1. Aweyi e nsambila za kisi nsi zitezaniswanga nze nzo?

TUKWIKILU twa nsambila za kisi nsi za Afrika tulenda tezaniswa ye nzo. Vana nludi i vena Nzambi ampungu nkwa wisa kia mwanda. Kuna sambu edi ye diakaka i kuna nzambi zakete, yovo mianda, mina vo selo ya Nzambi. Vana ndambu au i vena akulu, ana besungamenanga e yitu yau ova nza yo vava ewete diau. Vana sina i vena e ngolo za mianda miakete: mpandu, nganga za ngombo ye nkisi.

2. Kingana kimosi kia Afrika aweyi kisongelanga vo o tukwikilu twa kisi nsi tufilakesanga mpe e nsambila zakaka?

² O tukwikilu twatu tufilakesanga nsambila zakaka oku Afrika. Kingana kimosi kia esi Afrika kivovanga vo: “Olanda Lukwikilu lwa (Kikristu yovo lwa kisi Islão) ke lukutusima ko mu sambila nzambi za nsi zeto.”

3. Akweyi tulenda longokela e ludi mu kuma kia awana bezingilanga muna nza ya kimwanda?

³ O tukwikilu twa kisi nsi twa Afrika nga twaludi? O Nkand’a Nzambi ukutuzayisanga e ludi mu kuma kia aya bena muna nza ya kimwanda.

4. E mabundu mampwena ma esi Afrika adieyi bekwikilanga?

⁴ Mabundu matatu mampwena mesambilwanga oku Afrika bekwikilanga vo o Nzambi una, yandi i mpungu. O Nkand’a Nzambi ukunyikanga nze “Nzambi a nzambi, Mfumu a mfumu, wa Nzambi anene yo nkuma yo umbubu.” (Nsiku 10:17) Esi Muçulmano mpe Nzambi mosi ampungu bekwikilanga. O Geoffrey Parrinder wa Nlongi mosi wavova mu kuma kia nsambila oku Afrika vo: “Ndonga ya esi Afrika bekwikilanga mu Nzambi ampungu, una vo i se dia zinzambi ye wantu, wa mvangi a nsema.”

5. Nkia mpila nkumbu zisadilwanga mu yika Nzambi?

⁵ Kansi, kana una vo o lukwikilu mu kuma kia Nzambi lwasayana, ndonga ya wantu ke bena ye visa kia ludi ko kana Nzambi i nani. Muna zaya muntu diantete difwete vavwa i zaya e nkumbu andi. O mabundu mavwanga mayingi mesianga mu kuma kia nkumbu a Nzambi. Muna Kikristu kia Kimpangila Nzambi keyikilwanga i sia vo “Nengolo.” Kwa esi Muçulmano oyikilwanga vo Alá. Kw’awana besambilanga e nsambila ya kisi nsi, e nkumbu besadilanga mu yika Mpungu za swaswana muna konso ndinga. Muna nkand’andi Concepts of God in Africa, (Nyindu mu Kuma kia Nzambi oku Afrika) John S. Mbiti wasoneka vioka 500 za mvovo miaswaswana beyikilanga Nzambi  oku Afrika. Kasikil’owu, muna ndinga Yoruba (Nigéria) o Nzambi oyikilwanga vo Olodumare; mu Kikuyu (Quênia) oyikilwanga vo Ngai; kwa esi Zulu (Afrika do Sul) oyikilwanga vo Unkulunkulu.

6, 7. Ayeyi i nkumbu a Nzambi, aweyi tuzayidi yo?

⁶ O Nzambi aweyi kekutuzayisanga mu kuma kia nkumbu andi? Vav’o Nzambi katuma Mose kenda vaikisa Aneyisaele kuna Engipito, o Mose wanyuvula: “Vava nluaka kwa wan’a Isaele yabavovesa vo, o Nzambi a mase meno untumini kwa yeno; oyau ovo bekumpovesa vo, Nani e nkumbu andi? Aweyi ikubavovesa?”— Luvaiku 3:13.

