Kapu Kia 2

Nkanda Usengomonanga o Zayi wa Nzambi

1, 2. Ekuma tuvwididi tuludiku twa Mvangi eto o mfunu?

 DIAFWANA kikilu kwa Mvangi eto anzolwa vo kavana o nkanda una yo malongi ye tuludiku kwa wantu. Nga kukwikidi ko vo o wantu luludiku bavwidi o mfunu?

² Vioka 2.500 za mvu, ngunza mosi wa nsoneki a tusansu wasoneka vo: “O muntu kalendi fila e ntambi zandi ko.” (Yeremiya 10:23, NM) O unu, e ziku kia mvovo wau kitomene moneka kikilu. I wau, o William H. McNeill wa nsoneki a tusansu twa nza wavova vo: “Edi divangamanga omu nza yayi i mpasi zakondwa nsuka, ye mfwasakana a nsiku mina miasikidiswa kala mia kintwadi kia wantu.”

3, 4. (a) Aweyi tufwete badikila elongi dia Nkand’a Nzambi? (b) Aweyi uvangilwa o lufimpu lweto lwa Nkand’a Nzambi?

³ O Nkand’a Nzambi ukutuvananga luludiku lwa ngangu muna kutufila mu nzila ambote. Dialudi vo ndonga beyoyanga vava befimpanga o Nkand’a Nzambi muna nkumbu antete. Nkanda ampwena kikilu, eyaka tini ya mpasi muna bakula yo. Kansi, kele vo otambwidi nkanda a nsiku wasonekwa mawonso ofwete vanga muna tambul’evwa dia ntalu ayingi, nga kuvava e ntangwa a toma wo longoka ko? Kele omwene vo maka mambu ma mpasi mu bakula, nanga yavan’ovava lusadisu lwa nkwa ngangu. Ekuma katufwete vangila diau adimosi ko mu kuma kia Nkand’a Nzambi? (Mavangu 17:11) Vena ye mengi masundidi evwa dia lekwa ya nza.  Ne i una tulongokele muna kapu kiantete, o zayi wa Nzambi ulenda fila ku moyo a mvu ya mvu.

⁴ Se tufimpi o nkanda usengomonang’o zayi wa Nzambi. E diantete tusonga oma mena muna Nkand’a Nzambi wawonso. I bosi, tusinga fimpa ekuma ndong’a wantu akwa zayi bekwikidilanga wo vo i Diambu dia Nzambi, diavumunwinwa.

OMA MENA MUNA NKAND’A NZAMBI

5. (a) Ameyi mena muna Sono ya Kiyibere? (b) Ye muna Sono ya Kingerekiya?

⁵ Muna Nkand’a Nzambi 66 ma nkanda mina mo miavambulwa mu kunku yole, iyikilwanga vo Luwawanu Luankulu ye Luwawanu Luampa. Makumatatu ye vwa ma nkanda mia Nkand’a Nzambi miasonekwa mu kiyibere ye 27 mu kingerekiya. E Sono ya Kiyibere, tuka nkanda Etuku yaku Malaki, uyikanga oma ma nsem’a nza ye lusansu lwa wantu lwa 3.500 za mvu. Ovo tufimpidi e ndambu yayi ya Nkand’a Nzambi, tulongoka una kasadila o Nzambi yo wan’a isaele—tuka bakitukila se zula, muna tandu kia 16 dia nkama za mvu VTK, yaku tandu kia nkama y’etanu VTK. a E Sono ya Kingerekiya, ina e nkanda mia tuka Matai yaku Lusengomono, uyikanga malongi ye salu kia Yesu Kristu y’eki kia alongoki andi muna tandu kiantete TK.

6. O Nkand’a Nzambi ekuma ufwete longokelwa wawonso?

⁶ Akaka bevovanga vo o “Luwawanu Luankulu” lw’ayuda vo i “Luwawanu Luampa” lwa akristu. Kansi, e 2 Timoteo 3:16, usonganga vo “e Sono yawonso yavumunwinwa kwa Nzambi, ina yo mfunu.” Ozevo, e ndongoka ya kieleka ya Sono ifwete lungila nkanda miawonso mia Nkand’a Nzambi. Elo, e ndambu zau ezole za Nkand’a Nzambi zikuyilunganisanga muna ngwizani yawonso mu songa ntu a diambu dimosi kaka.

