Aweyi Tulenda Zayila vo Nzambi Una
Tini kia 3
Aweyi Tulenda Zayila vo Nzambi Una
1, 2. Nki kilenda kutusadisa muna bakula vo Nzambi una?
MUNA bakula kana vo Nzambi una yovo kena ko, tutala e diadi: Konso ma kiavangwa kifwete kala yo mvangi. E vangwa eyi yisundidi e mpasi, isonganga vo o mvangi au kafwete kala nkwa ngangu zisundidi.
2 Kasikil’owu, tala elekwa yamu nzo aku. Meza, kunda, sonekeno, mfulu, yinzu, malonga, ye salanganu yakaka ya nzo alambila ifwete kala yo ndiona wavanga yo, nze i yaka, esuku ye nludi. Kansi e yayi yasazu mu vanga yo. Wau vo e yayi yasazu vangwa yavangwa, nga ka tufwene kwikila ko vo eyi isundidi e mpasi kwa mvangi osundidi e ngangu yavangwa?
Nsem’eto Esivi
3, 4. O nsema aweyi ukutusadisilanga mu zaya vo Nzambi una?
3 E lolonzi kwa mvangi a lolonzi yavangwa. Aweyi tuvova mu kuma kia nza eyi ya mpimpita yakondwa nsuka nze i nzinguluk’a ntangwa, e Ntangwa, ye nza (planetas) zandi zizietanga muna nzinguluk’a ntangwa ola ke ola, tandu ke tandu? Aweyi tuvova mu buka kia ntetembwa muna tuzingilanga kiyikilwanga vo Via-Láctea, ye 100 za mazunda ma ntetembwa? Waningama kala mu fuku yo tala Via-Láctea? Nga kwasivika dio ko? Wau se badiki o nsema a mpwena-mpwena ulembi tezakana ye buka ya ntetembwa ina mo nze i Via-Láctea! Ye mpe, konso ntetembwa muna zawonso ilungisang’e nzunguluk’andi tandu ke tandu yo tezaniswa nze lolonzi yatoma sikidiswa.
4 Wau vo, e lolonzi ina vo kima kiakete mvangi a lolonzi ivava, kieleka o nsema una vo wa mpimpita wakondwa nsuka ufwete vwa mbangu wa mvangi. I kum’o Nkand’a Nzambi ukutuvoveselanga ‘musengola meso meto muna kayè, twamona,’ yo yuvula: “Nani osemene yayi yawonso?” Yandi kuvo: “[Nzambi] ovaikisanga vu kiau muna lutangu: obokele yau awonso muna nkumbu; muna nene wa nkum’andi, wau vo nkwa mpamu mun’efuka, ke vakondelo mosi ko.” (Yesaya 40:26) Ozevo, o nsema wavangwa kwa nkuma ulembi moneka, nludiki wa nkwa ngangu—Nzambi.
O Ntoto Mpangw’Esivi Wavangwa
5-7. Nkia mambu mesonganga vo o ntoto una yo Nkubiki?
5 Muna longokang’aka oma ma ntoto, akwa ngangu za nza i bezayilanga vo mpil’esivi wavangilwa mu zingil’o wantu. O ntoto wasiwa vana fulu kin’e betela yo ntangwa kinumana vo watambulanga o ntemo ye mbangazi yafwana. Nkumbu mosi muna mvu uzietanga muna nzinguluk’antangwa, kinumana vo mwakala ye nsungi muna ndambu zawonso za ntoto. O ntoto mpe uzietanga muna nzinguluk’a yandi kibeni ola 24, kinumana vakala ntemo yo tombe. Vena ye nsangani yafwana ya tembwa muna ngambuila kinumana vo tulenda fulumuna yo taninwa mu tembwa yakaka yambi. Vena mpe yo maza yo ntoto wa mfunu muna yima mbongo.
6 Kondwa kwa mama mawonso ye makaka mpe, ke vadi kala zingu ko. Omama mawonso nga makiyizila kaka kondw’etuku? E finkanda fia Science News fiavova vo: “Nanga mawonso mama mambote ye ma mfunu kibeni ke mayizila nkatu ko.” Ve, ke makiyizila ko. Kwa Nkubiki ampwena makubikwa.
