1-3. (a) Yika mambu mavangama vava Yutoko kafwa. (b) Adieyi Paulu kavanga ye nkia diambu diasonga mu kuma kiandi?

 PAULU ovuende vana seka diazala ye wantu, muna banga kiatatu kia nzo imosi muna Teroa. Omokenanga ye ampangi mu kolo kiayingi, kadi o fuku wau i wansuka kekala yau vamosi. Owau se midi mia mpimpa, e seka nanga dizele ye mwisi kadi minda miayingi mina mo. Toko dimosi wakala ye nkumbu Yutoko wavuanda vana zianela. Ekolo Paulu kavovanga, Yutoko waleka yo bwa tuka vana zianela.

² Wau vo Luka dotolo kakala, nanga yandi i muntu antete wayenda e ntinu kuna mbazi muna fimpa e toko diodio. Luka kakala ye lukatikisu ko vo Yutoko “wafwa.” (Mav. 20:9) I bosi, vavangama sivi. Paulu wayenzamena Yutoko yo kumbimbakana, i bosi wavovesa ndonga vo: “Nuyambula yayana, kadi una o moyo.” Paulu wafula Yutoko.—Mav. 20:10.

³ E diambu diadi disonganga o nkum’a mwand’avelela a Nzambi. Paulu kakala ye foti ko muna lufwa lwa Yutoko. Kana una vo iwau, kazola ko vo lufwa lwa toko diodio lwavunzanesa e lumbu kiakina kiamfunu yovo tesa muntu sakuba muna mwanda. Vava kafutumuna Yutoko, Paulu wafiaulwisa e mpangi muna nkutakani yo kubakasakesa kimana bakwamanana muna salu kiau kia umbangi. Kieleka, Paulu watokanenanga e mioyo mia wantu ankaka. Tumonanga e ziku kia diambu diadi muna mvovo miandi vava kavova vo: “Mpelele muna menga ma wantu awonso.” (Mav. 20:26) Yambula twazaya una mbandu a Paulu ilenda kutusadisila mu diambu diadi.

4. Nkia mambu mampasi Paulu kawanana mau?

⁴ Nze una tumwene muna kapu kiviokele, Paulu wawanana ye mambu mayingi mampasi. E salu kiandi kia umbangi kuna Efeso kiatwasa mvuanga yayingi. Avangi a lekwa ya palata, bavanga mavuanga mayingi, kadi muna nsambil’a Atemi i mwatukanga e nzimbu muna kuyidikila. Muna Mavangu 20:1 tutanganga vo: “Vava nkindu  yafokoka, Paulu otumisi alongoki, una kabakasakese yo kubakanina, osimbidi e nzila, wele kuna Makedonia.”

5, 6. (a) Kolo kwa Paulu kakala kuna Makedonia ye adieyi kavanga kwa mpangi bakala ko? (b) Aweyi Paulu kamwenanga ampangi?

⁵ Vava kayendanga kuna Makedonia, Paulu waningama kuna Teroa vana fulu kianingamenanga e nzaza. Wazingila fikolo muna mbanza yayina. Paulu wavingilanga Tito ona wafilwa kuna Korinto, kimana bawanana kuna Teroa. (2 Kor. 2:12, 13) Kansi, vava kazaya wo vo Tito ke kwiza ko, Paulu wakwamanana nkangalu andi yakuna Makedonia yo zingila ko tezo kia mvu wamvimba. Muna kolo kiokio, ‘wavova mambu mayingi ma lukasakeso kwa awana bakala ko.’ a (Mav. 20:2) I bosi, Tito wayenda wanana ye Paulu kuna Makedonia yo nata nsangu zambote mu kuma kia mpila ina ampangi batambulwila e nsangu zakala muna nkanda wantete wa Paulu. (2 Kor. 7:5-7) Ediadi diafila Paulu mu soneka nkanda wankaka una tuyikilanga vo wa 2 kwa Esi Korinto.

