Etuma Tununinanga ye Tufwilanga?
Kapu Kia 6
Etuma Tununinanga ye Tufwilanga?
1. Adieyi kebelendanga sasila ko akwa ngangu za nza mu kuma kia zingu kia muntu?
AKWA ngangu za nza ke bazeye ko ekuma o wantu benuninanga ye befwilanga. E célula za nitu eto nga zifwete wutulukang’aka, nga tufwete zinganga yakwele mvu. O nkanda wa Hyojun Soshikigaku (Histologia Padrão) uvovele vo: “I sivi diampwena, dia sia vo o nuna kwa célula kwa kala ye kuma kia nuna yo lufwa lwa muntu.” Ndonga akwa ngangu za nza bekwikilanga vo e zingu kia muntu kina ye nsilu a “kingutukila.” Nga okwikila e ngindu zau?
2. Akaka adieyi bavanga mu kuma kia zingu kia muntu kiviokanga?
2 Tuka kolo o wantu bevavang’e zingu kiandá yo tezanga nkutu ovwa owu walembi fwa. Muna tandu ki’eya dia nkama za mvu VTK, kwasokwa nlongo miabadikwanga vo milenda sadis’o muntu, kalembi fwa, miatoma vavwa kwa azitu a wantu esi china. Ayadi akaka a esi china aya balanda, bateza sadila e nlongo mina miayikilwanga vo nlongo kamisukanga ko—miavangilwa muna mercúrio kansi bafwa! Omu nz’amvimba o wantu bekwikilanga vo o fwa ka mfoko a zingu kiau ko. Esi buda, hindu, muçulmano y’akaka mpe bena ye vuvu kia kala yo moyo ku nima lufwa. Kuna kw’akristu akimpangila, ndonga besiang’e vuvu kia vwa e nsambu kun’ezulu vava befwa.
3. (a) Ekum’o wantu bezolelang’o moyo a mvu ya mvu? (b) Nkia yuvu yifwete vaninwa e mvutu mu kuma kia lufwa?
3 E ngindu zakala ye kiese ku nima lufwa zisonganga vo o wantu bena y’etima dia vwa moyo a mvu ya mvu. “Osidi mpe nza [osidi mpe ntangwa yakwele mvu, NM] muna ntima miau,” ukavovele o Nkand’a Nzambi mu kuma kia nyindu a zingu kiakwele mvu kasia o Nzambi muna ntima mieto. (Kimpovi 3:11) Wavanga wantu antete ye vuvu kia zinga ova Ntoto yakwele mvu. (Etuku 2:16, 17) Ozevo ekuma befwilang’o wantu? O lufwa aweyi luayizil’ova nza? O zayi utukanga kwa Nzambi ukiesesang’e yuvu yayi.—Nkunga 119:105.
NTAMBU WA VONZA
4. Aweyi kasongel’o Yesu o nkwa nsoki una vo i nkwa mbebe muna fwa kwa wantu?
4 O nkwa nsoki, otezanga sweka o nsoki andi. I wau mpe kavanga ndiona una vo i tuku dia nsoki una watwas’o fwa kwa mazunda ma wantu. Wavang’e diambu kuna ngangu yo kitula o lufwa lwa wantu se mbumba i lembi sasilwa. O Yesu Kristu wasongela o nkwa nsoki ndioyo vava kavova kwa awana bavava Kumvonda vo: ‘Oyeno nu es’eno, wa nkadi ampemba, o maketo m’es’eno, nuzolele mo vanga. Oyandi, mumponda-muntu tuka kuna lubantiku, katelamena muna ludi ko, e kuma kadi, muna yandi ke muna ludi ko.’—Yoane 8:31, 40, 44.
5. (a) Adieyi etuku dia ndiona wakituka se Satana wa Nkadi ampemba? (b) Nki i nsas’a mvovo miami “Satana” ye “Nkadi ampemba”?
