E Ngindu Zakota mu Kiyuda, Kikristu kia Kimpangila, ye Islão
E Ngindu Zakota mu Kiyuda, Kikristu kia Kimpangila, ye Islão
“E nsambila mpe i mosi muna nzila zikwikidisang’o wantu vo fwa befwa, yo kubasila o nsilu a vwil’e zingu kia kiese kunima lufwa, yovo kia wutuluka diaka.”—GERHARD HERM, WA NSONEKI A ALEMANHA.
1. E nsambila zayingi mu nkia lukwikilu besilang’o nsilu a moyo kunima lufwa?
MUNA siang’o nsilu a zingu kunima lufwa, o mabundu mawonso bekwikilanga vo o moyo a muntu ke ufwanga ko kansi muna lufwa uvaikanga yo kwenda muna nza a kimwanda yovo sekoka mu vangwa kiakaka. Nze i una tumwene muna tini ivitidi vo, tuka kuna lubantiku o lukwikilu lwa moyo ulembi fwanga lwalongwanga muna mabundu ma Oriente. Kansi aweyi tuvova mu diambu dia Kiyuda, ye Kikristu kia Kimpangila, ye kisi Islão? Elongi diadi aweyi diakotela muna nsambila zau?
E Kiyuda Kiatanginina e Ngindu za Ngerekia
2, 3. Mun’owu wa Encyclopaedia Judaica, nga e sono Yavelela ya Kiyibere moyo ulembi fwanga ilonganga e?
2 O nkuna a Kiyuda muna Abarayama watuka se vioka 4.000 ma mvu. E sono yavelela ya Kiyibere yayantik’o sonekwa muna tandu kia 16 dia nkama za mvu V.T.K. yo fokolw’o sonekwa muna tandu kina o Sócrates yo Platão bavaikisa elongi dia moyo ulembi fwanga. Nga e Sono yayi moyo ulembi fwanga yalonganga?
3 Se we e mvovo mia Encyclopaedia Judaica: “O lukwikilu lwa moyo ulembi fwanga kunima tandu kia nkangu a Nzambi lwayantikila . . . yo kituka se longi diampwena kwa Ayuda ye Akristu.” Uvovanga mpe vo: “Muna tandu kia nkangu a Nzambi o muntu wamvimba kabadikilwanga. Ovo i moyo ke má kivambananga ye nitu ko.” Ayuda antete bakwikilanga muna lufuluku lwa mafwa, ediadi “i diabaswaswanisanga y’aya bakala yo lukwikilu lwa . . . moyo ulembi fwanga,” i uvovele e encyclopedia yayina.
4-6. Elongi dia moyo ulembi fwanga aweyi “diakitukila se mbut’elongi” muna Kiyuda?
4 Ozevo, elongi diadi aweyi diayiza kitukila se “nsikinwa” muna Kiyuda? O lusansu luvananga e mvutu. Muna mvu a 332 V.T.K., o Alesandere Wanene w’ekesa dia Ngerekia wabaka e nsi a Médio Oriente muna nzaki zawonso. Vava kalwaka kuna Yerusaleme, watambulwa kuna ngemba zawonso kwa Ayuda. O Flávio Josefo wa nsoneki a tusansu twa nza wa mwisi Yuda muna tandu kiantete wasoneka vo, bansongele nkutu o ungunza wa nkand’a Daniele wateka sonekwa se vioka 200 za mvu, utoma sasilanga oma ma Alesandere wa “ntinu a Ngerekia” vo, okala se ntu muna tambula e nsi. (Daniele 8:5-8, 21) Ayadi ana bavingil’e kintinu kia Alesandere bakwamanan’o lungisa ekani diau dia Longa e ndinga Kingerekia, yo lusansu lwau, ye kindongota kiau muna kintinu kiawonso. Muna diadi e kintwadi kia tusansu twau tole—lwa Angerekia y’olu lw’Ayuda—ke balenda kio vengesa ko.
