1-3. (a) Nkia diambu diampasi dibwididi Setefano? Kansi oyandi adieyi kavangidi? (b) Nkia yuvu tubadika?

 SETEFANO oneto kuna mbazi a nkanu. Nanga muna suku dimosi dina vana ndambu a tempelo muna Yerusaleme, 71 lwa wantu bavuende vana kunda. E Mbazi a Nkanu yayi, ikutakene mu fundisa Setefano. Afundisi awaya akwa wisa ye batomene zayakana, ndonga muna yau ke bezitisanga Setefano ko wa nlongoki a Yesu. O muntu okutakese afundisi awaya i Kayafa wa Ngang’ambuta. Yandi mpe wavita o ntu muna Mbazi a Nkanu Ampwena ya Ayuda ina yazengela Yesu Kristu e tumbu kia lufwa muna ngonde zavioka. Nga o Setefano wonga kena wau?

² Muna kolo kiokio, e mpw’a Setefano isobele. Afundisi bantungunuini, bamwene vo e ndose andi yakala “nze ndose a mbasi.” (Mav. 6:15) E mbasi nsangu za Yave wa Nzambi besamunanga. Ozevo, bena ye kuma mu kala yo unkabu ye bavuvama. I diau diavangama kwa Setefano. Kana nkutu afundisi ana bamenganga, babakula e diambu diadi. Aweyi Setefano kalenda kadila wavuvama?

³ Wau vo tu Akristu, tulenda longoka mayingi muna mvutu za kiuvu kiaki. Tufwete zaya mpe e kuma Setefano kanatinu kuna mbazi a nkanu. Aweyi kateka tanina lukwikilu lwandi? Aweyi tulenda kuntanginina?

4, 5. (a) Ekuma Setefano kakadila o mfunu kwa mpangi muna nkutakani? (b) Aweyi Setefano ‘kakadila ye dienga dia Nzambi yo nkuma’?

⁴ Tumwene vo Setefano mfunu kakala kwa mpangi muna nkutakani ya Kikristu eyi yasikidiswa ke kolo ko. Muna kapu kiviokele kia nkanda wau, tumwene vo Setefano mosi muna wantu nsambwadi akwa lulembamu, ana batambudila vana vau e kiyekwa bavewa kwa antumwa kia vana lusadisu. Tutoma sivikanga o lulembamu lwandi vava tusungamenanga o tukau katambula kuna kwa Yave. Muna Mavangu 6:8 tutanganga vo watambula nkuma mu vanga ‘masivi ye sinsu’ nze una ankaka  muna antumwa bavanganga ye ‘wakala ye dienga dia Nzambi yo nkuma.’ Ediadi aweyi disongele?

⁵ O mvovo wa Kingerekia wasekolwa vo “dienga dia Nzambi,” ulenda mpe sekolwa vo “nkenda.” Setefano nkwa ngemba yo zola kakala, ediadi diafilanga o wantu mu kumfinama. E mpil’andi yavovela yafilanga awana banwanga mu kumbunda e vuvu. Ndonga muna yau bakwikilanga vo nkwa ziku kakala, e ludi kalonganga kikubatwasila e nluta. Setefano wakala yo nkuma, kadi o mwand’a Yave wakala muna yandi. Ediadi disonganga vo kuna lulembamu lwawonso, wayambulanga vo mwanda wau wamfila. Vana fulu kia kuyitundidika mu kuma kia tukau katambula ye ngangu zandi, wavananga nkembo kwa Yave yo songa kwa awana bamwanga vo mfunu kabavuanga. Ekiaki i kuma e mbeni zandi bamwenanga o wonga.

6-8. (a) E mbeni za Setefano nkia mambu mole bamfundila? Ekuma? (b) Ekuma e mbandu a Setefano inina o mfunu kwa Akristu o unu?