7. Nki i ntu a diambu dina muna Nkand’a Nzambi?

 ⁷ Nanga se tuka kolo okutakananga mun’esambilu yo wa vava kitangwanga eyaka tini ya Nkand’a Nzambi. Yovo watanga kala ngeye kibeni e yak’etini. Ng’ozeye wo vo o Nkand’a Nzambi ngindu zimosi kaka usonganga tuka Etuku yaku Lusengomono? Elo, ntu a diambu dimosi una muna Nkand’a Nzambi. Nkia diambu diadi? Dia tundidika e wisa kia Nzambi kia yala wantu yo lunganesa ekani diandi diazola muna Kintinu kiandi. I bosi tusinga mona una o Nzambi kelunganesena ekani diodio.

8. O Nkand’a Nzambi adieyi usengomonanga mu kuma kia nkal’a Nzambi?

⁸ O Nkand’a Nzambi ke usamunanga kaka ekani dia Nzambi ko, kansi usengomonanga mpe oma ma yandi. Kasikil’owu, tulongokele muna Nkand’a Nzambi vo o Nzambi ovwidi luyindwilu ye mfunu kevwanga zo e nzila zina tusolanga. (Nkunga 78:40, 41; Ngana 27:11; Yezekele 33:11) O Nkunga 103:8-14 uvovele vo o Nzambi “nkwa nkenda yo ungudi,  Nkwa ntim’evunda yo ulolo wa walakazi.” Okutufwilang’e nkenda, ‘Osungamene wo vo tu ntoto’ i muna tuvutukanga ovo tufwidi. (Etuku 2:7; 3:19) Ekwe wete wa nkal’andi esivi! Ke Nzambi a mpila yayi ko olenda zol’o sambila e?

9. O Nkand’a Nzambi aweyi ukutukieseselang’e nsiku mia Nzambi, ye nkia ndandu ukututwasilanga o zayi wau?

⁹ O Nkand’a Nzambi utoma kiesesanga e nkanikinu mia Nzambi. Ezak’entangwa, misongelwanga mu mpila ya nsiku. Emiaka, milutidi longelwa muna mana mevangamanga. Nzambi wasonekesa o mambu ma lusansu lwa esi isaele muna wete dieto. O tusansu twatu tuaziku tusonganga edi dibwanga vava o wantu bevanganga oma mena ngwizani yo lukanu lwa Nzambi, ye mpasi bekuyitwasilanga vava belandanga e nzila za yau kibeni. (1 Ntinu 5:4; 11:4-6; 2 Tusansu 15:8-15) Ke lukatikisu ko, ovo tutangidi o mambu mama ma zingu kia kieleka malenda kutusadisa. Vo tutomene mo fimpa tulenda kuyisia va fulu kia wantu ana bamon’o mambu mama. Ozevo, e mbandu au ambote ilenda kutusadisa yo lembi bwa muna ntambu mina babwila akaka. Kansi e kiuvu kivava vaninwa e mvutu i kiaki: Nkia sikididi tulenda vwa vo mana tutanganga muna Nkand’a Nzambi kwa Nzambi kieleka mavumunwinwa?

O NKAND’A NZAMBI NGA WAFWANA BUNDW’E VUVU?

10. (a) Ekuma bebanzilanga akaka vo o Nkand’a Nzambi waviokel’entangwa? (b) Adieyi tutanganga muna 2 Timoteo 3:16, 17 mu kuma kia Nkand’a Nzambi?

¹⁰ Nanga ozeye wo vo nkanda miayingi mivananga malongi kansi mikitukanga se miankulu mu mvu miakete kaka. Aweyi tuvova muna kuma kia Nkand’a Nzambi? Wankulu kikilu, ye se tezo kia 2.000 ma mvu miviokele kala tuka kiafokol’o sonekwa e mvovo miandi miansuka. I dianu akaka bebanzanga vo ka ulendi kutulonga ko omu tandu kieto o unu. Kansi ovo o Nkand’a Nzambi wavumunwinwa kwa Nzambi, o malongi mandi mafwete kal’aka mampa o unu, kana una vo wankulu. Yamu wau e Sono ifwete kala kaka yo “mfunu  mpe muna longa, muna tumba, muna ludika, yo muna nsansa ina ya nsongi: o muntu a Nzambi kakunkuka, katoma kubamena muna salu yawonso yambote.”—2 Timoteo 3:16, 17.

11-13. Ekuma tufwete vovela vo o Nkand’a Nzambi una mpe yo mfunu omu lumbu yeto?

