1-3. (a) Ekuma Paulu katokanena vava kalwaka kuna Atenai? (b) Adieyi tulenda longoka muna mbandu a Paulu?

 PAULU mu tokana kikilu kena. Kuna Grécia kena, muna mbanz’a Atenai muna mwakala e sikola zina filósofo Sócrates, Platão yo Aristóteles balongela. O wantu mu mbanza yayi betoma kuyivananga muna mambu ma nsambila. Muna mbanza yawonso, i sia vo, muna tempelo, muna mazandu ye muna bala-bala, Paulu omwene mo teke yayingi, kadi esi Atenai nzambi zayingi besambilanga. Paulu ozeye dina Yave wa Nzambi aludi keyindulanga mu diambu ditadidi sambila e teke. (Luv. 20:4, 5) O ntumwa ndioyo wa nkwa kwikizi obadikilanga e nsambil’a teke wauna Yave kebadikilanga yo, i sia vo, yangemi.

² Mana Paulu kamwene vava kakotele vana zandu, mantokanese kikilu. Kuna ndambu a node ya zandu, kuna kwakala o mwelo ampwena, kwakala ye fulu kiakala ye teke ya nzambi Ereme eyi yatoma kiatiswa muna nlonga. E zandu diazala ye masambilu yovo santuários. Aweyi ntumwa ndioyo wa nkwa vema kelendela sila umbangi mu mbanza yayi yazala ye teke? Nga osonga e volo muna mpila kebadikilanga e teke yo sadila e diambu dina oyandi ye awana bekunwanga bekwikilanga mu tunta e sungididi kiau? Nga olenda sadisa wantu mu vava Nzambi aludi yo kunsolola?

³ E longi dia Paulu kwa esi Atenai ana batanga kwayingi nze una usonganga muna Mavangu 17:22-31, disonganga mbandu a mpovi ambote una ye ndekwa yo umbakuzi. E mbandu a Paulu ilenda kutulonga mpila yambote tulenda sadila mambu mana oyeto ye awana bekutuwanga tukwikilanga yo kubafila mu badika.

4, 5. Nkia fulu Paulu kalongela kuna Atenai? Ekuma diakadila diampasi mu kwikidisa wantu vana fulu kiokio?

⁴ Paulu wakingula mbanza Atenai muna mvu wa 50 wa tandu kieto, muna nkangalu wazole wa salu kiandi kia kimisionario. a Ekolo kavingilanga Sila yo Timoteo betuka kuna Beroya, wau vo i fu kiandi, Paulu “wayantika mokena ye Ayuda muna sambilu.” Wasolola mpe e zunga kina kalenda  mokenena ye awana bakala vo ke Ayuda ko, ana bazingilanga kuna Atenai, i sia vo, vana zandu. (Mav. 17:17) E zandu diadi diakala kuna ndambu ya node ya Acrópole, diakala ye lá kwa tezo kia meta 250 yo sanzuka kwa meta 200. E zandu diadi ke diakala kaka fulu kia tekela yo sumbila lekwa ko, kansi i zandu diasunda o mfunu muna mbanza. Nkanda mosi uvovanga vo vana fulu kiokio vaviokelanga mambu “ma kinkita, ma mbumba ye ma fu ya kisi nsi ya mbanza.” Esi Atenai bazolanga lungana vana fulu kiokio mu filana e mpaka muna mambu ma ndongota yovo filosofia.

⁵ Diampasi diakala mu kwikidisa o wantu vana zandu. Ndonga muna awana banwanga, alandi a ndongota za Ki-Epikuro ye Asetoa bakala ana batangilanga muna sikola zaswaswana zalonganga e ndongota. b Alandi a ndongota za Ki-Epikuro bakwikilanga vo moyo kukinsalukisa wayantikila. E ngindu bakala zau mu kuma kia zingu i zazi: “Ke dina mfunu ko mu mwena Nzambi o wonga, muntu vo fwidi ke monanga diaka mpasi ko, oma mambote malendakana, oma mambi zizidilwa mezizidilwanga.” Alandi a ndongota za Asetoa bakala ye fu kiatoma fimpa yo vava zaya e ziku kia diambu, ke bakwikilanga ko vo Nzambi muntu kieleka. Kiakala alandi a ndongota za Ki-Epikuro yovo za Asetoa, ke bakwikilanga mpe mu lufuluku ko, e longi dina alongoki a Kristu balonganga. Kieleka, mana e buka yayi yau yole bakwikilanga ke makala ngwizani ko ye malongi ma Kikristu mana Paulu kalonganga.

