi dia sia vo o muntu ovwidi moyo ulembi fwanga aweyi diakotela muna kisi Hindu yo muna mabundu makaka ma Oriente? E kiuvu kiaki kiamfunu yo kuna kwa konso nsambidi kuna Ocidente ozolele zaya oma ma lukwikilu lwalu wau vo konso muntu ozolang’o zaya edi dikumbwila oku sentu. Wau vo elongi dia moyo ulembi fwanga dilongwanga muna nsambila zayingi o unu, o zayi wa ndungunuka ngindu zazi ulenda sadisa mu mbokena ye ngwizani y’akwa nsambila zakaka.

2. E kuma e Índia keyikilwanga vo i sina kia nsambila zisundidi filakesa kuna Ásia?

² O Ninian Smart, wa nlongi a mambu ma nsambila muna sikola a Universidade ya Lancaster kuna Grã-Bretanha wavova vo: E Índia i nsi ina ye fu ya nsambila zilutidi filakes’o wantu kuna Ásia. Ke mu kuma kia ulolo wa nsambila kaka ko zavaika kuna Índia​—⁠Hinduísmo, Budismo, Jainismo, Siquismo, yo maka,​—⁠kansi mu kuma kia sia vo e Budismo ina vo i mosi muna nsambila zozo yaluta filakesa lusansu lwa esi Ásia Oriental.” Tusansu twayingi twamana bendomonwa mu mpila yayi “bebadikilanga Índia se nsi au a ngutukila muna kimwanda,” i kavova o Nikhilananda wa nkwa umbakuzi wa mwisi Hindu. Ozevo, elongi dia moyo ulembi fwanga aweyi diakotela mu nsi za Índia ye muna zaka nsi za Ásia?

Elongi dia Nsekoka a Nitu Muna Hinduísmo

3. Mun’owu wa lusansu lwa nza, nani wakotesa elongi dia nsekoka a nitu kuna Índia?

³ Muna tandu kia sambanu V.T.K., o Pitágoras y’alandi andi kuna Ngerekia bayantika mwanganisa elongi dia nsekoka a moyo, akaka akwa ngangu za Hindu bazingilanga kun’esimu dia nkoko a Indo ye Ganges ku Índia elongi diau adimosi mpe bamwanganesanga. E mpaika a lukwikilu lwalu mu kolo kimosi muna “nsi a Ngerekia ye Índia ke yikondele sansa ko,” u kavova o Arnold Toynbee nlongoki a tusansu twa nza. “E [mfilakesa] y’elongi diadi, diatoma sayana mu kuma kia akangazi [nômade] a esi Eurásica, awaya bakota ku Índia, kuna Sudoeste dia Ásia muna tandu kia nsambwadi ye kia nana dia nkama za mvu V.T.K., yo finama kuna nzanza usiang’e nkendelo ya Mbu a Ndombe yo ndimba a Balcânica ye Anatólia,” u kavova o Toynbee. Akangazi awaya a esi Eurásica banata elongi diau dia nsekoka a nitu kuna Índia.

4. E kuma elongi dia nsekoka a nitu diazolelwa kwa akwa ngangu a Hindu?

⁴ E Hinduísmo kolo yayantika kuna Índia, muna ngiza y’akwa Arianos mu tezo kia mvu 1.500 V.T.K. Tuka lubantiku lwandi, e Hinduísmo bakwikilanga vo o moyo waswaswana ye nitu ye uzinganga kunima lufwa. Ozevo esi Hindu akulu au basambilanga, basianga o madia vana meza kimana vo amafwa mau badia. Vioka tandu, vava elongi dia nsekoka a nitu  diakota muna kisi Índia, nanga diayangidika a Hindu akwa ngangu awaya batokananga e ngindu mu kuma kia umpumbulu ye mpasi bemonang’o wantu. Muna wawanesa elongi diadi y’edi diyikilwanga vo nsiku wa Carma, una vo i nsiku wa kuma yo nsendo a esi Hindu, akwa ngangu i bavaikisila elongi dia nsekoka a nitu dina vo e nluta yovo mfwilu wa sendwa yovo tumbwa muna zingu kina osinga vwa.