¹¹ Ovo mitomene fimpwa, e nsiku mia Nkand’a Nzambi, misonganga vo mina yo mfunu o unu nze una miakala vava miasonekwa. Kasikil’owu, mun’owu wa fu ya kingutukila ya wantu o Nkand’a Nzambi usonganga tuludiku twamfunu tulenda sadisa muna mbandu zawonso za wantu. Tulenda dio mwena mun’Elongi dia Yesu vana Mongo, dina muna Matai, kapu kia 5 yaku 7. Elongi diadi diasivikisa o mfidi a nsi a hindu Mohandas K. Gandhi yavana kavova kwa mfumu a grã-bretanha vo: “Vava e nsi aku ye yame ziyikana muna landa Elongi dia Kristu vana Mongo, tufokola e nzonzi ke mia nsi zeto kaka ko kansi mia nz’amvimba.”

¹² Ke kondwa kuma ko vo o wantu besivikanga o malongi ma Yesu! Muna Longi diandi vana Mongo, watusonga e nzila ya nsambu zaludi. Wasasila e mpila tulenda fokolwel’e ntantani. O Yesu wasongela owu tufwete sambidila. Wasongela edi dia ngangu mu kuma kia mavwa ye wavana e nsiku wa zolana muna kala ye ngwizani y’akaka. Owu tulenda zayila o umpuki wa nsambila ye mpila a vwila zingu kia sikila kia kusentu mawonso mama mayikwa mun’elongi diadi.

¹³ Tuka mun’Elongi diandi vana Mongo ye muna fulu yawonso yakaka ya Nkand’a Nzambi utoma kutuvovesanga oma tufwete vanga y’oma ka tufwete vanga ko, muna tomesa e zingu kieto. O malongi mandi mamfunu kikilu yavana mafila nlongi mosi mu vova vo: “Kanele vo i nlongi a sikola [2.° grau] ye yatoma longoka mu kituka se mbut’alongi, yatanga mpe nkanda miayingi mivovanga oma ma yimbevo ya ntu ye ngindu [pscicologia], mbwene vo o malongi ma Nkand’a Nzambi mu mambu nze i mpila a vwila e kiese muna longo, aweyi olenda tanin’o wana mu mavangu ma umpumbulu w’aleke, y’owu olenda vangil’e kikundi yo kala y’akundi,  masundidi ke mu konso elongi ko dina yatanga yovo mana yalongoka kuna [faculdade].” Ka malongi mandi kaka ko mena ma mfunu yamu unu, kansi o Nkand’a Nzambi ufwete bundwa mpe e vuvu.

WAKIELEKA YE WAFWANA BUNDW’E VUVU

14. Nki kisonganga vo o Nkand’a Nzambi waludi kana nkutu muna mambu ma ngangu za nza?

¹⁴ Kanele vo o Nkand’a Nzambi ke nkanda wa ngangu za nza ko, kansi waludi muna mambu ma ngangu za nza. Kasikil’owu, muna kolo yavioka vava o wantu babanzanga vo o Ntoto walelama wakala, o Yesaya wa ngunza wasoneka vo wa “vindumuka” mu (kiyibere: hhugh, disongele vo “vindumuka”). (Yesaya 40:22, NM) Kusentu kaka, mazunda ma mvu ma vioka malandila e lumbu ya Yesaya, i bosi bayiza kwikila o wantu vo o Ntoto wavindumuka una. Ye diaka mpe, e sono kia Yobi 26:7—kiasonekwa se vioka 3.000 ma mvu—kivovele vo o Nzambi “Omanika nza muna nkatu.” Muntu mosi wa nkwa ngangu za fimpa o Nkand’a Nzambi yandi vo: “O Yobi aweyi kazayila e ludi kina kisongele afimpi a ntetembwa kia sia vo o Ntoto ke usimbininwanga kwa konso ma kiamoneki ko, dia mpasi kikilu muna bakula e diambu diadi kuna kwa awana bevakulanga nkalu vo e Sono Yavauka ke yavumunwinwa ko.”

15. E mpila in’o Nkand’a Nzambi kesongelanga o mambu isiamisang’e vuvu kieto, ekuma?

¹⁵ E mpila ina o Nkand’a Nzambi kesongelang’o mambu yikutukumikanga mpe mu bund’e vuvu muna nkanda wau wankulu. Nswaswani ye savu, o mambu masonama muna Nkand’a Nzambi wantu a kieleka meyikanga ye ntangwa ya sikididi ina mavangama. (1 Ntinu 14:25; Yesaya 36:1; Luka 3:1, 2) Ekolo kina vo asoneki ankulu a tusansu, besakisanga sanisina e nsunda za ayadi au muna vita, yo sweka e nsundwa basundwanga yo vilwa wau mpe, asoneki a Nkand’a Nzambi akwa ziku ye unsongi—kana nkutu mu yik’o masumu ma yau kibeni.—Ntalu 20:7-13; 2 Samuele 12:7-14; 24:10.