6, 7.  Adieyi akaka muna akwa ndongota a Mingerekia bavanga vava bawá malongi ma Paulu? Aweyi wantu ankaka besongelanga fu kiaki o unu?

⁶ Adieyi akaka muna akwa ndongota a Mingerekia bavanga vava bawá malongi ma Paulu? Akaka muna yau basadila o mvovo una ye nsasa vo “nkwa mawulumuna” yovo “ntoti a mbongo.” (Mav. 17:18) Mu kuma kia mvovo wau wa Kingerekia, nkwa ngangu mosi wavova vo: “O mvovo wau kuna lubantiku wasadilwanga mu yika nuni yakala ye fu kia doda e mbongo, kuna kwalanda wayantika sadilwa mu yika muntu wakala ye fu kia nona lekwa yadia yasuvanga vana zandu ye lekwa yankaka yakondwa o mfunu. I bosi, wayantika sadilwa mu yika wantu ana bawanga mambu yo samuna mo kwa wantu ankaka lembi mo toma bakula.” Muna mvovo miankaka, wantu awaya batoma tanga, babadikilanga Paulu nze zowa, ona wavutukilanga mana kawá kwa wantu ankaka lembi mo toma bakula. Kansi nze una tumona, e mvovo miami mia luvezo ke miamwesa Paulu wonga ko.

⁷ O unu mpe, yeto Mbangi za Yave tuvezwanga wau vo tukwikilanga muna malongi ma Bibila. Muna bonga e nona, alongi ankaka belonganga vo e longi dia lunungunuku (evolução) diakieleka ye besiandamanga vo awana bena vo akwa ngangu bafwete kwikila muna longi diadi. Muna mvovo miankaka, awana ke bekwikilanga muna longi diadi ko, bekubabadikilanga vo mazowa. O wantu awaya batoma tanga, bazolele vo wantu ankaka bakwikila vo oyeto tu “atoti a mbongo” wau vo tusamunanga mana Bibila kivovanga yo songa vo lekwa yawonso semwa yasemwa. Kansi, ke tuyambulanga ko vo e mvovo miami miatumwesa wonga. Tuvovanga ye ziku kiawonso vo vena yo muntu wa nkwa ngangu ona wasema e lekwa yawonso, i sia vo, Yave.—Lus. 4:11.

8. (a) Adieyi akaka bavanga vava Paulu kabasila umbangi? (b) Nkia Arèopàgo o Paulu kanatwa? (Tala e mvovo vana yanda lukaya lwa 142.)

 ⁸ Akaka muna awana bawanga Paulu vana zandu, ngindu zaswaswana bakala zau. Bavovanga vo: “Una nze nteleki a nzambi za nzenza.” (Mav. 17:18) Nga Paulu nzambi za nzenza kalonganga kwa esi Atenai? E diambu diadi diavonza kikilu diakala, kadi diasungamesanga umosi muna mfundu una Sócrates kafundilwa yo vewa tumbu kia lufwa muna tandu yavioka. Ekiaki i kuma Paulu kanatinua kuna Arèopàgo kimana kasasila e malongi mamonekanga vo manzenza kwa esi Atenai. c Aweyi Paulu kadi sasila e nsangu kasamunanga kwa wantu ke bazaya Diambu dia Nzambi ko?

9-11. (a) Nkia diambu Paulu kayika dina oyandi ye awana banwanga bakwikilanga? (b) Aweyi tulenda tanginina mbandu a Paulu muna salu kia umbangi?

