1, 2. Ekuma wantu ayingi ke bezitisilanga nsiku ko, kansi aweyi tulenda songela o zola kweto muna nsiku mia Nzambi?

“O NSIKU una nze wulu diampwena diakondwa ebatu . . . yawonso yilenda mo kota.” E mvovo miami mina muna nkanda mosi wasonekwa muna mvu a 1712. Nsoneki a nkanda wau wasonga nkenda zandi mu kuma kia afundisi, kadi ezak’e ntangwa muna fundisa muntu kolo kiayingi kiaviokanga, ediadi diakitulanga wantu se asukami mu kuma kia vava ndungidi. Muna nsi zayingi, e nsiku miabendomoka, mu kuma kiaki o wantu ke bezitisanga diaka nsiku ko.

² Nswaswani ye diadi tal’e mvovo emi miasonekwa vioka 2.700 za mvu: “Kuna kwa nzola nzolele nsiku aku!” (Nkunga 119:97) Ekuma ntozi a nkunga kakadila ye zola kwa mpila yayi? Ekuma kadi e nsiku kazolanga ke mi’ayadi a nza ko kansi mia Yave wa Nzambi. Muna longokanga nsiku mia Yave nanga ngeye mpe olenda mio zola nze una kazolela mio ntozi a nkunga. E ndongoka yayi ikusadisa mu kala ye nyindu wa mfundisi anene omu nsema.

3, 4. O Yave aweyi kasongela vo yandi i Munsìa-nsiku?

³ O Nkand’a Nzambi okutuvovesanga vo “mosi kaka i munsìa-nsiku, yo mfundisi.” (Yakobo 4:12) Kieleka, Yave kaka i Munsìa-nsiku osundidi. Kana nkutu ntetembwa zawonso ziyalwanga kwa “mîna [miandi] mi’ezulu.” (Yobi 38:33) E mazunda ye mazunda ma mbasi zavauka za Yave beyalwanga mpe kwa nsiku mia Nzambi, bavewa e mbebe zaswaswana yo salanga muna lutumu lwa Yave nze selo yandi.— Nkunga 104:4; Ayibere 1:7, 14.

⁴ O Yave wavana mpe nsiku kwa wantu. Konso muntu mu yeto una ye ntona zisonganga unsongi wa Yave. E ntona i  nsiku una muna yeto ulenda kutusadisa mu zaya mpambula za wete yo bi. (Roma 2:14) Amase meto mantete basambulwa ye nyindu walunga, ke bavwanga mfunu a nsiku miayingi ko. (Etuku 2:15-17) O muntu walembi lunga ovwidi mfunu a nsiku miayingi mu kumfila mu vanga luzolo lwa Nzambi. Wantu ankulu nze Noa, Abarayama ye Yakobo batambula nsiku kwa Yave wa Nzambi yo zayisa mio kwa esi nzo zau. (Etuku 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) O Yave yandi kibeni wakituka Munsìa-nsiku on’osundidi vava kavana ekangu dia Nsiku kwa Isaele muna Mose. Ekangu diadi dia nsiku dikutusadisanga mu toma zaya unsongi wa Yave.

5. E Nsiku mia Mose nga miayingi miakala ye miabala? Ekuma ovutulwidi wau?

⁵ Ayingi bebanzanga vo Nsiku a Mose miayingi miakala ye miabala. Ediadi ke dialudi ko. Tezo kia 600 za nsiku kaka miakala mun’ekangu dia nsiku. Milenda moneka vo miayingi, kansi badika edi: Kuna mfoko a tandu kia 20 ma nkama za mvu, o luyalu lwa Estados Unidos lwakala ye 150.000 ma nkanda mia nsiku. Muna konso mvu miole tezo kia 600 za nsiku miakudikilwanga! Ozevo, muna tezanesa ediadi e Nsiku mia Mose milutidi o keva vana vena ulolo wa nsiku mia wantu. E Nsiku mia Nzambi miafilanga mambu ma zingu kia Aneyisaele muna mambu mena vo e nsiku mia tandu kiaki ke bayantikidi mo longa ko. Badika emiaka muna nsiku miami.