 NKANDA WA UNGUNZA

16. Nkia ziku kiampwena kisonganga vo o Nkand’a Nzambi wavumunwinwa kwa Nzambi?

¹⁶ O ungunza una walungana usonganga e ziku vo o Nkand’a Nzambi wavumunwinwa kwa Nzambi. Vena yo ungunza wayingi muna Nkand’a Nzambi watoma lungana. Ka ulendi kala wa mpasi muntu ko. Ozevo nki kina kuna nima ungunza wau? O Nkand’a Nzambi wau kibeni uvovele vo “ke diambu diasakukila muna luzolo lua muntu ko: kansi o wantu bavovela muna Nzambi, e mpoveswa bavoveswa kwa Mwand’avelela,” yovo ngolo za Nzambi. (2 Petelo 1:21) Badika eyak’e nona.

17. Nkia ungunza wayika e mbw’a Babele, ye aweyi walunganina?

¹⁷ E mbwa a Babele. O Yesaya yo Yeremiya basakula e mbwa a Babele mu moko ma Amedia ye Aparasi. Edi difwan’o sivikwa i diadi, o ungunza wa Yesaya wa mambu mama wateka sonekwa 200 za mvu una ke yabwidi ko e Babele! Oma mena muna ungunza malunganini kala, mena o unu muna lusansu: Ngyuma a maza ma Uferate muna nziula a nzila yo kukulwisa o maza mandi mun’eyanga diavangwa (Yesaya 44:27; Yeremiya 50:38); lembi kwa yingila o mavitu makala ku ndambu a maza ma nkoko a Babele (Yesaya 45:1); yabwiswa kwa nyadi wateka yikwa muna nkumbu, Kurese.—Yesaya 44:28.

18. Nkia ungunza wa Nkand’a Nzambi walungana muna ngyala kimfumu ye mbwa a “ntinu a Ngerekia”?

¹⁸ Ngyala kimfumu ye mbw’a “ntinu a Ngerekia.” Muna mona-meso, o Daniele wamona kimboko kiawanda ememe yo tolola e mpaka zandi zole. I bosi e mpak’ampwena ya kimboko yatololwa, vana fulu kiandi vatombolokele ziya. (Daniele 8:1-8) O Daniele wasasilwa muna kuma kiau oku vo: “E vaka kiememe kina wamona ye mpaka zole, ezi i ntinu mia Madai ye Parasi. E kimboko kiamvuluwika i ntinu a Ngerekia; e mpak’ampwena ina vana kati kwa meso mandi i ntinu antete. Eyoyo ina itolokele, ina vo ivingilu e fulu kwa ziya, yintinu ya ituka muna zula, kansi ke mu’fuka diandi ko.” (Daniele 8:20-22) Vioka nkama zole za mvu, muna lunganes’o ungunza wau, o “ntinu a Ngerekia,” Alesandero, Wanene  wabwisa o luyalu lwa Amedia-Aparasi, lwa “mpaka” zole. O Alesandero wafwa muna mvu a 323 VTK wavingilw’e kintinu kwa makesa mandi maya. Kansi ke vakedi kimosi ko muna yintinu yayi kiafwanana ye wisa kiakala yo luyalu lwa Alesandero.

19. Nkia ungunza walungana muna Yesu Kristu?

¹⁹ Zingu kia Yesu Kristu. E Sono ya Kiyibere ivwidi ulolo wa ungunza walungana muna ngutuka, muna uselo, muna mfwa yo lufuluku lwa Yesu. Kasikil’owu, 700 za mvu zavitila, o Mika wateka dio vova vo o Masia yovo Kristu, owutukila muna Beteleme. (Mika 5:2; Luka 2:4-7) O Yesaya wa mwisi tandu kia Mika, wasakula vo o Masia okendonwa yo taulwilw’o mete. (Yesaya 50:6; Matai 26:67) Nkama tanu za mvu zavitila, o Zakariya wasakula vo o Masia oyekolwa muna palata 30. (Zakariya 11:12; Matai 26:15) Viok’ezunda dia mvu diavitila, o Davidi wayika o mambu ma mfw’a  Yesu, wa Masia. (Nkunga 22:7, 8, 18; Matai 27:35, 39-43) Ye tezo kia nkama tanu za mvu zavitila, o ungunza wa Daniele wasengomona e ntangwa kekwiza o Masia, ye kolo kia uselo wandi ye ntangwa kefwa. (Daniele 9:24-27) Ekiaki i kimbangi kaka kia waka ungunza walungana muna Yesu Kristu. Omona dio dia ndandu muna tanga diaka mayingi mu kuma kiandi, oku sentu.