⁹ Sungamena dio vo Paulu watokana kwayingi vava kamona vo e mbanza yawonso  yazala ye nsambil’a teke. Kansi vana fulu kia funga makasi, wakala wavuvama. Kuna ndekwa zawonso, Paulu wavava kwikidisa awana banwanga muna yika diambu dina oyandi yo yau bakwikilanga. Wavova vo: “Esi Atenai, mbwene vo muna mambu mawonso, nusundidi wantu akaka muna vumi wa zinzambi.” (Mav. 17:22) Muna mvovo miankaka, Paulu wavovesa wantu awaya vo ‘mbwene vo oyeno nu minkwikizi.’ Muna mpila yayi, Paulu wabasanisina wau vo fu kiasambila bakala kiau. Wasungamena vo akaka muna yau ku bubu kia malongi maluvunu bakala, kansi balenda kala yo ntim’ambote. Kadi, Paulu wazaya wo vo yandi kibeni mpe ‘ku bubu kakala ye wavangilanga mambu kondwa lukwikilu.’—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Vava kavovela e diambu oyandi ye esi Atenai bakwikilanga, Paulu wayika e ziku kamona kiasonganga vo esi Atenai fu kia sambila bakala kiau, i sia vo, “Nzambi Ilembi Zayakana.” Nkanda mosi uvovanga vo “e Mingerekia ye nkangu miankaka, bakala ye fu kia tungila e ‘nzambi zilembi zayakana’ e maziku, kadi wonga wa kendeleka nzambi zankaka bakalanga wau.” E ziku diadi diasungamesanga esi Atenai vo vakala ye Nzambi ona ke bazaya ko. Paulu wasadila e ziku diadi muna kubasamunuina e nsangu zambote. Wavova vo: “Ndiona nusambilanga lembi kunzaya, i yandi ndioyo ikunusamunuinanga.” (Mav. 17:23) E mvovo mia Paulu miankuma miakala. Kalonganga nzambi a nzenza ko nze una akaka bavovanga. Kansi Nzambi ona balembi zaya kabalonganga, i sia vo, Nzambi aludi.

¹¹ Aweyi tulenda tanginina mbandu a Paulu muna salu kieto kia umbangi? Avo tukedi ye fu kia toma sia e sungididi, nanga tulenda mona lekwa ya nsambila o muntu kavuete yovo lekwa ina muna nzo andi yovo mu fulu kiankaka isonganga vo muntu ndioyo munkwikizi. Nanga tulenda vova vo: ‘Mbwene vo u munkwikizi. Izolanga mokena yo wantu beyangalelanga mambu ma Nzambi.’ Kuna ndekwa zawonso, avo tuvavidi zaya e ngindu za muntu mu diambu ditadidi nsambila, dikutusadisa mu yika diambu dina oyandi yo yeto tukwikilanga. Sungamena dio vo e kani dieto ke fundisa wantu ko muna mambu bekwikilanga. Ndonga muna mpangi zeto mu malongi ma nsambil’a luvunu bakwikilanga.

12. Aweyi Paulu kasobela e mpil’andi yasila umbangi mu simba e ntima mia awana banwanga?

¹² Paulu wayika mambu mana oyandi ye awana banwanga bakwikilanga, kansi nga wakwamanana sadila mambu mama muna kubasila umbangi? Paulu wazaya wo vo awana banwanga balongwa e ndongota za Kingerekia ye ke bazaya diambu dia Nzambi ko. Muna kuma kiaki, nkumbu miayingi wasobanga e mpil’andi yasila umbangi. Entete, wavovela malongi ma Bibila lembi yika e Sono. Diazole, yandi kibeni wayisianga muna mambu kayikanga muna sadila o mvovo “yeto” mu songa vo kaswaswana ko ye awana kasilanga umbangi. Diatatu, wayika mambu makala muna nkanda mia Kingerekia mu songa vo mambu mankaka kalonganga ngwizani makala ye mana masonama muna nkanda  miomio. Owau yambula twafimpa e longi diankuma dia Paulu. Nkia malongi mamfunu kalonga mu kuma kia Nzambi ona esi Atenai ke bazaya ko?