6, 7. (a) Nki kiaswasanesanga Nsiku a Mose ye konso nsiku miakaka, aweyi i nkanikinu anene muna Nsiku wau? (b) Aneyisaele aweyi basongelanga o lemvo wau muna kimfumu kia Yave?

⁶ E Nsiku watundidikanga kimfumu kia Yave. E Nsiku mia Mose ke milendi tezaniswa ye konso nsiku miakaka ko. E nkanikinu anene muna nsiku i wau: “Wa, e Isaele, o Yave wa Nzambi eto i Yave mosi. Zolang’o Yave wa Nzambi aku yamuna nsi a ntim’aku yawonso yo muna fulumwinu kiaku kiawonso yo mun’efuka diaku dianwonso.” O nkangu a  Nzambi aweyi badi songela zola kwa yandi? Oyau bafwete kunsadila yo sakalela kimfumu kiandi.—Nsiku 6:4, 5; 11:13.

⁷ Konso muntu muna Aneyisaele wasonganga lemvo wandi muna kimfumu kia Yave muna sakalelanga ana kasola mu sunzula kimfumu kiandi. Amase, akuluntu, afundisi, anganga ye ntinu miawonso miasunzulanga e wisa kia Nzambi. Konso ndiona otelamene awana bakala ye wisa, Yave katelamenanga. Kuna diak’e sambu, konso mfidi wakadilanga ye wisa kiandi mu mpila yambi yovo kitundidika vana vena nkangu andi Yave wafunganga makasi. (Luvaiku 20:12; 22:28; Nsiku 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Ozevo, diakala nkangu yovo awana bakalanga ye wisa bakala ye mbebe ya zitisa kimfumu kia Nzambi.

8. O Nsiku aweyi wazitisilanga e nkanikinu a Yave mu kuma kia velela?

⁸ O Nsiku wazitisanga nkanikinu a Yave mu kuma kia velela. Muna Nsiku a Mose e mvovo mia “velela” ye “vauka” miyikwanga vioka nkumbu 280. O Nsiku wau wasadisanga nkangu a Nzambi mu zaya mpambula ya edi diavelela y’edi dia safu, edi diavauka y’edi dia funzuka, wayikanga tezo kia 70 lwa lekwa yilenda funzula Aneyisaele. E nsiku miabalonganga oma ma velela kwa nitu, ma ndilu ye una bafwete vanga mu kuma kia titi ye mvindu. E nsiku miami ndandu zambote miabatwasilanga muna vimpi. * Kansi, miakala y’ekani diakaka disundidi—kubavambula ye mavangu m’esumu ma zula yabazunga yo sikila mun’edienga dia Yave. Yindula nona kimosi.

9, 10. Nkia nkanikinu miakalanga mun’ekangu dia Nsiku mu kuma kia mvukana ya yakala yo nkento ye wuta ye nkia nluta diatwasanga?

⁹ E nkanikinu mi’ekangu dia Nsiku miavovanga vo e mvukana ya nkento yo yakala—kana nkutu awana bakazala ye  wuta—kwafunzulanga wantu mu lumbu yayingi. (Fuka 12:2-4; 15:16-18) E nkanikinu miami ke miavezanga lukau lwalu ko lwavelela lwatuka kwa Nzambi. (Etuku 1:28; 2:18-25) Kansi, e nsiku miami miazitisanga vauka kwa Yave, yo sadisa asambidi andi mu lembi kuyifunzula. E zula yazunganga Isaele yasadilanga ta zumba kumosi ye sambu ya nzambi a mwutisi muna nsambila zau. Esi Kenani basadilanga e zumba, yakala oleka yo nkw’andi yakala ye nkento oleka yo nkw’andi nkento muna nsambila zau. O mavangu mama mambi mamwangana yo sambukilanga mu sazu. Nswaswani ye mama, o Nsiku wavaulanga e nsambila a Yave ye mavangu ma zumba. * Vakala mpe ye nluta miakaka.