20. O lusansu lua ndungana ya ungunza una muna Nkand’a Nzambi nkia vuvu lufwete kutuvana?

²⁰ Ungunza wayingi wa Nkand’a Nzambi wavovang’oma ma kusentu wamana lungana kala. ‘Kansi,’ nang’olenda kukiyuvula, ‘nkia mfunu mena muna zingu kiame’? Kele vo muntu okuvovesanga kaka e ludi mvu miayingi nga okumvunisa vana vau kele vo uzayisi diambu diampa? Ve! O Nzambi ovovanga e ludi muna Nkand’a Nzambi. Nga diadi ke difwete siamisa e vuvu kiaku ko muna nsilu mia Nkand’a Nzambi, nze i ungunza wandi wa paradiso ya kusentu ova ntoto? Elo, tulenda kala ye vuvu nze kia Paulu, mosi mu alongoki a Yesu muna tandu kiantete, wasoneka vo o ‘Nzambi kalendi vuna ko.’ (Tito 1:2) Ye diaka mpe, vava tutanganga e Sono yo sadila o malongi mandi, tusonganga vo tuna ye ngangu zina vo esi nza ke balendi zo vwa ko, kadi o Nkand’a Nzambi i nkanda usengomonanga o zayi wa Nzambi una ufilanga ku moyo a mvu ya mvu.

‘TOMBA’ O ZAYI WA NZAMBI

21. Aweyi ofwete vanga kele omwene vo maka mambu olongokanga muna Nkand’a Nzambi mampasi muna lunganesa mo?

²¹ Vav’olongoka o Nkand’a Nzambi, olongoka mambu maswaswana yo mana wateka longwa. Nanga mpe olenda bakula vo eyak’e fu ya nsambil’aku in’ozolanga ke iyangidikanga Nzambi ko. Osinga mona vo o Nzambi ovwidi nsikidisu za oma mambote y’oma mambi zisundidi ezi zisadilwanga mu nza yayi. Muna yantika dilenda moneka vo diampasi muna landa zo. Kansi kala ye luzindalalu! Toma fimpa e Sono kimana wasolola o zayi wa Nzambi. Kala wakubama e kuma vo o malongi ma Nkand’a Nzambi nanga mevava vo wasoba e ngindu zaku ye mavangu maku.

22. Ekuma o longokelang’o Nkand’a Nzambi, ye aweyi olenda sadisila akaka muna bakula dio?

 ²² Akundi ye yitu muna kani diambote nanga kebezola ko walongoka o Nkand’a Nzambi, kansi o Yesu wavova vo: “Konso on’okuntambulwidila vana vena wantu, omono mpe ikuntambulwidila vana ven’o S’ame una kun’ezulu. Kansì tu, konso on’okumpanina nkalu vana vena wantu, omono mpe ikumvanina nkalu vana ven’o S’ame una kun’ezulu.” (Matai 10:32, 33) Akaka nanga bekala yo wonga vo ongeye se vauka yo kwenda mu nsambila yakaka yovo se toma mo kuyivana. Kansi, uyisidi mu vwa o zayi wa Nzambi ye ludi kiandi. (1 Timoteo 2:3, 4) Muna sadisa akaka kimana vo babakula wo, ofwete kala nkwa ntim’anleka, ku tantani ko vava okubavovesanga oma olongokanga. (Filipi 4:5) Sungamena wo vo ndonga ‘bebakilwanga ke mu diambu ko’ vava bemonanga e ziku kia sia vo o zayi wa Nkand’a Nzambi wantu usadisanga.—1 Petelo 3:1, 2.