13. Nkia diambu Paulu kavova mu kuma kia tuku dia nsema? E mvovo miandi, adieyi misonganga?

¹³ Nzambi wavanga o nsema. Paulu wavova vo: “Nzambi ona wavanga e nza ye lekwa yawonso ina mo, wau vo yandi i Mfumu a zulu yo ntoto, ke zingilanga muna tempelo yatungilwa mu moko ko.” d (Mav. 17:24) O nsema ke wavaikila kukinsalukisa ko. Nzambi aludi yandi wavanga lekwa yawonso. (Nku. 146:6) Nswaswani ye nzambi Atena yovo nzambi zankaka zina vo o nkembo au watukanga muna tempelo, masambilu ye maziku, ke vena tempelo ko yavangilwa muna moko ma wantu ina o Mfumu a zulu yo ntoto kalenda fwana. (1 Nti. 8:27) E nsangu za Paulu zatoma kiá: Nzambi aludi osundidi konso teke yovo tempelo yatungwa kwa wantu.—Yes. 40:18-26.

14. Aweyi Paulu kasongela vo Nzambi ke vavanga lusadisu lwa wantu ko?

¹⁴ Yave ke vavanga lusadisu lwa wantu ko. Asambidi a teke bavuikanga teke yau nlele miantalu yo kubavana tukau twantalu yovo madia ye malavu, vika sia vo, e teke lekwa yayi bavuanga o mfunu. Kansi ankaka muna akwa ndongota a Mingerekia ana bawanga longi dia Paulu, nanga bakwikilanga vo Nzambi kavuidi lekwa ya wantu mfunu ko. Avo iwau, kalukatikisu ko vo bakwikila muna mvovo mia Paulu vo Nzambi ‘ke vavanga lusadisu lwa wantu ko nze yandi okondelo lekwa.’ Kieleka, kavena lekwa ko kina o wantu balenda vana kwa Mvangi. Kansi, yandi ovananga kwa wantu ina bavuidi o mfunu, i sia vo, ‘moyo ye fulumwinu ye lekwa yawonso,’ kumosi yo mwini, mvula yo ntoto uyimanga mbongo. (Mav. 17:25; Tuku 2:7) Ozevo, Nzambi ona ovananga lekwa yawonso, kevavanga lusadisu lwa wantu ko, kansi o wantu yau bevuanga e nluta muna tukau twandi.

15. Aweyi Paulu kasongela vo esi Atenai bakibadikilanga vo basundidi awana ke bakala Mingerekia ko? Nkia diambu diamfunu tulenda longoka muna nona kiaki?

 ¹⁵ Nzambi wavanga o muntu. Esi Atenai bakibadikilanga vo basundidi awana ke bakala Mingerekia ko. Kansi, o zola kwasaka muna nsi yo lulendo mu kuma kia se kia nitu, ke dina ngwizani ko ye malongi ma Bibila. (Nsi. 10:17) Paulu wavovela diambu diadi kuna ndekwa ye ngangu. Vava kayika lusansu luna muna nkand’a Tuku, luvovelanga Adami wa se dia kanda dia wantu awonso, wavova vo: “[O Nzambi] muna muntu mosi kavangila zula yawonso.” (Tuku 1:26-28; Mav. 17:26) Kalukatikisu ko vo e mvovo mia Paulu miafila awana banwanga mu yindula yo bakula e mbut’a diambu, i sia vo, wau vo wantu awonso mu nkulu mosi batuka, ke vena se kia nitu ko yovo kanda disundidi kanda diankaka. Mu nona kiaki tulongokele diambu diamfunu. Kanele vo tufwete sadila e ndekwa yo kala ye tezo muna salu kia umbangi, ke tufwete kulula nkuma wa ludi kia Diambu dia Nzambi ko, mu vava yangidika awana bekutuwanga.

16. Adieyi i kani dia Nzambi mu kuma kia wantu?

¹⁶ Tuka kuna lubantiku Nzambi wakana vo wantu bakala akundi andi. Kanele vo akwa ndongota ana bawanga e longi dia Paulu bavanga mawonso muna sasila e kuma wantu bavangilwa, ke balendanga toma dio sasila ko. Kansi, Paulu wasasila e kani dia Nzambi mu kuma kia wantu mu mpila yakiá kwa esi Atenai. Wavova vo: “bavava Nzambi, bambabata yo kunsolola, kana una vo kavavukidi konso muntu ko muna yeto.” (Mav. 17:27) Ke diampasi ko mu zaya Nzambi ona esi Atenai ke bazaya ko, kadi kena kwandá ko kwa awana bazolele kunsolola yo longoka mayingi mu kuma kiandi. (Nku. 145:18) Paulu wasadila o mvovo “yeto,” mu songa vo yandi kibeni wakisianga vana kati kw’awana bafwete ‘vava Nzambi yo kumbabata.’