¹⁰ E nsiku miami miasadilwanga mu longa e ludi. * Ozevo, esumu dia Adami nkia mpila disayanenanga tuka tandu ye tandu? Nga ke mu kuma kia mvukana ya yakala yo nkento ko ye wuta? (Roma 5:12) Elo, e Nsiku mia Nzambi miasungamesanga nkangu andi vo oyau asumuki. Kieleka, yeto awonso mun’esumu twawutukila. (Nkunga 51:5) Luloloko tuvwidi o mfunu ye lukulu muna finama kwa Nzambi eto avauka.

11, 12. (a) E Nsiku aweyi miazitisilanga unsongi? (b) E Nsiku aweyi miasadisilanga mu lembi bendomona nzengo?

¹¹ E Nsiku wazitisanga unsongi walunga wa Yave. Nsiku a Mose wasianga mfwanani muna mambu ma mfundu. Mu kuma kiaki, o Nsiku wavovanga vo: “Moyo mu moyo, disu mu disu, dinu mu dinu, koko mu koko, kulu mu kulu.” (Nsiku 19:21) Ozevo, e yimpumbulu bavewanga tumbu mun’owu wambi bavanganga. E diambu diadi dia unsongi wa  Nzambi diazitisanga o Nsiku, yamu unu disadisanga mpe muna toma bakula o mfunu wa kimenga kia lukulu kia Yesu Kristu nze una usongwanga muna Kapu kia 14.—1 Timoteo 2:5, 6.

¹² O Nsiku wasadisanga mpe mu lembi bendomona o unsongi. Kasikil’owu, mbangi zole zavavwanga muna kwikidisa mfundu. E tumbu muna umbangi waluvunu mpasi kiakala. (Nsiku 19:15, 18, 19) O vilwa yo tambula mbabu diasimwanga mpe. (Luvaiku 23:8; Nsiku 27:25) Kana nkutu muna yinkita yau, o nkangu a Nzambi bafwana lunda nkanikinu mia unsongi mia Yave. (Fuka 19:35, 36; Nsiku 23:19, 20) Ekangu diadi diansongi dia nsiku diakala se nsambu zayingi kwa Isaele!

13, 14. E Nsiku aweyi watadilanga evangu dia mwivi ye munkondwa kuma lembi sia e mpambula?

¹³ E Nsiku a Mose nga nkanikinu miambi ye miabala? Ve! O Davidi wa Ntinu wavumunwinwa mu soneka vo: “O nsiku a Yave walunga.” (Nkunga 19:7) Oyandi wazaya vo e Nsiku wasonganga e nkenda yo lembi sia mpambula. Aweyi kazayila wo?

¹⁴ Muna nsi zayingi o unu, e nsiku miluta taninanga yo songa e nkenda kwa yimpumbulu ke kwa minkondwa kuma ko. Kasikil’owu, e mivi nanga balenda siwa muna pelezo kolo kia nda. Kansi, e minkondwa kuma balenda bak’e mfwilu wa lekwa yau yayiwa yo futa e mpaku isadisanga mu lunda yo dikila yimpumbulu. Muna Isaele yankulu ke mwakala pelezo ko nze una tumonanga o unu. O nsiku wasikidisanga e tumbu kifwene muna konso vangu dia umpumbulu. (Nsiku 25:1-3) O mwivi wafwana futa mfumu a lekwa mu kina kayiyidi. Vana ntandu, o mwivi kafwete kudikila mfutu wakaka. Ntalu kwa? Ntalu yaswaswana yakalanga. Badika e ntalu yavavwanga kwa mwivi muna Fuka 6:1-7;  yisundidi okeva ina yalombwanga muna Luvaiku 22:7. Ediadi diavangamanga kadi o mfundisi muna zenga e ntalu kafwete badika mambu mayingi, nze kana vo o muntu ovilukidi o ntima.

15. E Nsiku nkia mpila wasongelang’e nkenda ye unsongi mu kuma kia awana bavondanga wantu lembi wo kana?

¹⁵ Muna Nsiku ye nkenda zawonso diazayakananga vo ke mbi yawonso ko yavangilwanga muna lukanu. Kasikil’owu, avo muntu ovondele nkw’andi lembi kana, kafutanga moyo mu moyo ko kele vo otinini kuna mavata matininu makala muna Isaele. bosi, afundisi a mbanza bafimpanga e diambu diandi, o ntini kakala mun’etininu yavana kefwa ngang’ambuta. I bosi kevaikiswa yo zingila kuna kazolele. Muna mpila yayi, watambulanga e nluta mia nkenda za Nzambi. Vana ntandu o nsiku wau wasonganga o mfunu wampwena wa moyo a muntu.—Ntalu 15:30, 31; 35:12-25.