⁶ Luka wasadila mvovo “kasakesa” ye “kasakeswa” mu yika nkingula za Paulu kwa mpangi kuna Efeso ye Makedonia. E mvovo miami misonganga una Paulu kamwenanga e mpangi zandi. Nswaswani ye Afarisi ana bavezanga  nkangu, Paulu wabadikilanga mameme ma Nzambi vo akwandi a salu. (Yoa. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Paulu wakala ye ngindu zazi kana nkutu vava diavavanga vo kavana mpangi zandi longi.—2 Kor. 2:4.

7. Aweyi akengi Akristu balenda tanginina mbandu a Paulu?

⁷ O unu, akuluntu muna nkutakani ye akengi a zunga, bevanganga ngolo muna tanginina mbandu a Paulu. Kana nkutu vava bevananga longi, e kani diau i kasakesa awana bavuidi lusadisu o mfunu. Kuna ngemba zawonso, akengi bevavanga kasakesa ampangi vana fulu kia kubatumba. Nkengi a zunga mosi, wayika diambu diadi mu mvovo emi: “Ndonga muna mpangi zeto, bazolele vanga edi diambote, kansi nkumbu miayingi benuananga ye ntokani, wonga ye ngindu za sia vo, ke belenda zizidila ko e mambu mampasi benuananga mau.” Akengi balenda kala se nto ya lukasakeso kwa mpangi zazi.—Ayib. 12:12, 13.

8, 9. (a) Nkia mambu mavunzanesa e nkubika za Paulu za baka e nzaza yayendanga kuna Suria? (b) Ekuma Ayuda bamengenanga Paulu?

⁸ Paulu wakatuka kuna Makedonia yo kwenda kuna Korinto. b Vava kakala ko ngonde tatu, wakala ye luzolo lwakwenda kuna Kenkerea kadi wakala ye kani dia baka e nzaza yayendanga kuna Suria. Tuka kwakuna, wadi lenda kwenda kuna Yerusaleme yo vana tukau kwa mpangi bavuanga lusadisu o mfunu. c (Mav. 24:17; Roma 15:25, 26) Kansi, vabwa diambu diavunzanesa e nkubika za Paulu. Nkand’a Mavangu 20:3 uvovanga vo, Ayuda ‘bamvuandidi mfulu.’

⁹ Ayuda bamenganga Paulu kadi bamwenanga vo mbendomoki. Muna lumbu yavioka, e salu kia umbangi kia Paulu kiatwasa nluta kadi Keresepo, mosi muna akwa tunda muna sambilu dia Korinto wakituka Nkristu. (Mav. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Lumbu kimosi, Ayuda kuna Korinto bafunda Paulu kwa Ngalio wa nguvulu a Akaya. Kansi, Ngalio wafokola e diambu diadi yo vova vo, kamona kuma kia mfundu wau ko. E nzengo zazi zafungisa mbeni za Paulu makasi. (Mav. 18:12-17) Dilenda kala vo Ayuda kuna Korinto bazaya wo vo Paulu okwenda kuna Kenkerea mu baka e nzaza ye bavava kunleka e ntambu muna kumvonda. Adieyi Paulu kadi vanga?

10. Nga Paulu kayenda kuna Kenkerea ko mu kuma kia kondwa unkabu? Sasila.

¹⁰ Muna kuyitanina yo tanina e nzimbu zina kavewa, Paulu wabaka e nzengo zalembi kwenda kuna Kenkerea yo vutukila muna nzila ina kayizila, i sia vo, ya Makedonia. O kangalela muna nzila ya ntoto, dia vonza mpe diakala. Muna kolo kiakina, e mivi miaswekamanga muna nzila. Kana nkutu muna  nzo za tambulwila e nzenza, dia vonza mpe diakala. Kanele vo iwau, Paulu wabaka e nzengo za kwendela muna nzila ya ntoto kana una vo dia vonza diakala, lembi kwendela muna nzila ya Kenkerea. Diakiese mu zaya vo, kakala yandi mosi ko muna nkangalu wauna. Paulu wakala ye akwandi misionario, i sia vo, Aresetako, Ngayo, Sekundo, Sopate, Timoteo, Terofimo yo Tikiko.—Mav. 20:3, 4.