⁷ O Nzambi wamvutula vo: “I wau wuwu voves’o wan’a Isaele vo, o Yave wa Nzambi a mase meno, . . . untumini kwa yeno: eyayi i nkumbu ame yamu mvu ya mvu, i luyindulu luame lulu yamu tandu ya tandu.” (Luvaiku 3:15) E nkumbu yayi ya Nzambi yasonama tezo kia 7.000 muna Nkand’a Nzambi, kana una vo asekodi akaka a Nkand’a Nzambi bavingisa “Nzambi” yovo “Mfumu” vana fulu kiandi.

8. O Yave aweyi kena ye adieyi tufwete vanga muna tondwa kwa yandi?

⁸ O Yave aweyi kena? Oyandi i mwanda, mpungu-ngolo nkwa nkembo. Osundidi o tunda, walembi tezakana, ke vena ona ofwanana yandi ko. (Nsiku 6:4; Yesaya 44:6) O Yave wavova kwa Mose vo: “Omono Yave wa Nzambi aku, i Nzambi ansongo.” I sia vo, muna tambulwa kwa Yave yandi kaka tufwete sambila. Kezolanga ko vo twasambila konso má yovo nzambi zakaka.— Luvaiku 20:3-5.

9. Ekuma tulenda vovela vo o Yesu kafwanana ko yo Yave?

⁹ O unu, vena ye mavwanga mayingi kana nani i Yesu. Engi muna Kikristu kia Kimpangila bekwikilanga vo o Yesu mosi muna Nzambi mu Ntatu wa “Mveledi.” Kansi, o Nkand’a Nzambi ke ulonganga ko vo o Nzambi wantu atatu mu mosi. Ye mpe, ke ulonganga ko vo o Yesu wafwanana yo Yave. O Yesu yandi kibeni wavova vo: “O Se unsundidi.”— Yoane 14:28.

10. Akweyi kakala o Yesu una kayizidi ko ova ntoto?

¹⁰ O Nkand’a Nzambi ulonganga vo una Yesu kayizidi ko nze muntu ova ntoto, wakalanga kun’ezulu nze vangwa kia nkuma kia mwanda. Nze una kavanga Adami yo Eva ova ntoto, o Yave wasema mpe e vangwa ya mianda kun’ezulu. O Yesu i vangwa kiantete kia mwanda kavanga o Yave.— Yoane 17:5; Kolosai 1:15.

11. O Yesu aweyi kawutukila nze muntu?

¹¹ Se tezo kia 2.000 ma mvu, o Yave wafila moyo wa vangwa kiaki kia mwanda muna vumu kia mwenze wayikilwanga vo Maria. O mbasi Ngambiele wamvovesa vo: ‘Oyimita, yo wuta mwan’eyakala, umvana nkumbu a Yesu. Oyala se ntinu . . . ; e kintinu kiandi ke kina nsuka ko.’— Luka 1:31, 33. *

12. Nkia kuma kayizil’o Yesu ova ntoto?

¹² Ikuma, o Yesu wawutuka, wanungunuka muna ntela walong’o wantu luzolo ye makani ma Yave. Wavova kwa nyadi wa mwisi Roma vo: “Muna diadi i ngutukìdi, muna diadi i ngizìdi ova nza, yasila ludi o umbangi.” (Yoane 18:37) Muna badika mana kalong’o Yesu, tulenda longoka e ludi mu kuma kia luzolo lwa Nzambi ye makani mandi. Tulenda zaya una tulenda tondelwa kwa Nzambi.

13. Akieyi i kuma ki’ezole kayizila Yesu ova ntoto?

¹³ Ekuma kiezole kayizila Yesu ova ntoto i mu vana moyo a kimuntu kiandi se lukulu  muna kuma kia wantu. (Matai 20:28) Wavanga wo mu kutukula mun’esumu twavwila kwa Adami wa nkulu eto. Ediadi diaziul’e nzila kwa yeto mu zinga yakwele mvu. O Yoane wa ntumwa wasoneka vo: “Kadi muna nzola kazolele nza o Nzambi i kavanin’o Mwan’andi amosi, kimana konso on’okwikilanga muna yandi ke vila ko, moyo a mvu ya mvu kevwa.”— Yoane 3:16.