5 Ka lukatikisu ko, o Nkadi ampemba “mumponda-muntu” wambendomoka. O Nkand’a Nzambi usonganga vo, muntu kieleka, ke ngindu zambi zina muna ntim’a muntu ko. (Matai 4:1-11) Kanele vo wavangwa nze mbasi ansongi, “katelamena muna ludi ko.” Ofwanukinu kikilu oyikilwa vo Satana, wa Nkadi ampemba! (Lusengomono 12:9) Oyikilwanga vo “Satana,” yovo “ntantu,” ekuma wa telamena Yave ye kunsi’e kitantu. O nkwa nsoki ndioyo oyikilwanga mpe vo “Nkadi ampemba,” i sia vo “nkumbi,” kadi watiangun’e ludi mu kuma kia Nzambi.
6. O Satana nkia kuma katelamena Nzambi?
6 Nki kiafila Satana mu telamena Nzambi? Eketo. Mun’eketo diawonso walokokela e nsambila ya sambilwanga Yave kwa wantu. O Nkadi ampemba kavengomona etima dia tambula e nsambila yayi ko, yina vo Mvangi kaka ovwidi yo. (Tala Yezekele 28:12-19.) Kansi, o mbasi ona wayikitula se Satana wakwaminin’aka y’etima diadi yavana diayimita ye diwutidi esumu.—Yakobo 1:14, 15.
7. (a) Nki kitwasanga lufwa lwa wantu? (b) Nki i sumu?
7 Tuzeye kala o nkwa kuma, una vo o nsoki andi watwasa lufwa kwa wantu. Kansi nki kikilu i kuma kia lufwa lwa wantu? O Nkand’a Nzambi uvovele vo: “O mang’a fwa, esumu.” (1 Korinto 15:56) Nki i sumu? Muna bakula e diambu diadi, tutala e nsas’andi muna ndinga zantete za Nkand’a Nzambi. E mpova za kiyibere ye kingerekia zasekolwa vo “sumuka” zisasidi vo lembi lwaka muna muingilu, yovo lembi lungisa diambu. Nkia diambu ke tulendanga lungisa ko yeto awonso? I lwaka muna mwingilu a lemvoka kwalunga kuna kwa Nzambi. Kansi esumu aweyi diakotela muna nza?
O NTAMBU AWEYI WAKUBIKILWA
8. O Satana aweyi katezela bak’e nsambila ya wantu?
8 Satana watoma kubik’o ntambu una kayindulanga vo ukumfila mu yala wantu awonso yo kunsambila. Wafilakesa o yakala yo nkento antete, Adami yo Eva, basumukina Nzambi. O Yave wavana kwa mase meto mantete e mpila zayi wadi fila ku moyo a mvu ya mvu. Bazaya wo vo o Mvangi au wambote, kadi wabasia muna mpatu ambote ya Edene. Adami wamona o unsongi w’eS’andi’ezulu vava kamvana o mote a nkento wamfunu. (Etuku 1:26, 29; 2:7-9, 18-23) E zingu kia kondwa nsuka kia yakala yo nkento antete mu lemvokela kaka Nzambi badi kio vwila.
9. Nkia nkanikinu kavan’o Nzambi kwa yakala yo nkento antete, y’ekuma wakadila vo wasonga?
9 Nzambi wakanikina kwa Adami: “Konso nti wina muna mpatu, di’odia; vo i nti a zayila wete yo bi, kudie wo ko: kadi muna lumbu odia wo, fw’ofwa.” (Etuku 2:16, 17) Wau vo yandi i Mvangi, o Yave wa Nzambi wakala yo nswa a sia nsiku yo sikidisa edi diambote y’edi diambi kuna kwa vangwa yandi. O nkanikinu andi wansongi wakala, e kuma vo Adami yo Eva bavewa o nswa wa dia e bundu yawonso ya nti miakaka muna mpatu. Oyau nga bafwana songa vo bayangalelanga o luyalu lwa nsongi lwa Yave, muna lemvokela e nsiku miandi ke mu sia nsikidisa za yau kibeni ko.