7 Kele vo okotele mu nzo mosi yambote yazala yo madia, yatoma lungiswa ye mbangazi (sistema de aquecimento) ina mpe ya zizama, ye lundilu diambote dia maza, aweyi olenda badika? I wau oyika vo yau ayimosi yayisia mo? Ve, okwikila wo vo vena yo muntu angangu wakubika yo sia yo. O ntoto mpe wakubikwa yo vangwa mu mpila ina ufwana lungisila nsatu za wantu bezingilanga vo, usundidi mpe mpasi ye watoma zala ye lekwa ilembi tezaniswa y’eyi ya konso nzo.
8. Nkia mambu makaka mpe mena ova ntoto mesonganga vo o Nzambi yo zola kwawonso utuvwidi o mfunu?
8 Se badiki ulolo wa ma iyangidikang’e zingu. Tala mvuma zambote za mpila mu mpila bezolang’o wantu ye nsunga zandi. Vena mpe yo madia mambote ma mpila mu mpila. Vena ye mfinda, miongo, mayanga, ye vangwa yakaka yambote muna tala. Aweyi tuvova mu ndungumuk’a ntangwa tumonanga eyi ikutuyangidikanga mpe muna zingu? E bulu, aweyi tuvova, ketuyangalalanga ko mu mona e nsaka za wan’a mbwa, wan’a mbumba, ye wan’a bulu yakak’e? Ozevo, o ntoto wazala yo ulolo wa ma isalukisanga, ya luyangalalu, ke mu dikila kaka wantu ko. Disonganga vo o ntoto wavangwa mu zola, kinumana vo wantu ka bazingila vo kaka ko, kansi twakala ye zingu kia kiese.
9. Nani wavang’o ntoto, ye mu nkia kuma?
9 Muna diadi, tufwete zay’o Mvani a mama mawonso, nze una wavova nsoneki a Nkand’a Nzambi mu kuma kia Yave wa Nzambi: “Ngeye wavang’ezulu ye nza.” Mu nkia kuma? Wavan’e mvutu yo yikila Nzambi vo “ona wasema nza yo vanga yo; kasikidisa yo; kasema yo nkatu ko, yakala kak’o wantu.”—Yesaya 37:16; 45:18.
E Célula Ki’esivi Kia Moyo
10, 11. Ekuma e ma kia moyo (célula) kinina vo kiesivi kikilu?
10 Aweyi tuvova mu kuma kia ma ya moyo? Ke yivavanga mvangi ko? Kasikil’owu, se badiki e nkal’esivi ya ma kiakete kia moyo (célula viva). Muna nkand’andi Evolution: A Theory in Crisis, o Michael Denton, wa nlongoki a nitu a muntu wavova vo: “Kana nkutu eki kia kete mu yawonso yin’o moyo o unu ova ntoto, nze i [células bacteriais] yampimpita kikilu. Kana nkutu i filekwa fia ndwelo fia moyo nze i célula bacteriais, . . . kansi fialunga mu kuyivangila mawonso ma lekwa ya moyo nze sadilwa kia kieleka kina kivwidi mazunda ma salanganu yamfunu . . . yisundidi e mpasi ke mu konso sadilwa itungilu kwa muntu ko yo lembi tezaniswa yo ulolo wa ma yakondwa moyo.”
11 Muna kuma kia mbumba ampangwa (código genético) ya konso fivangwa fia moyo wavova vo: “E ngangu za DNA mu lunda e mambu mawonso muna yandi kibeni zilutidi konso nkubika eyi tuzeye; fiatoma lunga muna mpila ina vo mawonso mamfunu muna konso vangwa kia mpimpita nze i nitu a muntu mena muna yandi, yo lembi zita. . . . Avo tubadikidi e ngangu ye mpil’esivi ya nsal’a fivangwa fiofio fia moyo, e mpanga za [salu] ya muntu ye yawonso ya mpimpita imonekanga se mpavala. Mekutusakidikanga.”