5. Muna kisi Hindu, ayeyi i mfoko akieleka ya moyo?

⁵ Vakala diaka ye ngindu zakaka zafilakesa elongi dia Hinduísmo mu kuma kia moyo. E Encyclopædia of Religion and Ethics ivovanga vo, “muna kolo kiakina kiavaikiswa elongi dia nsekoka a nitu y’edi dia carma, kinga elongi diakaka nkutu . . . diavaikiswanga kwa fibuka fia akwa ngangu kuna Node a Índia​—⁠batangininanga e ngindu za ndongota Brahman-Atman [wa mpungu ye Brâmane dia mvu ya mvu, wa ludi kia mpungu].” E ngindu zazi zawawaniswa y’elongi dia nsekoka a nitu muna sasila e mbaninu ansuka ya lukwikilu lwa Hindu​—⁠vevoka muna nkal’a kinsekoka yo kwenda lungana ye ludi kia mpungu. Muna lwaka etezo kiaki a Hindu bekwikilanga vo, ofwete sia engolo mu song’e nkal’ambote itondwanga kwa nkangu yo vwa o zayi wazikuka wa kisi Hindu.

6, 7. Alweyi i lukwikilu lwa esi Hindu mu kuma kia Moyo Kunima Kufwa?

⁶ I kuma vo akwa ngangu za Hindu basoba elongi dia nsekoka moyo mun’elongi dia luwutuluku mu wawanisa dio yo nsiku a Carma ye ngindu za Brâmane. O Octavio Paz wa Nsundi a Nsendo a Nobel ye nkunzi antete wa México ku Índia wavova vo: “Muna sayana kwa Hinduísmo, ngindu zakaka mpe zasayana . . . zina vo i nsikinwa muna nsambila za Bramanismo, za Budismo, y’ezaka nsambila za Ásia: metempsicose, i sia vo nsekoka moyo mu zingu kia fwa yo wutuluka.”

⁷ Elongi dia wutuluka i nsikinwa a lukwikilu lwa kisi Hinduísmo o unu. “O lwaka kuna moyo ulembi fwanga ke elau dia fibuka fia wantu asolwa ko, kansi dia wantu awonso, i vuvu kia konso nkwikidi aziku a Hindu,” ukavova o Nikhilananda wa ndongota a Hindu.

E Zingu kia Wutuluka Muna Budismo

8-10. (a) Esi Buda aweyi besasilanga e zingu? (b) O mbakuzi mosi wa mwisi Buda aweyi kasasila o luwutuluku?

⁸ E Budismo kuna Índia diavaikila muna mvu wa 500 V.T.K. Mun’owu wa lusansu lwa Buda, o Sidarta Gautama wa nkuluntu mosi a Índia ona wayiza yikilwa vo Buda vava kamana kieseswa, osokele dibundu dia Buda. Wau vo esina kiandi mu kisi Hindu kiatuka o malongi mandi mafwanana y’oma ma Hindu. Mun’owu wa Budismo e zingu i nkala a wutulukang’aka yo fwa, nze i una muna Hinduísmo, e zingu kia konso muntu i kisonga e mpila mavangu ma zingu kina kateka kala kiau.

⁹ Kansi kadi, e Budismo kelonganga ko vo o moyo a muntu má kilembi fwanga. “O [Buda] má kasolola mu nitu a muntu psique, ngindu zinwananga zilenda kwiza yo kwenda, zikotanga mu nitu, zina vo i luzolo lwa muntu kaka,” u kavova o Arnold Toynbee. Elo, o Buda wakwikilanga vo vena ye má​—⁠nkala muntu yovo ngolo​—⁠zikotanga tuka zingu eki ye kina. O Dr. Walpola Rahula, ye nkwa ngangu mosi wa Budista wavova:

¹⁰ “O muntu ke má kiakaka ko i ngolo za nitu ye za ngindu. Eki tuyikanga vo lufwa i mbaninu a salu ya yikwa yawonso ya to. E ngolo zazi zawonso nga zifokokanga kumosi kele vo e nitu iyambwidi o sala? Eki Budismo vo ‘Ve.’ O luzolo lwa zinga ke lusukanga ko, wokela kaka  luwokelanga lwazola kalanga kaka, i nkuma ampwena uvevomonanga e zingu yawonso, nkala zawonso, ye kana nkutu ye nza yawonso. Mun’owu wa Buda, e ngolo zazi ke zifokokanga ko kele vo e nitu iyambwidi o sala, i sia vo ifwidi; kansi zizinga muna mpila akaka, yo yima e ngolo zandi, ziyikwanga vo luwutuluku.”

