Moyo Ulembi Fwanga—Etuku dia Longi Diadi

“Ke vena diambu disundidi tokanesa muntu ko, ovo ke diadi ko dia zaya kana aweyi ukalanga o moyo kunima lufwa.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. O Sócrates yo Platão aweyi basayanesena e ngindu za sia vo o moyo ke ufwanga ko?

 NLONGOKI mosi una ye kimbuta kia 70 lwa mvu, una vo nlongi mpe Watumbwa vo munkondwa vumi, aleke kabendomonanga muna malongi mandi. Kana una vo muna lumbu kia lufundisu lwandi wavava kuyitanina, o mfundisi wanzengela nzengo za lufwa wau vo nkanu wamoneka muna yandi. Una vakondwang’aka ola zakete muna vondwa, o nlongi ndioyo wanunu wavova mambu kwa alongoki andi banzunga mu songa vo o moyo ke ufwanga ko, i kuma o lufwa lwandi ke bafwete lo mwena wonga ko.

² O muntu ndiona wafundiswa, yo vondwa ke wankaka ko i Sócrates wa ndongota a mwisi Ngerekia a tandu kia tanu dia nkama za mvu V.T.K. a O Platão wa nlongoki andi wasoneka o mambu mama muna nkand’andi nteza Apologia yo Fédon. O Sócrates yo Platão bazayakene vo bena muna buka kia aya bayantika mwanganisa e ngindu za sia vo o moyo ke ufwanga ko. Kansi, ke yau ko i tuku di’elongi diadi.

³ Nze una tusinga mona vo, etuku dia ngindu za sia vo o muntu kefwanga ko kolo zatuka. O Sócrates yo Platão bavienges’e ngindu zazi yo kitula zo se malongi mau ma kindongota, yo kotesa mo muna fu ya sikola ya nsi’au tuka muna lumbu yau y’eyi yalanda.

Tuka Tandu kia Pitágoras Yamu Tandu kia Pirâmides

4. Vava o Sócrates kavaikidi ko, nkia ngindu bakalanga zau a Mingerekia mu diambu dia Moyo Kunima Lufwa?

⁴ Amingerekia ana bavitila Sócrates yo Platão yau mpe bakwikilanga vo o moyo zinga uzinganga kunima lufwa. O Pitagóras, wa nlongi a matemática on’otomene zayakana wa mwisi Ngerekia wa tandu kia sambanu dia nkama za mvu V.T.K., wakwikilanga vo o moyo ke ufwanga ko oku vo ulenda kituka yo kota mu to kiakaka. O Tales wa mwisi Mileto, wamvitila ona wabadikilwanga vo i ndongota antete a Ngerekia, wavova vo ke muntu kaka ko, ye bulu yovo nti i bena yo moyo ulembi fwanga, kansi konso má mpe kinikunanga nze imã. Esi Ngerekia yankulu edi bayikanga vo e mioyo mia mafwa nkoko wa Estige misaukanga muna nlungu yo kota mu nsi a ntoto kuna fulu kiyikilwanga vo nsi-a-mafwa. Kwakuna, e mioyo mifundiswa yo filwa muna pelezo ampwena ya lubangamu, yovo kuna zingu kia nsambu ku Elísio.

5, 6. Aparasi aweyi babadikilanga o moyo?

⁵ Kuna Irã, yovo Aparasi yakuna este, kwakala ngunza mosi wayikilwanga vo Zoroastro muna tandu kia nsambwadi dia nkama za mvu V.T.K. Yandi watwasa e mpila nsambila yayiza zayakana vo nsambila ya Zoroastro. Eyayi i nsambila ya  Kimfumu kia Aparasi eki kiayalang’e nza wauna e Ngerekia kayantikidi ko o yala. E sono ya Zoroastro ivovanga vo: “Muna zingu kia Moyo Ulembi Fwanga Asongi Bekemba, ovo i akwa Luvunu e mioyo miau bangikwa mibangikwa. E miami i Nsiku kasikidisa o Auramazda [i sia vo, “nzambi a ngangu”] muna kimfumu Kiandi.”