17, 18. Ekuma o wantu bafwete finamena Nzambi? Adieyi tulenda longoka muna mpila ina Paulu kasila umbangi mu tunta e sungididi kia awana banwanga?

 ¹⁷ Wantu bafwete finama Nzambi. Paulu wavova vo i mu kuma kia Nzambi “twinina o moyo, diata yo zinga.” Akaka muna akwa ngangu bevovanga vo Paulu wayika e mvovo mia Epimênides wa nsoneki yovo poeta, ona wazingila kuna sanga kia Kerete muna tandu kia sambanu vitila tandu kieto ye “watoma zitiswanga muna nsambila za esi Atenai.” Paulu wayika kuma kiankaka kifwete fila wantu mu finama Nzambi. Wavova vo: “Akaka muna asoneki eno bavova vo: ‘Kadi oyeto mpe tu wan’andi.’” (Mav. 17:28) O wantu bafwete mona vo vena ye diambu dikubayikakesanga yo Nzambi, kadi yandi wavanga Adami muna wantu awonso batuka. Kuna ndekwa zawonso, Paulu wayika mambu makala muna nkanda mia Kingerekia mina wantu awaya batoma zitisanga muna tunta e sungididi kiau. e Vava tusilanga umbangi ezak’e ntangwa, diambote mu tanginina e mbandu a Paulu muna yikanga mambu ma tusansu twa nza, mambu mena muna enciclopédias yovo muna nkanda miankaka mitomene zayakana. Muna bonga e nona, avo tuyikidi mvovo mia nkanda utomene zayakana ye uzitiswanga, dilenda fila muntu una vo ke Mbangi a Yave ko mu kwikila vo e diambu kingandi yovo fu kingandi mu nsambil’a luvunu kiatuka.

¹⁸ Yamu wau, tumwene vo Paulu mambu mayingi mamfunu kavova mu kuma kia Nzambi, kimana malongi mandi menda e betela ye mana nkangu kasilanga umbangi bakwikilanga. Adieyi Paulu kazola vo esi Atenai bavanga muna mambu mama mawonso kabazayisa? Lembi viokesa ntangwa, wayantika kubavovesa e diambu diadi muna longi diandi.

19, 20. (a) Nkia ndekwa Paulu kasadila mu songa vo dia uzowa mu sambila e teke yavangwa kwa wantu? (b) Nkia diambu bafwana vanga o wantu ana Paulu kasilanga umbangi?

¹⁹ Paulu wakubama kakala mu kasakesa awana kasilanga umbangi kimana bavanga diambu. Muna kuma kiaki, wayika mambu masonama muna nkanda mia Kingerekia. Wavova vo: “Wau vo tu wan’a Nzambi, ka tufwete yindula ko vo Nzambi una nze wolo, yovo palata, yovo tadi, nze lekwa kiavalwa yo sokwa kwa wantu.” (Mav. 17:29) Avo Nzambi yandi wavanga o wantu, aweyi kalenda kitukila se teke yavangwa kwa wantu? E mvovo mia Paulu miasonga o uzowa wa sambila e teke yavangwa kwa wantu. (Nku. 115:4-8; Yes. 44:9-20) Muna sadila e mvovo “ka tufwete,” diasadisa Paulu mu lembi kendeleka awana kasilanga umbangi.

²⁰ Paulu watoma dio kiesesa vo awana kasilanga umbangi bafwete vanga diambu. Wavova vo: “O Nzambi wazima meso muna tandu kiokio kia bubu; [i sia vo katondanga ko awana basambilanga e teke], kansi owau osamunanga kwa wantu awonso muna fulu yawonso vo bavilukwa e ntima.” (Mav. 17:30) Akaka  muna awana bawanga Paulu, nanga basivika mu wá vo bafwete viluka e ntima. Kansi muna longi diandi diankuma, Paulu wasonga vo wau vo Nzambi wabavana o moyo, mbalu beta kwa yandi. Diavavanga vo esi Atenai bavava Nzambi, balongoka e ludi yo lemvokela kio. Disongele vo esi Atenai bafwete bakula vo sambila e teke sumu yo yambula e fu kiaki.