11. Azeyi i ngindu za Budista mu kuma kia Zingu Kunima Lufwa?

¹¹ E nyindu mia kisi Buda mu Moyo Kunima Lufwa i miami: Kwakuna e zingu kiakwele mvu kikalanga, nanga ndiona kaka olweke mu tezo kia Nirvana i wavevoka mu nkala wutulukang’aka. E Nirvana ke nkala ya nsambu zakwele mvu ko, ngatu vo i nkala yansuka. Kansi i nkala a lembi zinga diaka​—⁠“fulu kia kondwa lufwa” kondwa zingu. E Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary usasilanga e “Nirvana nze i nkala yovo fulu kikondele mpasi, lembi tokanesa e ntima, yovo nkala yakwele mvu.” A Buda vana fulu kia vava o moyo ulembi fwanga, bekasakeswanga mu vioka yo lwaka muna tezo kia Nirvana.

12-14. E kisi Buda aweyi kilongelanga o moyo ulembi fwanga muna mpila zandi zaswaswana?

¹² Wau vo e kisi Buda kiamwangana mu nsi zayingi za Ásia, akaka basoba o malongi momo ye wawanesa mo yo tusansu twa nsi zau. Kasikil’owu, o Budismo Maaiana i nsambila iluta sadilwanga kuna China ye Japão, bekwikilanga mu bodisatvas y’ezulu yovo kituka Buda dia kusentu. Akwa bodisatvas beningikang’e nkot’au ku Nirvana muna sadila akaka yo kubasadisa mu kota mo. Awaya balenda kuyisolela ovo bazolele wutulukang’aka kana una vo bayilwakila kala mu tezo kia Nirvana.

¹³ Eyaka nsoba y’elongi yaluta filakesanga esi China ye Japão i dibundu dia Ntoto Avauka kuna Oeste, diasokwa kwa Buda Amitabha, yovo Amida. Konso ndiona ovovela e nkumbu a Buda kuna lukwikilu owutukila muna Ntoto Avauka, yovo paradiso, okwakuna e zingu kiasazu muna lwaka mu tambul’o ntemo a nsuka. Nkia ngindu zavaikiswa muna elongi diadi? O Smart wa nlongi wasasila vo: “Nze una diabadikilwa, o nkembo wa paradiso uyikwanga muna sono yakaka ya Maaianas wabadikilwa kwa nkangu vo i wavinganiswa vana fulu kia nirvana.”

¹⁴ E Budismo dia Tibetano diabundakesa o lukwikilu yo lusansu lwau. Kasikil’owu, o nkanda a Tibetano uyikilwanga vo mafwa, usonganga e mfoko kevewanga o muntu muna kolo kia tuka lufwa lwandi yamu ntangwa wutuluka. Uvovanga vo, amafwa besiwanga va ndose a ntemo ampwena wa ludi kiampungu, ye konso muntu olembi zizila o ntemo wauna, ke vevolwa ko, kansi owutuluka diaka. Kieleka, e Budismo kana una vo ngindu zau zaswaswana, elongi dia moyo ulembi fwanga belonganga.

Nsambila y’akulu Muna Xintoísmo dia Japão

15-17. (a) E nsambila y’akulu aweyi yanungunukina muna Xintoísmo? (b) Elongi dia moyo ulembi fwanga nkia kuma dinina diamfunu muna Xintoísmo?

¹⁵ Vakala ye dibundu kuna Japão vitila e mpaika ya Budismo mu tandu kia sambanu kia nkama za mvu T.K. E dibundu diodio ke diakala ye nkumbu ko, o tukwikilu twau twabundakeswa ye fu yambote yo lusansu lwa wantu. Kansi, vava e kisi Buda kiakota muna nsi yayina, oyau bavava owu wa swaswanesena e  nsambila ya Japão y’eyi ya kinzenza. I kuma bavanina e nkumbu ya “Xintó,” in’e nsasa vo “nzila ya zinzambi.”