11. Aweyi Akristu o unu bevangilanga mawonso muna kukitanina? Nkia mbandu Yesu kasisa muna diambu diadi?

¹¹ Nze Paulu, o unu Akristu bevanganga mawonso muna kukitanina vava bekalanga muna salu kia umbangi. Muna zunga yankaka, vana fulu kiavaika muntu mosi kaka, bevaikanga mu buka yovo wantu wole. Adieyi bevanganga vava bebangikwanga? Akristu bazeye wo vo, ke balendi venga lubangamu ko. (Yoa. 15:20; 2 Tim. 3:12) Kana una vo iwau, ke beyambulanga kukitanina ko muna vonza. Tala e nona kia Yesu. Lumbu kimosi, vava mbeni muna Yerusaleme bayantika baka matadi muna kuntuba, ‘Yesu waswekama yo katuka muna tempelo.’ (Yoa. 8:59) Kuna kwalanda, vava Ayuda bavava kumvonda, ‘Yesu kakangalelanga diaka vana meso ma wantu ko vana vena Ayuda, wakatuka ko yo kwenda kuna zunga kiafinama makanga.’ (Yoa. 11:54) Yesu wavanganga mawonso muna kukitanina, vava diambu diadi ke diakululanga luzolo wa Nzambi ko muna yandi. O unu, diau dimosi mpe Akristu bevanganga—Mat. 10:16.

12, 13. (a) O lufuluku lwa Yutoko nkia nluta lwatwasa muna nkutakani? (b) Nkia vuvu kina muna Bibila kifiaulwisanga awana befwilwanga wantu ana betoma zolanga?

¹² Paulu ye akwandi, bakangala entwadi yakuna Makedonia. Kansi, nanga bavambana e nzila, i bosi, bayenda wanana diaka kuna Teroa. d Bibila kivovanga vo: “Muna lumbu tanu twalwaka muna Teroa kuna bakala.” e (Mav. 20:6) Kuna mbanza yayi, i kûna Yutoko kafutumunuinua, e toko ona oyikwanga kuna lubantiku lwa kapu kiaki. Yindula e kiese ampangi bakala kiau vava bamona vo Yutoko wa nkundi au una diaka moyo. Nze una usonganga lusansu, ampangi ‘bafiaulwiswa kikilu.’—Mav. 20:12.

¹³ Dialudi vo mu lumbu yeto masivi nze mama, ke mevangamanga diaka ko. Kana una vo iwau, awana befwilwanga wantu ana betoma zolanga, ‘befiaulwiswanga kikilu’ muna vuvu kia lufuluku kina muna Bibila. (Yoa. 5:28, 29) Yindula diambu edi: Wau vo tu wantu alembi lunga, Yutoko ona wafutumunua wafwa diaka. (Roma 6:23) Kansi, awana befutumunua muna nz’ampa  a Nzambi, bekala ye lau dia zinga yakwele mvu. Vana ntandu, awana befutumunuanga ye vuvu kia kwenda yala yo Yesu kuna zulu, ke befwa diaka ko. (1 Kor. 15:51-53) Akristu o unu, kiakala akuswa yovo “mameme mankaka,” bena ye kuma yayingi mu ‘fiaulwiswa kikilu.’—Yoa. 10:16.

14. Nkia mambu Paulu kazayisa kwa akuluntu a Efeso vava bakala kuna Miletu?

¹⁴ Paulu ye akwandi bakangala tuka kuna Teroa yakuna Aso, i bosi, kuna Mitulene, Kio, Samo ye Miletu. Paulu wakala ye kani dia lwaka kuna Yerusaleme vitila Nkinzi wa Pentekosti. Wau vo wakala ye kani dia lwaka muna nzaki kuna Yerusaleme, i dianu kabakila e nzaza ina ke yaningama kuna Efeso ko. Kansi, wau vo Paulu wazola mokena ye akuluntu a Efeso, wabalomba bawanana kuna Miletu. (Mav. 20:13-17) Vava balwaka, Paulu wabavovesa vo: “Yeno kibeni nutomene zaya una yakadila yeno tuka muna lumbu kiantete yalwaka mwamu mvivu a Asia, yasadilanga Mfumu kuna lulembamu lwawonso, muna mansanga ye mpasi zina zandwakila mu kuma kia makani mambi ma Ayuda, kuna diaka e sambu, kiayambula kunusamunuina konso diambu diamfunu ko yo kunulongela muna fulu ya ndonga ye muna nzo ye nzo. Kansi, yatoma sila umbangi kwa Ayuda ye Mingerekia bavilukwa e  ntima, bavutuka kwa Nzambi yo lukwikilu muna Mfumu eto Yesu.”—Mav. 20:18-21.