⁶ Lumbu kimosi, wantu ayingi bayantika fidisa Setefano e mpaka, kansi ‘ke balenda kunsunda ko, kadi wakala ye ngangu zayingi ye lusadisu lwa mwand’avelela.’ a Bafunga makasi yo vava wantu “kuna sweki” kimana bavunina Setefano o mambu. ‘Bakomekena mpe nkangu’ ye akuluntu ye asoneki, muna kuma kiaki, Setefano wanatwa muna kingolo kuna Mbazi a nkanu. (Mav. 6:9-12) E mbeni zandi bamfunda mu mambu mole, bavova vo, Nzambi yo Mose katianguna. Mu nkia mpila?

⁷ E mbeni za Setefano bamvunina mambu vo Nzambi katianguna muna vovela e ‘fulu kiavauka’ e mbi, i sia vo, e tempelo muna Yerusaleme. (Mav. 6:13) Bavova mpe vo Mose katianguna muna vovela Nsiku a Mose e mbi yo soba e mambu mana Mose kabalonga. E diambu diadi, diambi kikilu diakala kwa Ayuda a tandu kiakina. Kadi batoma zitisanga e tempelo, mambu mena muna Nsiku a Mose yo mambu mawonso bakudikila muna Nsiku wau. Mu kuma kia mfundu miami, Setefano wabadikilwa vo muntu ambi kikilu, ona ofwanukini lufwa.

⁸ Diankenda kikilu vo vena yo wantu bekukiyikilanga vo Akristu, besadilanga ndekwa za mpila yayi mu twasa mpasi kwa selo ya Nzambi. Kana nkutu o unu, vena ye mfumu za mabundu bevukumunanga mfumu za tuyalu babangika Mbangi za Yave. Adieyi tufwete vanga vava mbeni zeto bekutuvuninanga e mambu? Tulenda longoka mambu mayingi muna mbandu a Setefano.

9, 10. Nkia mambu wantu ankaka bevovanga mu kuma kia longi dia Setefano vana ntadisi a Mbazi a Nkanu? Nkia diambu tufwete sungamenanga?

⁹ Nze una tumwene kuna lubantiku lwa kapu kiaki, vava Setefano kafundwa,  wakala wavuvama nze mbasi. Kayafa waviluka yo yuvula Setefano vo: “Nga mambu mama i una men’e?” (Mav. 7:1) E ntangwa yavova yafwana kwa Setefano, idiau mpe kavanga.

¹⁰ Wantu ankaka bevezanga longi dia Setefano, bevovanga vo kanele vo wavova kwayingi, kavana mvutu ko muna mfundu kafundilwa. Muna vova e ludi, Setefano watusisila mbandu ambote ya mpila tulenda ‘tanina’ e nsangu zambote. (1 Pet. 3:15) Sungamena vo Setefano wafundwa vo Nzambi katianguna, kadi wavovela e tempelo mbi ye Mose katianguna kadi wavovela Nsiku e mbi. E longi dia Setefano diyikanga tusansu tatu twa Isaele ye mambu masikididi ma tusansu twatu. Yambula twavovela lumosi-lumosi muna tusansu twatu.

11, 12. (a) Aweyi Setefano katoma sadila mbandu a Abarayama? (b) Ekuma Setefano kayikila Yosefe muna longi diandi?

¹¹ Tandu kia akulu. (Mavangu 7:1-16) Vava kayantika longi diandi, Setefano wavovela Abarayama ona watoma zitiswanga kwa Ayuda mu kuma kia lukwikilu lwandi. Muna yika diambu dina yau awonso bakwikilanga, Setefano wasasila vo Yave wa “Nzambi a nkembo,” wamoneka mu nkumbu antete kwa Abarayama kuna Mesopotamia. (Mav. 7:2) Abarayama nzenza kakala muna Nsi a Nsilu. Kakala ye tempelo ko ngatu Nsiku a Mose. Ozevo, aweyi muntu kalenda vovela vo muna sikila ye kwikizi kwa Nzambi kafwete kala kaka ye tempelo ye Nsiku a Mose?

¹² O Yosefe mpe wa ntekelo a Abarayama, watoma zitiswanga kwa awana bawanga Setefano. Kansi, Setefano wabasungamesa vo e mpangi za Yosefe, i sia vo, mase ma makanda ma Isaele, babangika muntu ndioyo wansongi yo kunteka se mbundu. Kana una vo iwau, Nzambi wasadila Yosefe muna vuluza Isaele muna ntangw’a mvengele. Kalukatikisu ko vo Setefano wamonanga e mfwanani yakala vana vena Yosefe yo Yesu Kristu. Kansi, kavovela mfwanani yayi vana vau ko kimana awana banwanga bakwamanana kunwá mu kolo kiandá.