¹⁶ Adieyi diakwikilwanga muna Xintoísmo yantete mu kuma kia Moyo Kunima Lufwa? E Kodansha Encyclopedia of Japan, usasilanga vo: “E salu kia mpatu a nsengo buka kia wantu akubama yo siama kiavavanga,” mu salu kia kuna o loso, i wayantikila wowo “e sambu kia sambula e mbongo​—⁠kina vo salu kiamfunu kiasalanga muna Xintoísmo​—⁠i kianungunukina wuwu.” O wonga wa mioyo mia mafwa wafila o nkangu wau mu sambilanga akulu muna kubalemvola. E fu kiaki kianungunuka yo kituka se nsambila ya mianda mia akulu.

¹⁷ Mun’owu wa lukwikilu lwa Xintoísta, o moyo una “uvaikidi” wakinu lunda o uwuntu wandi, kansi wafunzuka una mu kuma kia lufwa. Vava afwidi bevang’e sambu mu kuma kia luyindulu lwa mvumbi, o moyo andi uveleleswa yo vaikisa o unsafu wawonso, yo vutukila e ngemba yo walakazi wandi. Oku kukwiziwa, o mwanda a nkulu ndioyo, utambula e fulu kia kinzambi yovo se nkulu wa nkengi. Muna nsangalakiani ye kisi Budismo, e Xintoísmo yatanginina omaka malongi ma Budista, y’oma ma paradiso mpe. Tumwene vo o kwikila muna moyo ulembi fwanga i lukwikilu lwa sina muna Xintoísmo.

Moyo Ulembi Fwanga Muna Taoísmo, Nsambila Akulu Muna Confucionismo

18. Azeyi i ngindu za Taoísta mu diambu dia moyo ulembi fwanga?

¹⁸ O Lao-Tzu i wasoka e dibundu dia Taoísmo, ona obadikilwanga vo kuna China kazingilanga mu tandu kia sambanu kia nkama za mvu V.T.K. Muna Taoísmo e zingu kia muntu i wawanisa e salu ya wantu yo Tao​—⁠e nzila ya nsemwa. E ngindu za Tao mu kuma kia moyo ulembi fwanga zilenda kufikwa muna mvovo miami: O Tao i nyadi osundidi omu nsema. Tao kena ye lubantiku ko ngatu mfoko. Muna zingila mun’owu wa Tao, o muntu i kevwila e nkal’a mvu ya mvu.

19-21. E mbadika zayingi za Taoísta nkia mfoko zatwasa?

¹⁹ Muna vava kuyiwawanisa yo nsema, asambidi a Taoístas bavavanga owu wazinga yakwele mvu. Bayikanga vo kele vo o muntu ozingidi e ngwawani yo Tao, yovo nzila nsema, nanga olenda solola e mbumba za nsema yo lembi fwasulw’e nitu, mu kimbevo ngatu nkutu fwa.

 ²⁰ Kisi Taoísta bayantika e salu kia yindula, kia vanganga e [exercícios] ya fulumuna yo dia madia mandwelo, mu lembi nuna mu nswalu yovo fwa. Ke kolo ko kwavaika o lusansu lwa wantu afwa balendang’o timuka muna matuti yo kwiza yo kwenda konso una bazolele, bezingilanga kuna miongo miavauka yovo muna sanga ya mbu mu mvu miakondw’o lutangu, e dime ye bundu ya nkisi i yabadikilanga. Mun’owu wa lusansu lwa China muna mvu wa 219 V.T.K., o Ch’in Shih Huang Ti wa nyadi, wasindika buka kia makumbi ma maza ye 3.000 ma yintoko-ntoko ye dumbelele mu solola e sanga kiakina kia P’eng-lai, vata dia mafwa, kinumana batwasa e titi kia moyo ulembi fwanga. Kansi kadi, ke banata titi [elixir] kiakina ko.