⁶ Elongi dia moyo ulembi fwanga dialongwanga mpe vitila e lumbu ya Zoroastro muna mabundu ma Irã. Kasikil’owu, makanda ma Irã mankulu bazitisanga e mioyo mia mafwa, babavananga madia ye mvwatu muna kubasadisa muna nsi-a-mafwa.

7, 8. Adieyi bakwikilanga Angipito yankulu mu diambu dia zingu kia moyo kunima mfwa a nitu?

⁷ O lukwikilu lwa zinga kunima lufwa lwakala mpe muna nsambila za Angipito. Angipito bakwikilanga vo o moyo a muntu afwa ufundiswa kwa mfumu Osíris, una vo i nzambi a nsi-a-mafwa. Kasikil’owu, o nkanda wa papiro uyikwanga vo mu tandu kia 14 dia nkama za mvu V.T.K. wavaika usonganga Anúbis una vo i nzambi a mafwa ofilanga o moyo a Hunefer wa nsoneki vana ndose a kunda kia Osíris. Basidi o ntima una vo i ntona za nsoneki vana balanza yo pezwa kumosi ye mpu a nsala yivwete nzambi ankento wa kieleka ye nsongi vana ntu andi. O Tot, wa nzambi akaka wavan’e nzengo a diambu. Wau vo o ntima a Hunefer ke wambi kikilu ko, vava upezelo ezitu diandi dike edi dia mpu a nsala dingi, ozevo o Hunefer wafwana kota muna kintinu kia Osíris yo tambul’o moyo ulembi fwanga. E papiro mpe yisonganga e ngobodi ankento otelamene vana ndambu a balanza ovingilang’o vempola konso mfw’e una vo o ntim’andi ke ulungidi ko muna lufimpu. Angipito mpe bakusanga mafuta ma nsunga muna nitu za mafwa mau yo lunda evimbu dia Faro muna pirâmides yampwena kikilu, kadi babanzanga vo muna toma lunda e nitu i bevuluzila e mioyo miau.

⁸ Tusansu twayingi twankulu twakala y’elongi diau adimosi​—⁠dia moyo ulembi fwanga. Nga va nto mosi batambulwilang’elongi diadi?

Etuku dia Longi

9. Nkia nsambila yafilakesa Angipito ya nz’ankulu, Aparasi ye Ngerekia?

⁹ O nkanda Religion of Babylonia and Assyria, uvovanga vo: “Muna nz’ankulu, Angipito, Aparasi, ye Angerekia basambukila e nsambila ya Babele.” O nkanda wau usasilanga vo: “E ngwizani yakala kwa Angipito ye esi Babele tuka lubantiku, nze i una diasengomonwa muna babu kia El-Amarna, disonganga kieleka vo vakala ye ntangwa yafwana muna kotesa e ngindu ye fu ya esi Babele muna nsambila za Angipito. E nsambila ya Mitra kuna Aparasi, yisonganga e mpenza vo kisi Babele batanginina . . . E mfwanani ya malongi ma Anesemi ina muna tusansu twa Mingerekia, ye muna nsambila za Ngerekia itomene zayakana kikilu vo i muna matuka ye awana mpe balongoka ke bekatikisanga mo ko. O malongi ma Anesemi matoma sayana kemusungula kuna Babele.” b

10, 11. Adieyi babadikanga esi Babele mu diambu dia moyo kunima lufwa?