14. (a) Adieyi diabwila Yesu kunima mfw’andi nze muntu? (b) Akieyi i fulu kia Yesu kun’ezulu owau?

¹⁴ Vava kafwa nze muntu, o Yesu wafulwa yo vutuka kun’ezulu, se vangwa kia nkuma kia mwanda. (Mavangu 2:32, 33) I bosi, o Yave wamvana “wisa yo nkembo ye kintinu, kinuman’e nkangu ye zula ye ndinga zawonso zansadila.” (Daniele 7:13, 14) O Yesu wakituka se Ntinu ankuma; i Ntinu wa luyalu lw’ezulu lwa Yave. Ke kolo ko kisidi osonga o nkum’andi muna nza yawonso.

15. Nkia ntangwa ye akweyi bavangilwa ambasi?

¹⁵ Ka Yave yo Yesu kaka ko i bezingilanga muna nza ya kimwanda. O Yave wasema vangwa yakaka ya mianda, ambasi. Mosi muna yau i Ngambiele ona wavova yo Maria. Ambasi ke bayantikila zingu va ntoto nze wantu ko. Kun’ezulu bavangilwa kolo kiayingi una wantu ke bavangilu ko ova ntoto. (Yobi 38:4-7) Vena ye yazi ya mazunda ma mbasi.— Daniele 7:10.

16. Ekuma wantu ke bafwete sambila ambasi ko?

¹⁶ Ambasi za kwikizi ke bezolanga ko vo twabasambila. Nkumbu miole vav’o Yoane wa ntumwa kateza sambila mbasi oyau bantumba yo kumvovesa vo; ‘Toma tala, kuvangi wo ko: . . . Sambila Nzambi.’— Lusengomono 19:10; 22:8, 9.

17. Adieyi disonganga vo ambasi balenda tanina nkangu a Nzambi ye ekuma ediadi dinina dia lufiaulwisu?

¹⁷ Ambasi ke bemonekanga diaka kwa selo ya Nzambi ova ntoto ko nze una bavanga vava bavaikisa antumwa muna pelezo. (Mavangu 5:18, 19) Kansi, avo tusambidi Yave nze una uvovanga Nkand’a Nzambi una vo i Diambu diandi, tulenda kala ye ziku vo o nkuma a mbasi za Nzambi zilembi monekanga ukutusadisa. O Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “E mbasi a Yave izung’awana bekumvumina, ikubavuluza.” (Nkunga 34:7; 91:11) Ekuma e mvovo miami mifwete kutukasakesela? Ekuma kadi, vena ye atantu ambi muna nza ya kimwanda bevavanga kutufwasa!

18. (a) Ekuma mbasi mosi kakolamena Nzambi? (b) Nkia nkumbu yavewa kwa mbasi ndioyo wa nkolami?

¹⁸ Ke mbasi zawonso ko i zasikila ye kwikizi muna Nzambi. Akaka bankolamena. Bayikitula se atantu a Nzambi ye awantu ova ntoto. Aweyi diabwila ediadi? E mbasi zawonso kavanga o Nzambi zambote ye zansongi zakala. Kansi, mosi muna wana  awaya alunga a mwanda wazola vo wantu bansambila ye walungisa luzolo lwalu lwambi. E vangwa kiokio kia mwanda kiavewa nkumbu a Satana, in’e nsasa vo “ntantu [a Nzambi].” Oyikilwanga mpe vo Nkadi Ampemba, disongele vo “nkumbi,” wau vo luvunu kevovanga mu kuma kia Yave.