²¹ O vava e zingu kiakwele mvu, kwafila kisi Taoístas mu vanga e nlongo mia [pílula] muna [alquimia] milenda sadis’o muntu kalembi fwa. Muna mbadika za Taoístas e zingu i kintwadi kia ngolo zaswaswana za yin ye yang (nkento ye yakala). I diau vo, muna zezola o mbodi (andombe yovo yin) ye mercúrio ya (mpembe, yovo yang), asoki a [alquimia] bavavang’o tanginina e nkala a nsema yo banza vo muna sadila e nlongo miami mia [pílula] mikubazingisa yo lembi fwa.

22. Ofilakesa kwa ngindu za Buda muna nsambila a China adieyi yatwasa?

²² Muna tandu kia nsambwadi dia nkama za mvu T.K., e Budismo yayikotesa kala muna fu kia nsambila ya China. E mfoko i nsangalakiani ya malongi ma kisi Buda, ma mpandu, ye nsambila z’akulu. O Smart wa nlongi wavova vo “e Budismo ye Taoísmo ngindu zimosi kaka banungununa za lukwikilu lwa moyo kunima lufwa, luna vo ke lwatoma longwanga ko muna nsambila esi China yankulu ina yasambilanga akulu au.

23. E Confúcio, aweyi kabadikilanga e nsambila y’akulu?

²³ O Confúcio, mosi wa nkwa ngangu kuna China muna tandu kia sambanu dia nkama za mvu V.T.K., una vo undongota wandi i sina kia nsambila Confucionismo, kasidi yika mayingi ko muna Zingu Kunima Lufwa. Kansi, wayika o mfunu wa nkal’ambote yo songa e fu ina itondwanga kwa nkangu. Kansi, watondanga e nsambila akulu ye mawonso mevangwanga muna nsambila za mianda mia mafwa mia akulu.

Nsambila Zakaka za Oriente

24. E Jainismo adieyi kelonganga mu kuma kia moyo?

²⁴ Kisi Jainismo kuna Índia kiasokwa muna tandu kia sambanu kia nkama za mvu V.T.K. O Maavira wa yantika yo, walonganga vo, e vangwa yawonso yamoyo, ivwidi mioyo mia mvu ya mvu, muna vevola o moyo muna ubundu wa Carma, lusakalalu emvimba ye volo divavanga yo lembi vanga mbi kwa konso vangwa yo venga o mavangu mawonso ma nsoki. O Jainistas olandang’o lukwikilu lwalu yamu unu.

25, 26. Kisi Hindu adieyi bekwikilanga, aweyi dinina mpe muna Siquismo?

²⁵ E nsambila ya Siquismo kuna Índia mpe yatuka, ikwikilwanga kwa 19 dia mazunda ma wantu. Muna tandu kia 16 kia nkama za mvu yayantika e nsambila yayi vava o Guru Nanaque kabonga o malongi mambote ma Hindu y’oma mambote ma Islão yo kitula mó se nsambila imosi kaka. E Siquismo yatanginina e ngindu za kisi Hindu za moyo ulembi fwanga, ye za ngutuluka, y’ezi za Carma.

²⁶ Ozevo, o lukwikilu lwa moyo uzinganga kunima mfwa a nitu se longi diamfunu muna nsambila zayingi za Oriente. Aweyi mu kuma kia Kikristu kia Kimpangila, ye Kiyuda, ye ki Islão?

[Yuvu ja Longokela]

[Nenga kia Nsi kina muna lukaya lwa 10]

(Muna zaya una mena o mambu, tala muna nkanda.)

ÁSIA CENTRAL

CAXEMIRA

TIBETE

CHINA

CORÉIA

JAPÃO

Banaras

ÍNDIA

Buddh Gaya

MIANMAR

TAILÂNDIA

SRI LANKA

CAMBOJA

JAVA

3.° SÉCULO AEC

1.° SÉCULO AEC

1.° SÉCULO EC

4.° SÉCULO EC

6.° SÉCULO EC

7.° SÉCULO EC

E Budismo yafilakesa Ásia ya Oriente yawonso

[Foto ina muna lukaya 9]

Nsekoka i longi dia sina muna Hinduísmo

[Foto ina muna lukaya 11]

Kisi Taoísta bevavang’o lwaka muna zingu kiakwele mvu muna zinganga e ngwawani yo nsema

[Foto ina muna lukaya 12]

O Confúcio watondanga e nsambila y’akulu