10. (a) Nkia ndekwa kasadil’o Satana muna tunta wantu kuna sambu diandi? (b) O Satana nkia mbi kayikila Yave? (c) Adieyi obadikang’o ngeye muna nkumba kakumba Nzambi o Satana?
10 Nkadi ampemba walek’o ntambu a vengomona wantu antete muna Nzambi. Muna kubafila kuna sambu diandi, o Satana wavuna. Wasadila nioka, nze una o muntu kevovelanga ku nim’a teke, o Nkadi ampemba wayuvula kwa Eva vo: “I kieleka kina vo, o Nzambi, nana kavova, Ke nudie nti miawonso mia mpatu ko e?” Vava Eva kamvovesa una kakanikinwa kwa Nzambi, o Satana wavova vo: “Ke [nufwa, NM] kweno ko.” Oyikidi Yave ngyik’a mbi oku vo: “O Nzambi ozeye wo vo, e lumbu nudia kio, o meso meno [metemoka, NM] nukala nze Nzambi, nwazaya wete yo bi.” (Etuku 3:1-5) Muna diadi o Nkadi ampemba wasonga vo o Nzambi lekwa kiambote kabaswekanga. Nkia mpila nkumba kakumba Yave w’eS’eto ezulu, ona tulenda bunda kikilu e vuvu!
11. O Adami yo Eva aweyi bakitukila se akwa ntwadi yo Satana?
11 Eva watungununa diaka o nti, e bundu kiandi kiamoneka muna meso mandi vo se kiambote. Ovelele bundu odidi kio. I bosi o yakala diandi muna luzolo lwandi lwawonso, wayikana yandi mun’esumu diadi dia kolamena Nzambi. (Etuku 3:6) Kana una vo Eva vunwa kavunwa, yo yandi yo Adami bakwikanisa o ntambu a Satana wa yal’o wantu. Elo, bakituka se akwa ntwadi yo Satana.—Roma 6:16; 1 Timoteo 2:14.
12. O kolama kwa wantu kuna kwa Nzambi nkia nsendo kwatwasa?
12 Adami yo Eva batambula o nsendo a mavangu mau. Ke bakituka nze Nzambi ko, yo vwa o zayi usundidi. Kansi, bamon’e nsoni yo swekama. Yave wavava vo Adami kasamuna edi kavanga, wasia e nzengo zazi: “Muna kiufuta kia ndose aku odil’o dia, yavan’ovutuka muna ntoto, kadi mûna wabongwa: kadi u ntoto wina, mu ntoto ovutuka.” (Etuku 3:19) “Muna lumbu” kina amase meto mantete badia o nti a zayila wete yo bi, bazengelwa nzengo za fwa kwa Nzambi, kuna kwa yandi bafwa muna lumbu kiakina. I bosi, bavaikiswa muna Paradiso yo zingila muna mpasi ezi zabafila ku lufwa lwa nitu.
ESUMU YO LUFWA AWEYI LUAYANDANGIANINA
13. Esumu aweyi diayandangianina kwa kanda diawonso dia wantu?
13 Diamoneka vo o ntambu a Satana wa sia vo kakundwa kwa wantu, wateza sunda. Kansi kalenda zingisa asambidi andi ko. Vav’esumu diayala e yakala yo nkento antete, ka balenda vana e zingu kialunga kwa mbongo au ko. Nze sono kiavalwa vana nsenzele, i una mpe esumu diasonamena muna nitu za mase meto mantete. I diau vo, mbongo yalembi lunga kaka bafwana wuta. Wau vo wan’awonso a Adami yo Eva bawutuka vava yau basumuka, e mbongo yawonso ya Adami yo Eva bavwila esumu yo fwa.—Nkunga 51:5; Roma 5:12.
