1. Nkia vuvu Paulu ye akwandi bakala kiau? Ekuma?

 OWAU, mu mvu wa 59 wa tandu kieto twina. Kuna ntu a nzaza mosi kuna ye fwaniswa kia “Wan’a Zeuse,” e nzaza yayi nanga yampwena inete lekwa ya mbwaza, tuka kuna sanga kia Melìta, kuna Mediterrânio yakuna Italia. Paulu wa ntumwa una mu nzaza yayi se mbakami olangidilwanga kwa masoladi, una mpe ye Akristu akaka, i sia vo, Luka ye Aresetako. (Mav. 27:2) Nswaswani yo wantu ankaka bena muna nzaza, ateleki awaya ke bevavanga lutaninu lwa wana Zeuse ko wa Nzambi a Ngerekia, i sia vo, lusadisu lwa mapasa Castor ye Pólux. (Mav. 28:11) Kansi, Paulu ye akwandi basadilanga Yave, o Nzambi ona wazayisa kwa Paulu vo osila umbangi wa ludi kuna Roma ye otelama vana ndose a Kaisa.—Mav. 23:11; 27:24.

2, 3. E nzaza ina Paulu kakala, nkia tini yakangala? Nani wasadisa Paulu muna nkangalu wau wawonso?

² Vava baviokesa lumbu tatu kuna Surakusai, mbanza ambote-mbote ya Sicília yakala o mfunu nze Atenai ye Roma, e nzaza yayenda kuna Rengio, kuna sude ya nsuku wa Italia. Muna lusadisu lwa tembwa kiatuka kuna sude, e nzaza yakangala kilometa 320 ye nzaki zawonso ye muna lumbu kiazole yalwaka kuna Putiole, fulu kianingamenanga e nzaza kuna Italia (kuna ndambu a fulu kiyikilwanga o unu vo Nápoles).—Mav. 28:12, 13.

³ O nkangalu a Paulu ulweke ku mfoko, se kelwaka kuna Roma kuna kewananena yo Ntinu Nero. Muna nkangalu andi wawonso, o “Nzambi a fiauzi wawonso” wakala yo Paulu. (2 Kor. 1:3) Nze una tumona, o lusadisu lwalu ke lwakuluka ko. O Paulu mpe kakulula vema kwandi ko muna salu kiandi kia kimisionario.

4, 5. (a) Aweyi Paulu ye akwandi batambulwilwa kuna Putiole? Ekuma Paulu kayambulwilwanga kenda tala mpangi zandi? (b) Kana muna pelezo, aweyi Akristu balenda vuila nluta muna kadilu kiau kiambote?

⁴ Vava balwaka kuna Putiole, Paulu ye akwandi ‘basolola ampangi, ana babawondelela vo bananga yau lumbu nsambwadi.’ (Mav. 28:14)  Ekwe mbandu ambote Akristu awaya basonga ya tambula e nzeza! Kalukatikisu ko vo, mpangi zazi batambula nluta muna lukasakeso lwa mwanda bavewa kwa Paulu ye akwandi. Kansi, ekuma mbakami ona walangidilwanga, kayambulwilwanga kenda tala mpangi zandi? Nanga mu kuma kia sia vo, Paulu wasonga e ziku kwa ayingidi a Roma vo wafwana bundwa e vuvu.

⁵ Diau dimosi mpe o unu, e selo ya Yave bena muna maboloko, nkumbu miayingi bevewanga malau mu kuma kia fu yau yambote. Muna bonga e nona, muntu mosi kuna Romenia wazengelwa tumbu kia mvu 75 muna boloko mu kuma kia wivi, wayantika longoka e Diambu dia Nzambi yo soba e fu yandi. Muna kuma kiaki, masoladi masadilanga muna pelezo, bayantika kumvana e salu kia sumba lekwa ya pelezo. Banyambulanga kenda kuna mbanza mu sumba e lekwa lembi langidilwa. Vana ntandu, e diambu disundidi o mfunu, i dia sia vo, e fu yeto yambote ivananga nkembo kwa Yave.—1 Pet. 2:12.