5 Muna lubantiku lwa tandu kiantatu kia nkama za mvu V.T.K., bayantika e nsekola yantete ya Sono ya Kiyibere muna Kingerekia yayikilwanga vo Septuaginta. Muna kuma kiaki engi esi Zula bakulukiana ye nsambila y’Ayuda yo zitisa yo, akaka nkutu bakota mó emvimba. Kuna diak’e sambu, Ayuda bayantik’o tanginina e ngindu za Kingerekia, zakala vo se diambu diampa kwa yau, akaka nkutu bakituka se ndongota. O Filo wa mwisi Alexandria, wakala mosi muna Ayuda bakituka se ndongota muna tandu kiantete kia nkama a mvu T.K.
6 O Filo wavuminanga kikilu Platão ye wansasila oma ma Kiyuda muna mpova za kindongota kia Kingerekia. Muna nkanda Heaven—A History, tutanganga vo, “muna sanganesang’oma ma undongota wa Platão yo lusansu lwa Nkand’a Nzambi, o Filo wavangil’e nzila kwa Akristu [y’akaka Ayuda] aya balandila.” O Filo adieyi kakwikilanga muna kuma kia moyo? O nkanda wowo uvovanga vo: “Kuna kwa yandi, muna lufwa o moyo uvutukanga nze una wateka kala, vava kawutukidi ko. Wau vo o moyo ku nza a kimwanda uvwilu, e fizingu muna nitu se má kiankatu.” Akaka Ayuda akwa umbakuzi aya bakwikilanga muna moyo ulembi fwanga i Isaac Israeli, wa médico otomene zayakana wa mwisi Yuda wa tandu kia 10 dia nkama za mvu, yo Moisés Mendelssohn, wa ndongota Ayuda wa mwisi Alemanha muna tandu kia 18 dia nkama za mvu.
7, 8. (a) E Talmude aweyi keyikilang’o moyo? (b) O nkanda wa mbumba wa Ayuda aweyi wavova oku sentu mu kuma kia moyo?
7 O nkanda mpe waluta filakes’e ngindu ye zingu kia Ayuda i Talmude—lusansu lwayikilwanga vo nsiku wasasilwa, oku kwakwiziwa asasi y’alongi a nsiku wau, mu Tandu Kiantete yamu tandu kia nzole kia nkama za mvu T.K. basoneka lo mu nkanda. E Encyclopaedia Judaica ivovanga vo, “Alongi a Talmude, bakwikilanga vo o moyo uzinganga kunima lufwa.” E Talmude uvovanga nkutu vo amafwa bevovananga y’aya ben’o moyo. Muna Encyclopædia of Religion and Ethics, tutanganga vo “Nanga mu kuma kia tangininang’e ngindu za ki Platão, [alongi] bakwikilanga vo o moyo wayikadilanga entete.”
8 E Cabala, i nkanda akaka w’Ayuda, wasakis’o yivisa e diambu muna longa vo o moyo uwutulukanga. E The New Standard Jewish Encyclopedia yavova mu kuma kia lukwikilu lwalu: “E ngindu zazi nanga kuna Índia zatuka. . . . Entete o nkanda wa Cabala watanginina e ngindu za nkanda Bahir, ibosi za Zohar oku sentu, bayantika wo tonda yo sadila wo muna lukwikilu ye nkanda wa Hassidismo.” O unu kiaki kuna Isaele, e ngutuluka yatoma tambuka se longi dia Kiyuda.
9. Ndonga y’Ayuda o unu aweyi bebadikilang’elongi dia moyo ulembi fwanga?
9 Ozevo, muna mfilakesa za ndongota a Ngerekia, e ngindu za moyo ulembi fwanga, zakota muna Kiyuda yo toma kwikilwanga kwa ndonga ya wantu. Aweyi tuvova mu kuma kia nkota elongi diadi muna Kikristu kia Kimpangila?