14. (a) Awana bevakulang’e nkal’au a usumuki o nkalu, ye nki tulenda kubatezanisa? (b) Aneyisaele aweyi basongelwa o usumuki wau?
14 O unu ndonga bebanzanga vo k’asumuki ko. Muna zak’e nsi za nza, o nyindu esumu twavwila ke uzayakene ko. Kansi ediadi ke disonganga ko vo esumu ke dina ko. E kindende kina ye ndose amvindu olenda vova vo wavelela kena, nanga yavana katadidi muna pelo i bosi kalenda dio kwikila. Aneyisaele yankulu bakala nze i kindende kiokio, vava batambula o Nsiku a unzambi kwa Mose, wa ngunz’a Nzambi. O Nsiku wabasonga vo esumu dina. “Kansi kizeye esumu ko, nangu muna nsiku,” i kavova o Paulu wa ntumwa. (Roma 7:7-12) Nze i kindende okuyitalanga muna pelo, muna sadila o Nsiku yo kuyitala, Aneyisaele balenda kuyimona vo bafunzuka bakala vana meso ma Yave.
15. Ovo tutadidi muna pelo kia Diambu dia Nzambi adieyi disengomokanga kwa yeto?
15 Muna talanga muna pelo kia Diambu dia Nzambi yo vis’omeso muna nsikidikisu zandi, tulenda mona vo ketwalunga ko. (Yakobo 1:23-25) Kasikil’owu, tala edi kavov’o Yesu Kristu kw’alongoki andi muna zola Nzambi yo nkw’aku, nze una wasonama muna Matai 22:37-40. Dizayakene kikilu vo o wantu kebelungisang’e diambu diadi ko! Ndonga ke betokanenanga dio ko edi dia lembi songang’e nzola kwa Nzambi ye kw’akwau.—Luka 10:29-37.
UYIKENGA MU NTAMBU MIA SATANA!
16. Adieyi tufwete vanga twalembi bwa mu ntambu mia Satana, ekuma dinina diampasi?
16 O Satana ovavanga vo twasumukinanga kuna lukanu. (1 Yoane 3:8) Nga vena y’owu tulenda tinina yo lembi bwa muna ntambu miandi? Elo, kansi tufwete nwana ye ngindu za sumukina kuna lukanu. Ediadi ke dia sazu ko, e kuma vo, e ngindu z’esumu twawutukila zisundidi e ngolo. (Efeso 2:3) O Paulu vita angolo kikilu kanwananga. Ekuma? E kuma kadi, esumu diakalanga muna yandi. Ovo tuzolele lungiswa kwa Nzambi, yeto mpe tufwete nwana ye ngindu zeto z’esumu.—Roma 7:14-24; 2 Korinto 5:10.
17. Nki kisakisang’e mpasi za vita ya ngindu zeto z’esumu?
17 Wau vo Satana ovavang’aka e mpila kafwete kutuvukikila muna kulul’e nsiku mia Nzambi, e vit’eto y’esumu ke ya sazu ko. (1 Petelo 5:8) O Paulu muna songa vo wavwanga ampangi zandi akristu o mfunu wavova: “Wonga mona, nkwa kala vo, wauna wavukikila Eva o nioka muna umpuki wandi, e ntima mieno mibangumukina muna ludi yo velela kuna muna Kristu.” (2 Korinto 11:3) O Satana osadilanga e ntambu mia mpila yau ayimosi mpe o unu. Osianga e ngindu za lukatikisu kwa wantu mu kuma kia unsongi wa Yave ye ndandu yilenda twasa o lemvokela nkanikinu mia Nzambi. Nkadi ampemba osadilanga e ngindu zeto z’esumu diangutukila yo kutufila twakituka akwa umvwania, eloko, lumengo ye kala akwa nswangani.