16. E Nsiku nkia mpila wataninanga o zitu wa muntu?

¹⁶ E Nsiku wataninanga o zitu wa muntu. Badika e mpila wataninanga awana bakala ye mfuka. E Nsiku wasikidisa vo o nsompeki kafwete kota muna nzo ya nsompi mu bonga lekwa nze nsimbi ya mfuka ko. Kansi, o nsompeki kafwete telama kuna mbazi yo vingila vo on’osompele kamvaikisil’e nsimbi. Muna mpila yayi, e nzo a muntu ke yakotwanga mu ngolo ko. Kele vo o nsompeki obongele e vunga nze nsimbi kafwete dio vutula vava kidimuka ntangwa, kadi o nsompi ovwa dio o mfunu muna fuku.—Nsiku 24:10-14.

17, 18. Nkia nswaswani yakala kwa Aneyisaele ye zula yakaka muna mambu ma vita, ye mu nkia kuma?

¹⁷ E Nsiku wasadilwanga kana nkutu mu mambu ma vita. O nkangu a Nzambi bayendanga mu vita, ke mu songa ngolo zau ko yovo kutumuna nsi, kansi mu nkumbu a Nzambi banuaninang’e “vita za Yave.” (Ntalu 21:14) Nkumbu miayingi, Aneyisaele balombanga entete kwa mbeni zau bayitambika. Kele vo bamengene wo vanga Aneyisaele banwanisanga e mbanza yo baka yo—kansi muna lutumu lwa Nzambi.  Nswaswani yo masoladi mayingi mu lusansu lwawonso, o makesa ma Isaele ke balekanga y’akento mu ngolo ko yovo vonda wantu akonda kuma. Bazitisanga nkutu ekalu kia wantu, ke bafwasanga nti miayimanga mbongo ko muna nsi za mbeni zau. * Ka vena makesa makaka makala ye nsiku nze miami ko.—Nsiku 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Nga ke dia nkenda ko vava tuwanga vo muna nsi zakaka yingyana-ngyana belongwanga kisoladi? Muna Isaele ya nkulu ke vakala muntu ko walembi lungisa kimbuta kia 20 ma mvu wakotanga mu kisoladi. (Ntalu 1:2, 3) Kana nkutu ambuta bakatulwanga kele vo akwa unkuta. Avo muntu osompele nkento ampa wavevolwanga mvu amvimba kimana kamona ntete e ngutuka ya mvingidi andi, i bosi kevutuka diaka mu salu kiaki kia vonza. Muna kuma kiaki, Nsiku wavovanga vo o yakala kafwete mwesa e “kiese” kwa nkaz’andi ampa ona kabongele.—Nsiku 20:5, 6, 8; 24:5.

19. O Nsiku nkia mpila wataninanga akento, wana, esi nzo, nkento ansona ye munkondw’ese?

¹⁹ E Nsiku wataninanga akento, wana ye esi nzo ye vakala mpe ye nkubika mu kuma kiau. Wakanikinanga mase batoma lunga-lunganga yo longa wan’au mambu ma mwanda. (Nsiku 6:6, 7) Wasimanga o leka ye yitu yo vana tumbu kia lufwa kw’awana bavanganga wo. (Fuka kapu kia 18) Wasima mpe e zumba, eki kifwasanga e zingu ye luvuvamu lwa esi nzo. E Nsiku wataninanga akento ansona ye munkondw’ese balembi kubamwesa mpasi.—Luvaiku 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Ekuma o Nsiku a Mose wayambulwilanga vo akala basompanga akento ayingi muna Isaele? (b) O nsiku a vambana kwa longo nkia kuma waswaswanena yo nkanikinu kavan’o Yesu?