E Kikristu kia Kimpangila Kitanginini e Ngindu za Platão
10. O nkwa ngangu mosi wa mwisi Espanha adieyi kavova mu kuma kia lukwikilu lwa Yesu mu diambu dia moyo ulembi fwanga?
10 E Kikristu kia Kieleka muna Kristu Yesu i kiayantikila. O Miguel de Unamuno wa nlongoki a sikola kuna Espanha omu tandu kiaki kia 20 ma nkama za mvu, wasoneka mu kuma kia Yesu oku vo: “Wakwikilanga muna lufuluku lwa nitu, mun’owu wa lusansu lwa Ayuda, ke mu moyo ulembi fwanga ko nze i lusansu lwa Platão wa mwisi [Ngerekia]. . . . Ndiona ozolele dio fimpa olenda tanga konso nkanda utoma sasilanga eziku kia diambu diadi.” Wafokol’o vova: “O moyo ulembi fwanga . . . i longi dia kindongota y’akwa bubu.”
11. E kindongota kia Ngerekia nkia ntangwa kiakota muna Kikristu?
11 Nkia ntangwa ye aweyi “elongi dia kindongota kia bubu” diakotela muna nsambila za Kikristu kia Kimpangila e? E The New Encyclopædia Britannica isonganga vo: “Akristu awaya balongwanga kwa ndongota za Ngerekia muna tandu kia nzole kia nkama za mvu AD bayantika vava o songa lukwikilu lwau muna mvovo mia kindongota mia Kingerekia, muna nkembo a ngangu zau yo vav’o vilula akaka alongoki a esi nza. E ndongota baluta yangalel’o landa i Platão.”
12-14. O Orígenes yo Agostinho aweyi bakotesela yo sayanisa e kindongota kia Platão muna Kikristu?
12 Ndongota zole baluta filakes’o malongi ma Kikristu kia Kimpangila. Omosi i Orígenes wa mwisi Alexandria (c. 185-254 T.K.), wankaka i Agostinho wa mwisi Hippo (354-430 T.K.). Mu kuma kiau, o nkanda wa New Catholic Encyclopedia uvovanga vo: “O Orígenes wa nkwa Oriente yo St. Agostinho wa mwisi Ocidente yau kaka basikidisa vo o moyo má kiamwanda yo sikidisa e ngindu za kindongota za nkal’a moyo.” O Orígenes yo Agostinho aweyi bakubikil’e ngindu z’elongi dia moyo?
13 O Orígenes nlongoki a Clemente kakala kuna Alexandria, o nkanda wa New Catholic Encyclopedia uvovanga vo: “i Se diantete dia dibundu ona watwas’o malongi ma esi Ngerekia mu diambu dia moyo.” O Orígenes watoma filakeswa kikilu kwa ngindu za Platão mu diambu dia moyo. “E ngindu zawonso katambula [Orígenes] kuna kwa Platão mu diambu dia moyo, wakotesa zo muna malongi ma Kikristu,” u kasoneka o nlongoki a oma ma unzambi Werner Jaeger muna nkanda The Harvard Theological Review.
14 O Agostinho obadikilwanga kw’akaka akwa Kikristu kia Kimpangila vo nkwa mbadika zampwena wankulu. Una kakotele ko muna “Kikristu” muna kimbuta kia 33 dia mvu, o Agostinho wakala y’etima diasaka muna kindongota yo kituka se Neoplatônico. a Vava kakota muna Kikristu, kasidi soba ngindu zandi za Neoplatônico ko. “E ngindu zandi i zasanganes’elongi dia Luwawanu Luampa yo lusansu lwa Platão wa ndongota a Ngerekia,” i uvovanga o nkanda New Encyclopædia Britannica. O nkanda wa New Catholic Encyclopedia ukwikanisanga vo “elongi dia Agostinho mu kuma kia [moyo], diakituka s’elongi dia sina muna nsi za Ocidental yaku tandu kia 12 dia nkama za mvu . . . mu longi dia Neoplatônico basompela dio.”