6, 7. Aweyi ampangi kuna Roma basongela o zola kwakieleka?

⁶ Vava bakatuka kuna Putiole, Paulu ye akwandi nanga bakangala tezo kia 50 ma kilometa yakuna mbanz’a Capua, i bosi, bakota muna Nzila ya Apiu eyi yayendanga yakuna Roma. Muna nzila yayi itomene zayakana ye yampwena yavangilwa muna matadi, o muntu olenda mona e fulu yambote-mbote yakati kwa mbanza Italia ye muna tini yankaka ya nzila, olenda mona fulu yambote ya mbu a Mediterrâneo. E nzila yayi yaviokelanga muna ngiaba mia Pontinos, emi miakala tezo kia 60 ma kilometa ye Roma vana vakala e zandu dia Apiu. Luka wasoneka vo vava ampangi kuna Roma “bawa e nsangu mu kuma kieto,” akaka muna yau bayenda yakuna zandu dia Apiu ekolo akaka bavingilanga kuna Lombo Tatu, fulu kia vundila kiakala tezo kia 50 ma kilometa ye Roma. Ekwe zola kwakieleka basonga! —Mav. 28:15.

 ⁷ E zandu dia Apiu ke diakala fulu kiambote ko kia vundila, kwa awana bavanganga nkangulu wa mpasi ye bakala bayoya. Horácio wa nsoneki mosi wa musi Roma, wayikila e fulu kiaki vo “kiazala yo wantu ana basadilanga muna nzaza ye mfumu za fulu yatambulwila e nzenza. Wantu awaya ke bakalanga ye luzitu ko.” Wasoneka vo “o maza mambi kikilu makala.” Yandi kibeni nkutu kazola dila va fulu kiokio ko. Kanele vo e fulu kiokio kiambi kiakala, ampangi ana batuka kuna Roma, bavingila Paulu ye akwandi ye kiese kiawonso kimana benda yau entwadi muna tini kiaki kia mfoko a nkangalu wau.

8. Ekuma Paulu ‘kavutulwila matondo kwa Nzambi’ vava kamona mpangi zandi?

⁸ Bibila kivovanga vo: ‘Paulu vava kamona mpangi zandi, wavutula matondo kwa Nzambi yo kasakeswa.’ (Mav. 28:15) Kieleka, vava kamona e mpangi zazi za zolwa, wakumikwa yo kasakeswa. Nanga wazaya akaka muna yau. Ekuma Paulu kavutulwila matondo kwa Nzambi? Wazaya wo vo e nzola mvevo i kimosi muna fu ya mbongo a mwanda. (Ngal. 5:22) O unu mpe, o mwand’avelela ufilanga Akristu mu vanga mawonso balenda mu sadisa muntu yo nkwandi yo fiaulwisa awana bavuidi o lufiaulwisu o mfunu.—1 Tes. 5:11, 14.

9. Aweyi tulenda tanginina e fu basonga ampangi ana bayenda wanana yo Paulu?

⁹ Muna bonga e nona, mwand’avelela ufilanga ampangi muna nkutakani mu tambula akengi a zunga, misionario ye selo yankaka ya ntangwa ke ntangwa. Ndonga muna mpangi zazi bavanga nsobani zampwena muna zingu kiau kimana bawokesa e salu kiau kwa Yave. Muna kuma kiaki, ukiyuvula: ‘Adieyi ndenda vanga muna yikama e nkingula ya nkengi a zunga? Nga ndenda songa e fu kia tambula nzenza kwa yandi yo nkaz’andi avo wasompa? Nga ndenda vanga nkubika mu vaika yau muna salu kia umbangi?’ Ovua nsambu zayingi avo ovangidi wo. Muna bonga e nona, yindula e kiese ampangi kuna Roma bamona vava bawanga Paulu ye akwandi babazayisanga e nsangu za mambu ma lukasakeso bawanana mau.—Mav. 15:3, 4.