²⁰ Mu kuma kiaki nanga akaka balenda yuvula vo, ‘Ekuma  Nsiku wayambulwila akala mu sompa akento ayingi?’ (Nsiku 21:15-17) Tufwete badika e nsiku miami mun’owu wa lusansu lwau. Awana betezanisanga Nsiku a Mose ye tusansu twa tandu kieto ke balendi wo bakula ko. (Ngana 18:13) O nkanikinu kavana o Yave muna Edene mu diambu dia longo kintwadi kianzingi kia yakala dimosi yo nkento mosi kaka. (Etuku 2:18, 20-24) Kansi, vava o Yave kavana Nsiku kwa Isaele, e fu kia sompa akento ayingi kia kikadila tuka tandu yayingi. O Yave watoma wo zaya vo “nkangu andi akwa [ntima miambadi, NW” badi kolama yo lembi tumama kana nkutu nkanikinu miakete, nze mina miasimanga nsambila za teke. (Luvaiku 32:9) Ozevo, kuna ngangu zawonso oyandi kavava soba mavangu mau mawonso ma longo ko muna ntangwa yayina. Sungamena dio vo, ke Yave ko wavova vo akala basompanga akento ayingi. Kansi, oyandi wasadila Nsiku a Mose mu singika fu kia sompa akento ayingi vana vena nkangu andi yo vengesa luvezo.

²¹ Diau adimosi mpe, o Nsiku a Mose wavananga nswa kwa yakala mu vambana yo nkaz’andi kele vo vena ye kuma kiafwana mu vanga wo. (Nsiku 24:1-4) O Yesu wavova vo o Nzambi wayambulwila o mambu mama kwa nkangu a Yuda mu kuma kia “bala kwa ntima [miau].” Kansi, o mambu mama mayambulwilwa mu kolo kia kete. Kuna kw’alandi andi o Yesu wavutulwisa nkanikinu miantete mia Yave mu kuma kia sompa.—Matai 19:8.

22. O Nsiku a Mose nkia mpila watuminanga o zola ye kwa nani?

²² Nga zeye konso nsiku wampa usikidisanga o zola? O Nsiku a Mose walonganga kikilu o zola muna mawonso. Muna nkanda a Nsiku kaka, e mvovo wau “zola” vioka nkumbu 20 wasonama. “Ozola nkw’aku konso una okuzolela” owau i nkanikinu wa zole usundidi e Nsiku miawonso. (Fuka 19:18; Matai 22:37-40) O nkangu a Nzambi bafwete songa o zola kwaku ke kwa muntu yo nkw’andi kaka ko, kansi  ye kwa nzenza ana bazingilanga vana bena, Aneyisaele bafwana sungamenanga mpe vo oyau mu nsi akinzenza bazingila kuna nkulu. Bafwete zolanga mpe asukami ye awana bakalanga mu mpasi yo kubasadisa mu lungisa e nsatu zau za nitu yo lembi vwila nluta muna mpasi zau. Bakanikinwa nkutu mu sadilanga bulu yau kuna luzitu ye mpila yambote.—Luvaiku 23:6; Fuka 19:14, 33, 34; Nsiku 22:4, 10; 24:17, 18.

23. O nsoneki a Nkunga 119 adieyi kafilwa mu vanga ye adieyi dilenda kutufila mu vanga?

²³ Nkia zula kiakaka kia sambulwa y’ekangu dia nsiku mia mpila yayi? Ka konda kuma ko o ntozi a nkunga kasonekena vo: “Kuna kwa nzola nzolele nsiku aku!” Ke yakala mpasi zola ko. Yamfilanga mu vanga e diambu, kadi wasianga ngolo mu lemvokela e nsiku miomio yo zingila miau e ngwizani. Wakudikil’o vova: “[E nsiku miaku] i mpimpit’ame e lumbu mvimba.” (Nkunga 119:11, 97) Elo, wavaulang’e ntangwa mu longoka nsiku mia Yave. Ka lukatikisu ko vo vava kavanganga wo, o zola kwandi muna nsiku kwawokelanga. Vana vau, o zola kwandi kwa Yave wa Nzambi wa Munsìa-nsiku kwasikilanga. Ekolo okwamanana longoka e nsiku mia Nzambi, ongeye mpe olenda finama Yave, wa Munsìa-nsiku Anene ye Nzambi ansongi.