13. Aweyi e nona kia Mose kiavanina e mvutu muna mfundu bafundila Setefano? Nkia diambu diamfunu Setefano kasenzeka?

¹³ Muna lumbu ya Mose. (Mavangu 7:17-43) Setefano watoma vovela Mose. Diambote kavanga, kadi ndonga muna awana bakala muna Mbazi a Nkanu, Asaduki bakala ana babembolanga e nkanda miawonso  mina muna Bibila mina ke miasonekwa kwa Mose ko. Sungamena dio mpe vo Setefano wafundwa vo Mose katianguna. Ozevo, e mvovo miandi miakala se mvutu muna mfundu wau, kadi miasonga vo watoma zitisanga Mose yo Nsiku. (Mav. 7:38) Setefano wayika mpe vo Mose wabembolwa kwa awana kavava vuluza. O nkangu wambebola vava kakala ye mvu 40 ye vava vavioka mvu 40, batelamena diaka e wisa kiandi nkumbu miayingi. b Muna sadila ndekwa zazi, Setefano wasenzeka diambu diamfunu, i sia vo, nkangu a Nzambi, nkumbu miayingi wabembolanga awana Yave katumanga muna kubafila.

14. Nkia diambu diamfunu Setefano kasonga vava kayika Mose muna longi diandi?

¹⁴ Setefano wasungamesa awana banwanga vo Mose wasakula vo muna Isaele musinga vaika ngunza ona ofwanana yo yandi. Nani i ngunza ndioyo? Aweyi badi kuntambulwila? Setefano wavana e mvutu za yuvu yayi kuna mfoko a longi diandi. Kansi, entete Setefano wayika diambu diankaka diamfunu: Mose wabakula vo konso ntoto ulenda kituka kwandi wavauka, nze dina diavangama muna ntoto una wakala o nti walemanga, vana o Yave kamokenena yandi. Ozevo, nga Yave kafwete sambilwa kaka va fulu kimosi nze muna tempelo kuna Yerusaleme? Yambula twazaya.

15, 16. (a) Ekuma e saba kiakadila o mfunu muna longi dia Setefano? (b) Ekuma Setefano kayikila tempelo ya Solomo muna longi diandi?

¹⁵ Saba ye Tempelo. (Mavangu 7:44-50) Setefano wasungamesa awana bakala muna mbazi a nkanu vo vitila e tempelo yatungwa muna Yerusaleme, Nzambi wavovesa Mose vo katunga e saba muna kunsambila. E saba kiaki kiayalulwanga yo sumikwa. Nga vena yo muntu olenda vova vo e tempelo yasunda e saba o mfunu, wau vo ekiaki i fulu kina Mose kasambidilanga Nzambi?

¹⁶ Kuna kwalanda, vava Solomo katunga e tempelo muna Yerusaleme, wavumunuinua mu yika diambu diamfunu muna sambu kiandi. Setefano wayika mvovo mia Solomo vo: “O Mpungu-nene ke zingilanga mu nzo yatungilwa mu moko ko.” (Mav. 7:48; 2 Tus. 6:18) Yave olenda sadila tempelo muna lungisa luzolo lwandi, kansi ke yau kaka ko kesadilanga. Ozevo, ekuma asambidi andi bafwete yindulwila vo tufwete sambila kaka Nzambi vana fulu kiatungilwa muna moko ma wantu? Setefano wafokolwela longi diandi muna mvovo miankuma, vava kayika mana masonama muna nkanda Yesaya vo: “I wau wuwu kavovele o Yave: ‘E zulu i kunda kiame kia kimfumu, o ntoto i nsikinu’a tambi yame. Ozevo, nkia mpila nzo nukuntungila, akweyi kina e fulu kiame kia vundila? O koko kwame kwavanga lekwa yayi yawonso.’”—Mav. 7:49, 50; Yes. 66:1, 2.