12. O mosi wa nkwa ngangu za mambu ma nza aweyi kavova mu kuma kia ma kia moyo?
12 Denton wakudika: “Kana nkutu eyi ya sazu vana vena ema yakete ya moyo nze i [célula] ya mpimpita kikilu muna bakula yo i kuma vo ke dia fwana kwikilwa ko vo yakiyizila kaka.” Ifwete kala yo nkubiki wa mvangi.
Tomfo Tweto Tw’esivi
13, 14. Ekuma o tomfo tusundidi e ma kia moyo (célula)?
13 O nlongoki ndioyo a mambu ma nza wavova mpe vo: “Kana una vo e lekwa kia mpimpita, e [célula] kimosi ka kilendi tezaniswa ko ye nkubikwa yakubikwa o tomfo twa vangwa eyi iyemekanga. O tomfo twa muntu tuvwidi tezo kia malundu kumi ma lekwa yakete ya moyo [célula] muna mianzi miantu. Konso tini kia mwanzi kiwutanga tezo kia mazunda kumi yovo nkama za mazunda ma mianzi mia nsinga mia ngikakiani muna tomfo. E ngikakiani zawonso zikalanga muna tomfo twa muntu i tezo kia . . . mbondo ye mbondo [quatrilhão].”
14 Denton wavova diaka: “Kana nkutu etini kia nkama kia mianzi mia ngikakiani za tomfo kiatomwa kubikwa, kilutidi o lutangu lua nkubika za nsinga zawonso zimwanganisang’e nsangu omu nza yawonso.” I bosi kayuvula: “Nga nkubika zazi zawonso zau akibeni zakivang’e?” Kieleka e mvutu zifwete kala kaka vo ve. Vena yo Nkubiki wa Mvangi a tomfo oyu utuvwidi o mfunu.
15. Aweyi bevovanga akaka mu kuma kia tomfo?
15 O tomfo twa muntu tusonganga vo e computadores ezi zina nkutu vo zampimpita i ma kiakete. O nsoneki a ngangu za nza Morton Hunt wavova vo: “O luyindwilu lweto lulundanga mazunda ma mambu masundidi etezo ke mu computador za mfimpilu za mambu za tandu kieto ko.” I kuma, o Dr. Robert J. White, wa mfimpi a mayela ma ntu kavovela vo: “Kina diaka y’edi dia vova ko, ovo ke kwikila kaka ko edi dia sia vo vena ye nkwa Ngangu Zisundidi, wa nkubiki a salu ki’esivi kia ngikakiani ina vana kati kwa tomfo yo nyindu—diambu ka dilendi bakulwa kwa muntu ko. . . . Mfwete kwikila kaka vo mama mawonso makala y’etuku dia ngangu, vena ye Ndiona wavanga yawonso yayi.” Ndiona kafwete kala mpe vo utuvwidi o mfunu.
Salu Ki’esivi Kia Menga
16-18. (a) E salu kia menga omu nitu aweyi kinina ki’esivi? (b) Adieyi tufwana vova ozevo?
16 Se badiki mpil’esivi ya salu kia menga, menatanga madia ye tembwa kia fulumwinu (oxigênio) yo tanina muna mayela. Mu kuma kia ngengele za mbwaki (glóbulos vermelhos), zina vo i kunku kisundidi o wokela muna menga, o nkanda ABC’s of the Human Body uvovanga vo: “Etonsi dimosi dia menga dina ye tezo kia 250 ma yazi ya ngengele za menga za swaswana . . . E nitu a muntu nanga ina yo 25 ma malundu ma ngengele, zina vo avo ziyalumwinu zilenda fwana etezo kia yanzala yá ya tel’e somba dia moko. . . . Muna konso fikolo fiakete [segundo] mazunda 3 ma lekwa ya kete ya moyo [célula] yampa yivinganga vana fulu ki’eyi ifwanga.”