15. O sila umbangi mu nzo ye nzo nkia nluta ditwasanga?

¹⁵ O unu, vena ye mpila zayingi tulenda samunuina e nsangu zambote kwa wantu. Nze Paulu, tuvanganga mawonso mu kwenda muna fulu tulenda sololwela wantu, diakala muna paragem za makalu, muna nzila zikalanga ye wantu ayingi yovo muna fulu ya tekela. Kansi, o sila umbangi mu nzo ye nzo, i mpila isundidi ina Mbangi za Yave betoma sadilanga. Ekuma? Diantete, o sila umbangi mu nzo ye nzo, divananga e lau kwa wantu awonso bawá e nsangu za Kintinu yo songa vo Nzambi ke sianga mpambula ko. Disadisanga mpe akwa luzolo lwambote mu tambula lusadisu bavuidi o mfunu. Diazole, o sila umbangi mu nzo ye nzo, dikumikanga lukwikilu ye luzindalalu lwa awana bekukivananga mu salu kiaki. Elo, Akristu akieleka o unu batomene zayakana muna vema kwau muna sila umbangi “muna fulu ya ndonga ye muna nzo ye nzo.”

16, 17. Aweyi Paulu kasongela vo nkwa unkabu kakala? Aweyi Akristu o unu belandilanga mbandu andi?

¹⁶ Paulu wavovesa kwa akuluntu a Efeso vo kazaya ko e vonza yamvingilanga kuna Yerusaleme. Kanele vo iwau, wabavovesa vo: “Kibadikilanga moyo ame ko vo usundidi o mfunu kwa mono, kansi yamanisa kaka e nkul’ame ye salu kina yatambula kwa Mfumu Yesu, yasila e nsangu zambote za nsambu za Nzambi umbangi una ufwene.” (Mav. 20:24) Kuna unkabu wawonso, Paulu kayambula ko vo konso diambu, kiakala kimbevo yovo lubangamu lwansima mu lungisa e salu kiandi.

¹⁷ O unu, Akristu benuananga ye mambu mayingi mampasi. Mpangi zankaka bezingilanga muna nsi zina vo e salu kieto kiasimwa ye akaka bebangikwanga. Kuna unkabu wawonso, mpangi zankaka benuananga ye yimbevo yovo lukendalalu lwasaka. Aleke bezizidilanga e ntonta za wantu betanganga yau. Kiakala nkia mambu mampasi tuwanananga mau, e Mbangi za Yave besonganga unkabu nze Paulu. Bena ye kani diakwamanana sila ‘umbangi wa nsangu zambote una ufwene.’

18. Ekuma Paulu kakadila ye kuma ko muna menga ma wantu? Aweyi akuluntu a Efeso bafwana kuntanginina?

¹⁸ I bosi, muna sadila e mpil’a zingu kiandi se nona, Paulu wavana longi diankuma kwa akuluntu a Efeso. Entete, wabavovesa vo nanga wauna i nkumbu ansuka badi monana. I bosi, wabavovesa vo: “Mpelele muna menga ma wantu awonso, kadi kiakala yo lukatikisu ko lwa kunusamunuina lukanu lwawonso lwa Nzambi.” Aweyi akuluntu a Efeso bafwana tanginina mbandu a Paulu yo lembi kala yo nkanu a menga? Paulu wabavovesa vo: “Nutoma kuyilunga-lunga ye kambi diawonso dina nuasilwa ukengi kwa  mwand’avelela, kimana nuavungula e nkutakani a Nzambi, ina kasumbila muna menga ma Mwan’andi.” (Mav. 20:26-28) Paulu wabalukisa vo ‘mevua mansita mekota vana kati kwau vana vena e kambi yo vova mambu mabendomoka muna tunta alongoki benda balandi.’ Adieyi akuluntu badi vanga? Paulu wabalukisa vo: “Nuyingila, nusungamena vo muna mvu ntatu, fuku yo mwini, kisidi yambula kunuwondelela ko kuna kinsanga.”—Mav. 20:29-31.