17. Aweyi e longi dia Setefano (a) diasenzekela ngindu zabendomoka za awana banwanga? (b) diavanina e mvutu muna mfundu bamfundila?

¹⁷ Ekolo ofimpidi e longi dia Setefano, nga kukwikidi ko vo kuna ndekwa zawonso wasenzeka e ngindu zabendomoka za awana bamfunda? Setefano  wasonga vo Yave ke nkwa ntim’ambadi ko ye ke tatidilanga fu ya kisi nsi ko, kansi ekolo ntangwa iviokanga, osobanga mambu muna lungisa e kani diandi. Awana bamonanga vo e tempelo isundidi o mfunu ye batatidilanga e fu ya kisi nsi eyi yasokwa mu kuma kia Nsiku a Mose, ke babakulanga ko e kuma kiakieleka kiasikidisilwa o Nsiku ye tempelo. Kuna ndekwa zawonso, e longi dia Setefano diasonga diambu edi diamfunu: O lemvokela Yave i mpila yambote yazitisila Nsiku ye tempelo. Ozevo, muna mvovo miandi, Setefano wasonga vo wavanganga mawonso mu lemvokela Yave.

18. Aweyi tulenda tanginina Setefano?

¹⁸ Adieyi tulongokele muna longi dia Setefano? Setefano watoma zaya e Diambu dia Nzambi. Diau dimosi mpe, avo tuzolele toma ‘sasila e diambu dia ludi,’ tufwete toma longokanga e Diambu dia Nzambi. (2 Tim. 2:15) Tulenda mpe longoka diambu diamfunu muna mpila ina Setefano kamokenena yo wantu, i sia vo, kuna ngemba ye kuna ndekwa. Kanele vo awana banwanga wantu ambi bakala, Setefano wayika mambu mana yandi kibeni yo wantu awaya bakwikilanga, mana babadikilanga vo mamfunu kikilu. Setefano wabazitisanga mpe muna yikila akwa wisa vo “mase.” (Mav. 7:2) Oyeto mpe, tufwete samunanga e ludi kia Diambu dia Nzambi kuna “lulembamu yo vumi.”—1 Pet. 3:15.

19. Aweyi Setefano kazayisila nsangu za mfundis’a Yave kuna Mbazi a Nkanu ye unkabu wawonso?

¹⁹ Ke tuyambulanga samuna ludi kia Diambu dia Nzambi ko mu kuma kia wonga wafungisa wantu makasi. Ke tukululanga mpe nkuma wa nsangu za mfundis’a Yave ko mu vava yangidika akaka. Setefano wasonga mbandu ambote muna diambu diadi. Wabakula vo mawonso kavova kuna Mbazi a Nkanu, ke mavanga kwandi diambu ko kwa afundisi awaya akwa ntim’ambadi. Ozevo, muna lusadisu lwa mwand’avelela wafokola e longi diandi muna songa kuna unkabu wawonso vo afundisi awaya bafwanana bakala ye akulu au, ana babembola Yosefe, Mose ye ngunza zawonso. (Mav. 7:51-53) Muna vova e ludi, afundisi awaya bakala kuna Mbazi a Nkanu, yau bavonda Masia ona wasakulwa kwa Mose ye ngunza zawonso. Kieleka, bakulula Nsiku a Mose muna mpila isundidi o bi.

20, 21. Adieyi afundisi kuna Mbazi a Nkanu bavanga vava bawá e mvovo mia Setefano? Aweyi Yave kankasakesela?

²⁰ E mambu Setefano kavova mafungisa kikilu afundisi awaya makasi yo kunkwetesela meno. Setefano wa muntu ansongi wabakula vo wantu awaya ke bekumfwila nkenda ko nze una balembi fwila Mfumu andi Yesu e nkenda.