19. Nkia kuma ye nkia mpila o Satana kabangikila Yobi?

¹⁹ O Satana ofilakesang’o wantu kimana bayikana yandi mu kolamena Nzambi. Badika dina kavanga kwa Yobi wa selo kia kwikizi kia Nzambi. O Yobi mvwama kikilu kakala. Wakala ye 7.000 ma mameme, 3.000 ma samo, 1.000 dia ngombe zankento yo makoko ye 500 za mabuluku. Wakala mpe ye wana kumi yo ulolo wa ntaudi. Entete, Satana wavonda e bulu ya Yobi ye ntaudi zandi. Edi dialanda watwika “tembwa kiangolo” kiabwisa e nzo, yavonda wana awonso a Yobi. I bosi, o Satana wayelesa Yobi “o mavumbu mampasi tuka nsasal’a tambi yaku mbat’a ntu.”— Yobi 1:3-19; 2:7.

20. (a) O Yobi aweyi kasendelwa mu kuma kia kwikizi kiandi? (b) Kana una vo o Yobi wasikila muna Nzambi, o Satana adieyi kevanganga kwa ulolo wa wantu akaka?

²⁰ Kana una vo ntontwa yampasi katontwa, o Yobi wasikila kaka muna Nzambi. Yave wanwuka ye ‘wamvana yole yole muna yawonso katekele kala yau.’ (Yobi 42:10) Satana kalenda bwisa kwikizi kia Yobi ko, kansi, olendang’o vengomona ulolo wa wantu akaka kwa Nzambi. O Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “E nza yawonso muna mbi ilele.”— 1 Yoane 5:19.

21. (a) O Satana nkia mpila kasongela luzolo lwa sambilwa? (b) Ekuma o Yesu kamengen’o sambila Satana?

²¹ O Satana ozolanga vo twansambila. E ntonta katonta Yesu se vioka 2.000 ma mvu isonganga e ziku kia diambu diadi. O Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “O Nkadi Ampemba untombwele [Yesu] vana mongo anda kikilu, unsongele yintinu yawonso ya nza, yo nkembo au; umvovese vo, eyayi yawonso ikuvana yo, ovo ofukama wankunda.” O Yesu wamenga wo yo vova vo: “Katuka, e Satana: kadi diasonama vo, o Yave wa Nzambi aku, i’fwete kunda, yandi kaka i’fwete sadila.” (Matai 4:8-10) O Yesu watoma zaya e nsiku mia Nzambi, kavanga ko mana kazola Satana.

22. E nkwiya adieyi bavanganga kwa wantu?

²² Mbasi zakaka zayikama Satana muna kolamena Nzambi. E nkwiya miami atantu a wantu ova ntoto. Ambi kikilu ye bakulukil’o vang’e mbi. Kuna nkulu, bakitulanga akaka wantu se mababa ye mpofo. (Matai 9:32, 33; 12:22) Bayelesanga akaka yovo kubalaukisa. (Matai 17:15, 18; Maku 5:2-5) Babangikanga nkutu yingyana-ngyana.— Luka 9:42.

23. (a) E mianda miambi adieyi bevavanga kwa wantu? (b) O Satana ye nkwiya aweyi bevunginikanga o wantu?

²³ Nze una wavanga Satana, e mianda miami miambi bevavanga vo basambilwa. Vana fulu kia tina e nsambila ya wantu—wau bazeye wo vo Yave kaka ofwene sambilwa—kansi, beketokelanga yo, bevavanga yo, yo nungununa yo. Muna umpuki yo luvunu ye mavumisa o Satana ye nkwiya befilakesanga o wantu mu kubasambila. Kansi, ke wantu ayingi ko bazeye wo vo Satana ye nkwiya miandi besambilanga. Ndonga besivika vava bezaya vo nsambila zau Satana zikembelanga. Elo, Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “Azula, ina bekelanga, bekelela nkwiya, ke Nzambi ko.”— 1 Korinto 10:20.

24. Nkia mpila yakaka kesadilanga o Satana muna bendomona o wantu?

²⁴ E mpila yakaka o Satana ye nkwiya miandi bebendomwenang’o wantu mu kubasambila i mwanganesa e ngindu zaluvunu mu kuma kia awana bafwa kala. Mbula twafimpa mana kelongang’o Nkand’a Nzambi mu kuma kiaki.