17 Mu kuma kia ngengele za mpembe, (glóbulos brancos) zina vo i kunku kiakaka kia mfunu muna salu kia menga, o nkanda wowo ukutuvovesanga vo: “E ngengele za mbwaki [glóbulos vermelhos] mpila mosi kaka zina, kansi vo yi ngengele za mpembe [glóbulos brancos] zaswaswana zina, ye konso mpila ye salu kiandi muna tanina e nitu. Kasikil’owu vena y’ezi zifwasanga yo vaikisa e ma [célula] eyi yafwa. E zakaka ziyimanga atanini a nitu [anticorpos] mu kuma kia [vírus] yo vonda ma yanzenza, yovo dia ye mina eyaka [bactérias].”
18 Elo, nkubika esivi kikilu! Konso ma kiakubikwa yo toma lunga lunganga, kifwete kala yo nkubiki a ngangu ona utuvwidi o mfunu—Nzambi.
Mak’o Masivi
19. Aweyi ditezanisinwa e disu ye sadilwa yavangwa kwa muntu?
19 Nitu a muntu ivwidi ulolo wa masivi. Dimosi muna masivi momo i disu, diavangwa mpil’esivi ina vo ke dilendi tezaniswa ye konso tadi wa bandwila kini (fotográfica) ko. O Robert Jastrow wa nlongoki a ntetembwa wavova: “E disu nanga vangwa diavangwa; ke vena mvangi mosi a ma kiminika kwanda olenda vanga edi disundidi disu ko.” Nkanda nsangu Popular Photography wasonga vo: “O meso ma muntu memonanga etezo kisundidi o lambuka ke mu tadi wa bandwila kini ko. Memonanga mu ndambu tatu, mu sanzuka kwanene, kondwa kwa nkinda-nkinda . . . Ke dia nsongi ko dia tezanisa etadi wa bandwil’e kini ye disu dia muntu. E disu dia muntu disundidi e supercomputador, eyi yina nkutu vo yivwidi e ngangu za bakula yo lund’o mambu mu nswalu ye nsal’andi a nzaki ina isundidi, e computador yovo tadi wa bandwil’e kini, una wavangwa kwa muntu.”
20. Nkia mpila zakaka z’esivi zina omu nitu a muntu?
20 Se badiki mpila yikwa yawonso ya nitu eto isalang’e ntwadi o yeto kibeni lembi wo zaya. Kasikil’owu, tudianga madia yo nua malavu ma mpila mu mpila mawonso mu vumu mekwendanga, kansi e nitu eto isadilanga mo mu kutuvana ngolo. Se tezi bundanisa madia momo mawonso yo sia mo mun’ewulu dia mazi m’ekalu (petróleo), watala kana aweyi mekituka! Vena mpe y’esivi dia wutuka, mpila ina kevangamenang’o mwana—se fwaniswa kia mpwa a se yo ngudi—mu ngonde vwa kaka. Aweyi tuvova mu zayi wa mwan’a mvu miakete olongokanga vova e ndinga ya mpimpita kikilu?
21. Muna monang’e mpil’esivi yavangilwa e nitu a muntu akwa ntona aweyi bevovanga?
21 Kieleka, evangwa yampimpita y’esivi ina mu nitu a muntu i kutusivikisanga. Ke vena nkwa ngangu kana mosi ko olenda yo bandula. Nga yawonso yayi kwiza kaka yayiza? Ve. Muna monang’e mpil’esivi yavangilw’e nitu a muntu, akwa umbakuzi bevovanga nze owu kavova o nsoneki a Nkunga: “Ikuvana matondo; [Nzambi] kadi e mpanga yavangwa yambubu, yesivi: Masivi o mavangu maku.”—Nkunga 139:14.
Ntungi Ampwena
22, 23. (a) Ekuma tufwete kwikidila vo vena yo Mvangi? (b) O Nkand’a Nzambi aweyi uvovele mu ziku kiawonso mu kuma kia Nzambi?
22 O Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “Kadi konso nzo kwa muntu yatungwa; kansi ndiona watung’e lekwa yawonso i Nzambi.” (Ayibere 3:4) Avo konso nzo kana nkutu yakete ifwete vwa ntungi, o nsema, ye vangwa yawonso ya mioyo ina ova ntoto, ifwana vwa mpe ntungi. Wauna tukwikilang’e nkala a wantu aya bavanga makumbi m’ezulu (aviões), televisores yo computadores, nga ke tufwete kwikila ko e nkala a Ndiona wavana kwa wantu o tomfo muna vanga lekwa yayi yawonso e?