23. Aweyi olenda ‘tombela’ o zayi wa Nzambi?

²³ O Nkand’a Nzambi ukutulonganga: “Nze nsedia, nutomb’e kimvumina kiamwanda kina kiakondwa umpuki.” (1 Petelo 2:2) O nsedia muna zinga kafwete dikilwa kwa ngudi ye okwamininanga yo tokanesa muna lunganisa e nzal’andi. Oyeto mpe diau adimosi, zayi wa Nzambi tuvwidi o mfunu. ‘Tomba’ e diambu diandi muna longokang’aka. Elo, kala ye fu kia tanga Nkand’a Nzambi lumbu ke lumbu. (Nkunga 1:1-3) Nsambu zayingi dikutwasila, kadi o Nkunga 19:11 uvovanga mu kuma kia nsiku mia Nzambi vo: “Muna lunda mio i mwina nsendo ayingi.”

[Mvovo ku yanda dia lukaya]

FIMPA O ZAYI WAKU

nkand’a Nzambi aweyi uswaswanini ye nkanda miawonso miakaka e?

Nkand’a Nzambi nkia kuma ufwete bundilw’e vuvu?

wa ngeye, adieyi disonganga vo o Nkand’a Nzambi i Diambu dia Nzambi dia vumunwinwa?

[Yuvu ja longokela]

[Babu kina muna lukaya 14]

TOMA SADIL’O NKAND’A NZAMBI

Ke dia mpasi kikilu ko mu zaya o Nkand’a Nzambi. Sadila o lukaya lwa sonama e ndandani za nkanda mia Nkand’a Nzambi walongoka olenda mio solola.

E nkanda mia Nkand’a Nzambi mivwidi kapu ye nzila, muna toma sungamena. E mpambula za kapu yayantika muna tandu kia 13, dia nkama za mvu nanga nieteki wa mwisi frança muna tandu kia 16 dia nkama za mvu wasia e nzila muna kapu ya Sono ya Kingerekiya nze i una tusadilanga yo o unu. O Nkand’a Nzambi wantete wamvimba, una ye ntalu za kapu ye nzila wa mpanga ya esi frança, wavaika muna mvu a 1553.

Vava kisongwanga tini kia mambu muna nkanda wau, e ntalu antete kapu yiyikanga e ntalu ezole i nzila. Kasikil’owu: “Ngana 2:5” isongele vo nkanda wa Ngana, kapu kia 2, nzila ya 5. Muna fikolo fiakete olenda zaya solola etini ya Nkand’a Nzambi kele vo ovavidingi eyi yasonekwa o mwamu.

E mpila yambote ya zaya o Nkand’a Nzambi i tanganga wo lumbu ke lumbu. Muna lubantiku dilenda kala diampasi. Kansi kele vo otangidingi tezo kia kapu tatu yovo i tanu muna konso lumbu, olenda tang’o Nkand’a Nzambi wamvimba muna mvu mosi kaka. Ekuma lembi yantikila tanga o unu?

[Babu kina muna lukaya 19]

NKAND’A NZAMBI: I NKANDA ULEMBI TEZANISWA

• O Nkand’a Nzambi “wavumunwinwa kwa Nzambi.” (2 Timoteo 3:16) Kana una vo o mambu wantu basoneka mo, Nzambi wafilanga e ngindu zau, i dianu vo o Nkand’a Nzambi i “Diambu dia Nzambi” kikilu.—1 Tesalonika 2:13.

• O Nkand’a Nzambi wasonekwa mu kolo 16 dia nkama za mvu, kwa tezo kia 40 ma wantu aswaswana. Kansi e salu kiau kiangwizani tuka lubantiku yaku mfoko.

• Ke vena nkand’akaka ko ulendele sunda yo sala una vana vena mpasi zayingi nze i Nkand’a Nzambi. Muna tandu kiantete, wantu bayokwanga kimoyo vana nti kele vo owanuka ye Sono.

• O Nkand’a Nzambi i nkanda usundidi o tekwa muna nza yawonso. Wamana sekolwa, wamvimba yovo ndambu mu vioka 2.000 ma ndinga. Mazunda ye mazunda manietekwa, dia mpasi muna solola fulu kilembi lwaka o nkanda wau ova nza.

• E ndambu eyi yankulu ya Nkand’a Nzambi ya tandu kia 16 dia nkama za mvu VTK. I sia vo una nkutu ke kiakedi ko o nkanda wa Rig-Veda hindu (muna kolo kia mvu 1300 VTK), y’owu wa buda “Cânon dos Três Cestos” (tandu kia nkama mvu VTK), ngatu owu wa islâmico Alcorão (tandu kia nsambwadi a nkama za mvu TK), y’ovo wa Nihongi wa xintoísmo muna mvu a (720 TK).

 [Fwaniswa vana lukaya lwa 20]