²¹ Setefano unkabu kavuanga o mfunu muna zizidila mambu madi kumbwila. Kalukatikisu ko vo Yave wankasakesa muna mona-meso kina kansonga muna kolo kiakina. Setefano wamona nkembo a Nzambi ye wamona mpe Yesu watelama kuna koko kwalunene kwa Yave. Ekolo Setefano kayikanga e mona-meso, afundisi bakaka matu mau. Ekuma? Muna ngonde zavioka, Yesu wayika  kuna mbazi a nkanu yayi vo yandi i Masia ye ke kolo ko okala kuna koko kwalunene kwa Se diandi. (Maku 14:62) E mona-meso kia Setefano kiasonga vo mana Yesu kavova maludi. Afundisi awaya yau bayekola yo vonda Masia. Yau awonso bayilama Setefano, bantuba matadi yavana kafwa. c

22, 23. Mu nkia mpila lufwa lwa Setefano lwafwananena ye lwa Mfumu andi? Aweyi Akristu balenda kadila ye vuvu kiasikila nze kina Setefano kakala kiau?

²² Nze Mfumu andi, vava Setefano kafwa wakala wavuvama, wabunda e vuvu kwa Yave yo loloka awana bamvonda. Wavova vo: “E Mfumu Yesu, tambula mwand’ame.” Nanga wavova e mvovo miami mu kuma kia sia vo, wakwamanana mona Mwan’a muntu yo Yave muna mona-meso. Kalukatikisu ko vo Setefano wazaya e mvovo mia lukasakeso mia Yesu vo: “Mono i lufuluku yo moyo.” (Yoa. 11:25) I bosi, Setefano wasamba kwa Nzambi muna nding’angolo vo: “E Yave, kubayekeka sumu diadi ko.” Vava kamana vova e mvovo miami, waleka muna lufwa.—Mav. 7:59, 60.

²³ Muna mpila yayi, Setefano wakituka se muntu antete wavodwa yovo mártir, vana vakala alandi a Kristu. (Tala e babu, “ ‘Mártir’ mu Nkia Mpila?”) Diankenda vo, Setefano ke yandi ko i muntu ansuka wavondwa. Yamu lumbu yeto, e selo ya Yave yakwikizi bevondwanga kwa esi mabundu, ayadi akwa ntim’ambadi ye mbeni akwa nsoki. Kana una vo iwau, tuna ye kuma yayingi mu kala ye vuvu kiasikila nze Setefano. O unu kiaki, Yesu oyalanga se Ntinu ye osadilanga e wisa kiampwena kina Se diandi kamvana. Kavena diambu ko dilenda kunkakidila mu futumuna alandi andi akwikizi.—Yoa. 5:28, 29.

24. Aweyi Saulu kayikamena lufwa lwa Setefano? O lufwa lwa muntu ndioyo wansongi, nkia diambu lwavanga?

²⁴ Mwan’a toko mosi wakala ye nkumbu Saulu, wamona mawonso mavangamanga. Wayikama awana bavonda Setefano yo lunga-lunga nkutu e mvuatu miau ekolo bantubanga matadi. Ke vavioka kolo ko, Saulu wavita ntu muna diambu dia bangika alongoki a Yesu. Kansi, o lufwa lwa Setefano lwavanga diambu kwa Akristu mu kolo kiandá. E mbandu andi yakasakesa Akristu ankaka mu sikila ye kwikizi yo sunda nze una yandi kasundila. Vana ntandu, Saulu ona wayiza zayakana vo Paulu, kuna kwalanda wakendalala kikilu wau kayikama awana bavonda Setefano. (Mav. 22:20) Kanele vo wayikama awana bavonda Setefano, kuna kwalanda wavova vo: ‘Ntianguni yakala ye mbangiki ye nkwa nsoki.’ (1 Tim. 1:13) Kieleka, Paulu kavilakana Setefano ko ye longi diandi dia nkuma kavanga muna lumbu kiokio. Muna maka malongi mandi ye nkanda Paulu kasoneka, wayika mambu matuka muna longi dia Setefano. (Mav. 7:48; 17:24; Ayib. 9:24) Kuna kwalanda, Paulu watanginina una ufwene mbandu a lukwikilu ye unkabu ina Setefano kasisa, ona wakala ye “dienga dia Nzambi yo nkuma.” Kansi, e kiuvu i kiaki, nga yeto mpe i diau tuvanga?