19. Nkia umpengomoki wayantika kuna mfoko a tandu kiantete? Nkia diambu diavangama muna tandu yalanda?

¹⁹ E “mevua mansita” mayantika vaika kuna mfoko a tandu kiantete. Muna tezo kia mvu wa 98 wa tandu kieto, Yoane wa ntumwa wasoneka vo: “Antikristu ayingi bamonekene kala; . . . Va kati kweto batuka, kansi ke bakala akweto ko; kadi kele vo bakala akweto, badi kala yeto yamu wau.” (1 Yoa. 2:18, 19) Yamuna tandu kiatatu, o umpengomoki wavaikisa Kikristu kia Kimpangila. Muna tandu kiayá, Ntinu Constatino wavana nswa kimana Kikristu kia Kimpangila kiazayakana mun’owu wa nsiku mia luyalu. Wau vo batanginina e fu ya nsambila ya luvunu yo kitula yo nze ya “Kikristu,” afidi a mabundu ‘bavova mambu mabendomoka.’ Yamu wau, e mfwilu mia umpengomoki mimonekanga muna malongi ye fu ya Kikristu kia Kimpangila.

20, 21. Aweyi Paulu kasongela e fu kia kukivana kuna mvevo? Aweyi akuluntu Akristu o unu balenda landila mbandu andi?

²⁰ E mpila zingu kia Paulu, kiaswaswana kibeni kiakala ye awana bavava vua nluta muna kambi dia Nzambi kuna kwalanda. Paulu wasalanga muna lungisa e nsatu zandi kimana kalembi kala se zitu kwa mpangi muna nkutakani. Kasadisanga ampangi ko ye kani dia vuama. Paulu wakasakesa akuluntu kuna Efeso basonganga e fu kia kukivana kuna mvevo. Wabavovesa vo: ‘Nufwete sadisa awana batovokele yo sungamena mvovo mia Mfumu Yesu vava kavova yandi kibeni vo: “E diambu disundidi e kiese i vana, ke mu tambula ko.”’—Mav. 20:35.

²¹ Nze Paulu, o unu akuluntu Akristu bekukivananga kuna mvevo. Nswaswani ye afidi a mabundu ma Kikristu kia Kimpangila ana betambulanga nluta muna minkwikizi miau, ampangi bavewa kiyekwa kia vungula “e nkutakani a Nzambi,” belungisanga kiyekwa kiau muna zola kwawonso. E fu kia lulendo ye kia loko ke kina ye fulu ko muna nkutakani a Kikristu, kadi awana ‘bevavanga nkembo wa yau kibeni,’ kuna ntwala ke belunga ko. (Nga. 25:27) E fu kia lulendo, nsoni kaka kitwasanga.—Nga. 11:2.

22. Ekuma akuluntu a Efeso batoma zolelanga Paulu?

²² Paulu watoma zolwanga kwa ampangi kadi yandi kibeni mpe watoma kubazolanga. Vava ntangwa yavambana yafwana, ‘yau awonso babokomoka ye dilu, babimbakana Paulu ye kumfiba.’ (Mav. 20:37, 38) Akristu beyangalalanga yo toma zola akengi ana bekukivananga muna wete dia mpangi nze una Paulu kavanga. Wau vo otomene fimpa e mbandu ambote ya Paulu, nga kukwikidi ko vo kaviokesa tezo ko ngatu kukisana vava kavova vo, “mpelele muna menga ma wantu awonso?”—Mav. 20:26.