¹⁰ Kansi, e ngindu za esi Babele muna edi dibwanga kunima lufwa nga ke zaswaswana ko ye una bebanzanga Angipito, Aparasi, ye Angerekia? Kasikil’owu, se badiki o lusansu lwa Babele lwa Epopéia de Gilgamés. O Gilgamés, w’ekesa diau diambuta wau kabangamanga mu vava zaya eziku kia lufwa yo tomb’o moyo ulembi  fwanga, kansi wau kabaki. E dumbelele wa nteki a vinyo kawanananga yandi muna zingu kiandi wankasakesanga vo kasadil’aka o moyo andi a unu kiaki, ekuma vo o moyo wakondwa nsuka una kevavanga kesolola wo ko. E ludi kia diambu emvimba i kiaki vo o lufwa ke lulenda vengomonwa ko, ovo i vuvu kia moyo ulembi fwanga i mpavala kaka. Nga ediadi disonganga vo esi Babele ke bekwikilanga longi dia Moyo Kunima Lufwa ko?

¹¹ O Morris Jastrow Jr., wa nlongi a Universidade kuna Pennsylvania, U.S.A., wasoneka vo: “Ke vena mosi ko muna nkangu yovo mfidi a nsambila [a Babele] okwikilanga e mfokok’a zingu kia moyo. O lufwa [muna ngindu zau] i mpioka mu zingu kiakaka, oku vo o lembi kwikila edi dia moyo ulembi fwanga i siamisa kaka e ngindu za sia vo o muntu muna vw’o moyo akaka entete ofwete fwa.” Elo, esi Babele mpe bakwikilanga vo vena ye konso má kizinganga kunima lufwa. Besonganga o lukwikilu lwalu vava bezikanga o fwa kumosi ye lekwa kinumana vo kasadila yo muna Zingu Kunima Lufwa kina kevwa.

12-14. (a) Kunima Kizalu akweyi kwawutukila elongi dia moyo ulembi fwanga? (b) Aweyi elongi diadi diamwanganena ova ndose a nza?

¹² Kieleka, elongi dia moyo ulembi fwanga kuna Babele diankulu i diatuka. Mun’owu wa Nkand’a Nzambi una vo i nkanda usonganga o lusansu lwa kieleka, e mbanza Babele, Nimerode wa mwana ntekulu a Noa watungisa yo. c Vava kiavioka Kizalu kia lumbu ya Noa, ndinga mosi kaka yavovwanga ye nsambila mpe imosi yakala. Kansi muna tungisa e mbanza yayi yo tungisa e nzo yandandanda o Nimerode wayantika e nsambila akaka. O lusansu lwa Nkand’a Nzambi lusonganga vo una babindakeswa e ndinga kuna Babele, atungi a nzo yayina bamwangana yo nata kumosi e mpila nsambila zau. (Etuku 10:6-​10; 11:4-9) Elongi dia nsambila za Babele i mbwangana diamwangana ova ndose a nza.

¹³ O lusansu lwankulu lusonganga vo o Nimerode mfwa a nsoki kafwa. Vava kafwa esi Babele bavava una bafwana toma kunzitisila, wau vo yandi i tuku ye ntungi a mbanza au ye ntinu au mpe antete. Wau vo o nzambi Marduque (Merodaque) wabadikilwanga vo yandi i tuku dia Babele akaka alongoki bayantik’o vova vo o Marduque i Nimerode. Avo i wau, e ngindu za sia vo o muntu una yo moyo uzinganga kunima lufwa ozevo mu mfwa a Nimerode zayantikila. O lusansu lusonganga vo e ngindu za moyo ulembi fwanga kunima kizalu zavaikila kuna Babele.

¹⁴ Ozevo, elongi diadi aweyi ditomene mwanganina muna nsambila zayingi omu lumbu yeto? E tini ilanda ifimpa e nkota diakota muna mabundu ma Oriente.

[Mvovo ku yanda dia lukaya]

[Yuvu ja Longokela]

[Mafoto zina muna lukaya 6]

E ngindu za Angipito za moyo muna nsi a ntoto

[Foto ina muna lukaya 7]

O Sócrates wavovanga vo o moyo ke ufwanga ko