18. O Satana aweyi kesadilanga e nza muna wokes’esumu?
18 Umosi muna ntambu mina kesadilanga o Nkadi ampemba i nza, eyi keyalanga. (1 Yoane 5:19) Ovo ke tulungalala ko, abendomoki yo wantu alembi songa a nza eyi yituzungidi bekutufilakesa mu vanga oma mambi, mekululanga nsiku miambote mia Nzambi. (1 Petelo 4:3-5) Ndonga bevezang’e nsiku mia Nzambi yo badisanga e ntima miau yo lembi lemvokela e ntona zau. (Roma 2:14, 15; 1 Timoteo 4:1, 2) Akaka beyantikang’o vanga mambu mana mena vo e ntona zau, kana una vo zalembi songa, ke zabayambwidingi nkutu ko vo bavanga mo.—Roma 1:24-32; Efeso 4:17-19.
19. O kala kaka ye zingu kia nkal’ambote ke diafwana ko, ekuma?
19 O kala ye zingu kia nkal’ambote omu nza yayi diamfunu, yo unkabu. Kansi muna yangidika o Mvangi eto tufwete kala mpe yo lukwikilu muna Nzambi yo zaya vo tuna ye mbebe kuna kwa yandi. (Ayibere 11:6) O nlongoki Yakobo wasoneka vo, “Ndion’ozeye o vang’edi diambote, yo lembi dio vanga, kwa ndiona i’sumu.” (Yakobo 4:17) Elo, o bembola Nzambi ye nkanikinu miandi kuna lukanu i sumu mpe.
20. O Satana aweyi kalenda kusimina walembi vanga edi diambote, nki kilenda kusadisa mu sunda e kitantu kiokio?
20 O Satana olenda vav’osia kitantu mu kuma kia ngolo zin’ovanganga za vwa o zayi mu kuma kia Nzambi, muna ndongok’aku a Nkand’a Nzambi. Tuwondelele walembi yambula vo e kitantu kiaki kiasim’o vanga edi diambote. (Yoane 16:2) Muna lumbu ya uselo wa Yesu, kana una vo ayadi ayingi bakwikidingi muna yandi, kansi kebatambulwilanga dio ko, benkwa tumbulwa kwa nkangu. (Yoane 12:42, 43) O Satana muna bi wandi wawonso ovumisanga konso ndion’ozolele vwa o zayi wa Nzambi. Kansi, ongeye ofwete yindulang’o mambu m’esivi mana kevangang’o Yave, yo yangalela mo. Olenda sadisa mpe atantu bavanga ne i ngeye.
21. Aweyi tulenda sundil’e nza ye ngindu zeto z’esumu?
21 Ekolo tuna vo twalembi lunga, tu sumuka. (1 Yoane 1:8) Kansi kadi, tuna ye lusadisu muna nwana e vita yayi. Ka lukatikisu ko, tulenda sunda muna ndwan’eto yo nkwa mbi yayi, o Satana wa Nkadi ampemba. (Roma 5:21) Una kiafokokanga o uselo wa Yesu ova Ntoto, wakasakesa alandi andi mu mvovo emi: “Ova nza numona mpasi: kansi nuyangalala, mono nsundidi nza.” (Yoane 16:33) Kana nkutu kwa wantu asumuki, dilendakana dia sund’e nza muna lusadisu lwa Nzambi. O Satana kalendanga yala awana bekunsiang’e kitantu ko muna ‘sakalela Nzambi.’ (Yakobo 4:7; 1 Yoane 5:18) Nze una tusinga mona, o Nzambi wakubika e nzil’a lukûlu muna ubundu w’esumu yo lufwa.
FIMPA O ZAYI WAKU
Nani i Satana, wa Nkandi ampemba?
Ekum’o wantu benuninanga ye befwilanga?
Esumu i nki?
Aweyi o Satana kefilakeselang’o wantu mu sumukina Nzambi kuna lukanu?
[Yuvu ja Longokela]
[Fwaniswa vana lukaya lwa 54]