15, 16. O malongi ma Aristóteles nga masoba e ngindu za mabundu za moyo ulembi fwanga muna tandu kia 13 dia nkama za mvu?
15 Muna tandu kia 13 dia nkama za mvu, o malongi ma Aristóteles mayantik’o mwangana kuna nsi za Mputu, mu diambu dia ndinga Latim ye muna mbwanga bamwangang’e nsangu za sono ya Aristóteles akwa Árabe muna sikola zau. Nlongoki mosi a sikola akwa Katolika wayikilwanga vo Tomás wa nkwa Aquino watoma kizengeneka mu kuma kia ngindu za Aristóteles. Muna kuma kia sono ya Aquino, o malongi ma Aristóteles maluta tambuka muna mabundu ke mun’oma ma Platão ko. Kansi kadi, e ngindu zazi ke zasoba ko elongi dia moyo ulembi fwanga.
16 O Aristóteles walonganga vo o moyo ke una wavambana ko ye nitu, ke uzinganga ko kunima lufwa, kele vo vena ye má muna nitu a muntu, ke kina ye zingu ko, ke kina ye ngangu ko. E ngindu zazi mu kuma kia moyo ke zina ngwawani ko yo lukwikilu lwa mabundu lwa sia vo, o moyo a muntu uzinganga kunima lufwa. I kuma vo, o Aquino wasoba e ngindu za Aristóteles mu kuma kia moyo, wau kavovanga vo vena ye kuma muna kwikil’o moyo ulembi fwanga. Ozevo, o lukwikilu lwa dibundu lwa moyo ulembi fwanga lwasikila kaka.
17, 18. (a) E dibundu dia Protestante dia tandu kia 16 dia nkama za mvu nga diasingik’elongi dia moyo muna lukwikilu lwau? (b) O ulolo wa mabundu ma Kikristu kia Kimpangila, aweyi bebadikilanga elongi dia moyo ulembi fwanga?
17 Muna tandu kia 14 ye 15 dia nkama za mvu, muna nsungi a Luwutuluku, e ngindu zau zavutukil’elongi dia Platão. Esi nzo ya Médici ona watoma zayakana kuna Itália bavanga e sikola academia kuna Florença mu longa e longi dia kindongota kia Platão. Muna tandu kia 16 ye 17 dia nkama za mvu, ndonga bayambula landa Aristóteles. Ye e dibundu dia Protestante diayantika mu tandu kia 16 dia nkama za mvu kasoba diambu ko mun’elongi dia moyo. Kana una vo e Protestante katonda elongi dia purgatório ko, kansi batonda e ngindu za lubangamu lwa mvu ya mvu yovo nsendo a nsambu.
18 Elongi dia moyo ulembi fwanga diasikila muna mabundu mayingi ma Kikristu kia Kimpangila. Muna kuma kiaki, nlongoki mosi a sikola wa mwisi América wasoneka vo: “Kuna kwa nkangu a nsi eto e nsambila i sia vo moyo ulembi fwanga, ke diambu diakaka ko. O Nzambi i mvangi a moyo ulembi fwanga.”
Islão ye Longi dia Moyo Ulembi Fwanga
19. E kisi Islão nkia ntangwa kiavaika ye nani wavaikisa kio?
19 Maomé i wayantika e nsambila ya Islão ona watumbwa e kingunza vava kakala ye kimbuta kia 40 ma mvu. Esi Muçulmano bekwikilanga vo watambula lusengomono lwalu tezo kia 20 yovo 23 ma mvu muna mvu a 610 T.K. yamu mfw’andi muna mvu a 632 T.K. O tusengomono twatu twasonekwa muna nkanda avauka w’akwa Muçulmano, uyikilwanga vo Alcorão. Vava kiasikidisw’e nsambila ya Islão, ozevo e nsambila za Kiyuda ye Kikristu kia Kimpangila bayikotela kala mun’elongi dia Platão mu diambu dia moyo.
20, 21. A Muçulmano adieyi bekwikilanga muna Moyo Kunima Lufwa?