23 O Nkand’a Nzambi i wau ukwikilanga mu diadi, unkunyikilanga vo “o Nzambi [a ludi] Yave, ndiona wasem’ezulu yo sanzula dio: wayalumuna nza y’eyi ituka mo; ndion’ovana fulumwinu kwa nkangu bena vo, yo mwanda kw’awana bediatila mo.” (Yesaya 42:5) I kum’o Nkand’a Nzambi uvovelanga mu ziku kiawonso vo: “Ofweno, e Yave, wa Nzambi eto, o tambula nkembo, yo zitu, ye ngolo: e kuma kadi, i nge wasemena lekwa yawonso, muna luzolo luaku mpe i inina, yo semwa.”—Lusengomono 4:11.
24. Aweyi tulenda zayila vo Nzambi una?
24 Tulenda zaya vo Nzambi una muna monang’e lekwa ina kavanga. “Kadi, oma ma yandi [Nzambi] malembi monakana, matomene moneka tuka kun’esemo dia nza, wau mazayakenene muna lekwa yavangwa, [kwa Nzambi].”—Roma 1:20.
25, 26. Ekuma e nsadila yambi ya konso lekwa ke ifwete kutufila mu badika ko vo e lekwa kiokio ke kiavangwa ko?
25 O sadil’e lekwa ensal’ambi ke yisonganga ko vo kiokio lekwa ke kiavangwa ko. E kumbi di’ezulu (avião) dilenda sadilwa e salu kiambote, nze i nat’o wantu. Kansi dilenda mpe sadilwa muna vond’o wantu, se lekwa kiabungulwila nkele miampondi. Ediadi ke disonganga ko vo ke vena oyu wavanga yo ko.
26 Diau adimosi mpe, edi dia sia vo o wantu, bekuyikitulanga s’ambi kikilu ke disongele ko vo ke bavwidi Mvangi ko, vo Nzambi kena ko. O Nkand’a Nzambi watoma dio vova: “Ekwe nkumfu eno! o nwumbi ng’obadikilwa vo tuma; ovo vangwa kivova kwa mvangi vo, Kumpangidi ko; ovo eki kiawumbwa kivova kwa nwumbi vo, Kuna ya umbakuzi ko?”—Yesaya 29:16.
27. Ekuma tufwete kwikidila vo Nzambi ovana e mvutu za yuvu yeto mu kuma kia mpasi?
27 O Mvangi wasong’e ngangu zandi muna vangwa yesivi eyi kavanga. Wasonga vo utuvwidi kielek’o mfunu wau kavang’o ntoto muna mpila ina ufwene zingilwa, wau kavanga nitu ye nyindu eto e mpil’esivi kikilu, yo vanga ulolo wa ma yakaka mpe mu kuma kia wete dieto. Dia ludi mpe vo wadi songa vo nkwa ngangu, ye utuvwidi o mfunu kele vo lenda kutuvana mvutu za yuvu nze yayi: Ekuma kayambulwil’e mpasi o Nzambi? Aweyi kevanga mu kuma kiokio?
[Yuvu ja longokela]
[Foto ina muna lukaya 5]
O ntoto, ye ngambwil’andi a ntanini, i fulu kilembi tezaniswa kiavangwa mu kuma kieto kwa Nzambi ona utuvwidi o mfunu
[Foto ina muna lukaya 6]
O ntoto wavangwa muna nzola, kinumana vo twavwila vo e zingu
[Foto ina muna lukaya 7]
‘O tomfo tuvwidi ngikani zayingi ke mu nsinga zawonso ko zimwanganesanga e nsamu omu nza.’—Nlongoki a ma kia moyo
[Foto ina muna lukaya 8]
“E disu nanga vangwa diavangwa; ke vena mvangi mosi a ma kiminika kwanda olenda vanga edi disundidi disu ko.”—Nlongoki a ntetembwa