21, 22. Nkia mvovo Paulu kasadila muna fokola e longi diandi? E mvovo miandi nkia nsasa mina kwa yeto o unu?

²¹ Kuna mfoko a longi diandi, Paulu wasadila mvovo milenda kutufila mu toma yindula. Wavova vo: “[Nzambi] wasikidisa e lumbu kina kefundisa e nza yawonso muna unsongi muna muntu ona kasola, wasonga e ziku kwa wantu awonso wau kamfula muna mafwa.” (Mav. 17:31) Paulu wayika Lumbu kia Mfundisa, ekiaki i kuma kifwete fila wantu mu vava Nzambi yo kunsolola. Paulu kayika nkumbu a Mfundisi ko ona wasolwa mu fundisa. Kansi wayika diambu diasivi mu kuma kia Mfundisi ndioyo: Wazinga se muntu, wafwa yo fulwa kwa Nzambi.

²² E mvovo miansuka mialukasakeso, nsasa kikilu mina kwa yeto. Tuzeye wo vo o Mfundisi ona wasolwa kwa Nzambi i Yesu Kristu ona wafulwa. (Yoa. 5:22) Tuzeye wo mpe vo e Lumbu kia Mfundisa, funda dia mvu kizingila ye mu finama kina ye nzaki zawonso. (Lus. 20:4, 6) Ke tuna yo wonga wa Lumbu kia Lufundisu ko, kadi tuzeye wo vo nsambu zayingi kitwasa kwa awana bebadikilwa vo akwa kwikizi. E sivi diampwena dia lufuluku lwa Yesu Kristu i ziku kisonganga vo e vuvu kieto mu kuma kia zingu kiambote kuna sentu kilungana kikilu.

23. Awana bawá e longi dia Paulu adieyi bavanga?

²³ E longi dia Paulu diafila wantu mu kala ye ngindu zaswaswana. ‘Ankaka bayantika o seva” vava bawá e diambu ditadidi lufuluku. Vo i akaka basonga o luzitu, kansi ke babaka nzengo ko. Bavova kaka vo: “Tusinga kuwá diaka muna diambu diadi.” (Mav. 17:32) Kansi, vakala ye awana bayangalela e nsangu zazi. Bibila kivovanga vo: “Ankaka banlende yo kwikila. Akaka muna yau i Dionisio wa mfundisi kuna mbazi a nkanu a Arèopàgo, yo nkento mosi nkumbu andi Damari ye ankaka mpe.” (Mav. 17:34) Yeto mpe tuwanananga yo wantu a mpila yayi vava tusamunanga e nsangu zambote. Akaka bekutuvezanga, vo i akaka bekutuzitisanga kansi ke besonganga luzolo lwambote ko. Kansi, tuyangalalanga vava akaka betambulwilanga nsangu za Kintinu yo kituka Akristu.

24. Nkia mambu tulenda longoka muna longi dia Paulu kuna Arèopàgo?

²⁴ E longi dia Paulu dikutulonganga mambu mayingi nze mpila tulenda sunzulwila e nsangu zambote mu simba e ntima mia awana bekutuwanga, mpila yasadila mana yau yo yeto tukwikilanga, mfunu wasonga luzindalalu yo sadila ndekwa vava tumokenanga ye awana bebundunuanga muna malongi ma nsambil’a luvunu, mfunu walembi kulula o nkuma wa Diambu dia Nzambu muna vava yangidika awana bekutuwanga. Avo tutanginini e mbandu a Paulu wa ntumwa, tukala alongi ambote muna salu kieto kia umbangi. Akengi Akristu bekituka mpe alongi ambote muna nkutakani. Muna mpila yayi, tukala twatoma kubama mu sadisa akaka “bavava Nzambi . . . yo kunsolola.”—Mav. 17:27.