20 Akwa Muçulmano bekwikilanga vo o lukwikilu lwau i nsuka a lusengomono lwavewa kw’Ayibere ankulu akwikizi ye kwa Akristu ankulu. O nkanda Alcorão uyikanga maka mambu ma Sono ya Kiyibere y’eyi ya Kingerekia. Kansi, mun’elongi dia moyo ulembi fwanga, e Alcorão yaswaswana ye sono yayi. E Alcorão ilonganga vo o muntu una yo moyo uzinganga kunima lufwa. Ulonganga mpe o lufuluku lwa mafwa ye lumbu kia lufundisu, ye nzengo za nsuka zivingilang’o moyo—kana vwil’o moyo kuna mpatu ya paradiso kun’ezulu yovo kuna bilungi bia tiya.
21 Esi Muçulmano bekwikilanga vo e mioyo mia mafwa kuna Barzakh mikwendanga yovo ku “Barreira,” “e fulu yovo nkala ina bekalanga amafwa kunima lufwa ekolo bevingilanga o lufundisu.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, nota de rodapé) O kwakuna o moyo zaya uzayanga, ekuma kemwena e mpasi za “Tumbu kuna Nsi-a-fwa” kele vo muntu ambi kakedi yovo vwil’e zingu kia nkembo kele vo nkwa kwikizi kakedi. Kansi, akwikidi mpe bafwete teka mweswa e fimpasi mu kuma kia masumu mana banata ekolo bazinganga. Muna lumbu kia lufundisu e nkal’a yayi ifokokanga, ye konso muntu ye yandi mfoko.
22. Adieyi diswaswanisanga e ndongota zakaka za Árabe mu diambu dia mfoko a moyo?
22 Mu kuma kia filakeswa kwa Platão i diakotela muna nsambila za Kiyuda ye Kikristu kia Kimpangila elongi dia moyo ulembi fwanga, kansi dialongwanga kala muna Islão tuka lubantiku lwandi. Ediadi ke disonganga ko vo e sikola za Árabe ke zasanganesa malongi ma Islão ye ma kindongota kia Ngerekia ko. Kieleka o malongi ma Aristóteles mamwangana kwayingi muna nsi za Árabe. O nkwa ngangu mosi wa Árabe kumosi yo Avicena yo Averroés basasilang’e ngindu za Aristóteles yo kiesesa zo. Muna vav’o yikanesa e ngindu za Kingerekia yo malongi ma Muçulmano mu diambu dia moyo, malongi mau maswaswana. Kasikil’owu, o Avicena wavovanga vo o moyo a muntu ke ufwanga ko. Ovo i Averroés kuna diak’e sambu katonda ngindu zazi ko. Mu kuma kia nswaswani zazi elongi dia moyo ulembi fwanga dilongwanga muna lukwikilu lwa esi Muçulmano yamu wau.
23. E nsambila za Kiyuda, y’ezi za Kikristu kia Kimpangila y’ezi za Islão akweyi babakil’elongi dia moyo ulembi fwanga?
23 Kieleka, e Kiyuda ye Kikristu kia Kimpangila, ye ki Islão e nsambila zazi zawonso belonganga elongi dia moyo ulembi fwanga.
[Mvovo ku yanda dia lukaya]
a O nlandi a Neoplatônico, e mpila yampa ya kindongota ya Platão yavangwa kwa Plotino muna tandu kia tatu kia nkama za mvu kuna Roma.
[Yuvu ja Longokela]
[Foto ina muna lukaya 14]
O bakama kwa nsi kwa Alexandere Wanene kwatwas’e nsanganesa ya lusansu lwa Angerekia y’olu lwa Ayuda
[Mafoto zina muna lukaya 15]
Orígenes, ye Agostinho basanganes’elongi dia Platão y’elongi dia Nkand’a Nzambi
[Foto ina muna lukaya 16]
Ova ntandu i Avicena, wavovanga vo o moyo a muntu ke ufwanga ko. Averroés watumba e ngindu zazi