10. Aweyi wakala e zingu kia Paulu kuna Roma? Adieyi Paulu kavanga vava kalwaka kuna Roma?

¹⁰ Vava e buka kiawonso kia wantu bakala muna nkangalu kialwaka kuna Roma, ‘Paulu wavewa nswa wa kala yandi mosi kaka ye kesa dimosi dianlangidilanga.’ (Mav. 28:16) Nkumbu miayingi o mbakami ona wasiwanga muna nzo ya yandi kaka, wasiwanga muna ngonzi yo kangidilwa muna nyingidi kimana kalembi tina. Kanele vo wakangidilwa kakala muna nyingidi, Paulu nteleki a Kintinu kakala, e ngonzi ke yalenda kunkakidila ko mu vova. Muna kuma kiaki, vava kavunda mu lumbu tatu, wabokelesa akuluntu Ayuda muna Roma kimana kayisunzula yo kubasila umbangi.

11, 12. Vava Paulu kamokenanga ye Ayuda, aweyi kavengomwena konso ngindu za sia mpambula bakala zau?

¹¹ Paulu wavova vo: “Ampangi, kanele vo kiavangidi diambu diambi ko kwa nkangu ngatu muna fu ya mase meto, ngiekwelo muna Yerusaleme  vana moko ma esi Roma se mbakami. Awaya, vava bamfimpidi, bakanini kungiambula, kadi ke basolola kuma ko kia kuntumbila tumbu kia lufwa. Kansi, wau vo Ayuda ke batambulwila ko, diamfila mu lomba vo yafundiswa kwa Kaisa, ke sia ko vo diambu yakala diau muna funda e zula kiame.”—Mav. 28:17-19.

¹² Vava Paulu kayikila Ayuda vo “ampangi,” wayika diambu dina yandi yo yau bakwikilanga yo vengomona konso ngindu za sia mpambula bakala zau. (1 Kor. 9:20) Watoma kiesesa mpe vo, kayiza funda Ayuda ko kansi lusadisu lwa Kaisa kayiza vavi. Kansi Ayuda kuna Roma ke bazaya diambu diadi ko. (Mav. 28:21) Ekuma esi Yuda ke bazayisila diambu diadi ko kwa Ayuda ana bazingilanga kuna Roma? Nkanda mosi uvovanga vo: “Vava e nsungi a kiozi kiangolo yafokoka, e nzaza yakala Paulu nanga imosi muna nzaza zavita lwaka kuna Italia. Ozevo, ke diadi lendakana ko kwa mfumu za Yuda kuna Yerusaleme batwika wantu yovo nkanda vitila Paulu kalwaka.”

13, 14. Aweyi o Paulu kasunzulwila e nsangu za Kintinu? Aweyi tulenda tanginina mbandu andi?

¹³ Paulu wasunzula e nsangu zambote, muna sadila e mvovo mina miasikamesa e tima dia Ayuda ana banwanga. Wavova vo: “Kiaki i kuma yalombele vo twamonana yo mokena, kadi muna kuma kia vuvu kia Isaele idianu nkangilu mu luvambu lwalu.” (Mav. 28:20) Dialudi vo e vuvu kiaki ngwizani kiakala ye Masia ye Kintinu kiandi nze una e nkutakani ya Kikristu yalonganga. Akuluntu Ayuda bamvutula vo: “Tuzolele wá dina una diau, kadi tuzeye wo vo e dibundu diadi diampa mbi kaka divovelwanga mwawonso.”—Mav. 28:22.

 ¹⁴ Vava tukalanga ye lau dia samuna e nsangu zambote, tulenda tanginina mbandu a Paulu muna sadilanga e mvovo mifila wantu mu yindula yovo yuvula yuvu ilenda sikamesa e tima dia awana bekutuwanga. Tulenda solola mpila yambote ya vangila wo muna nkanda Raciocínios à Base das Escrituras ye Beneficie-se da Escola do Ministério Teocrático ye muna finkanda Tomesa e Mpil’aku ya Tangila yo Longa. Nga otoma sadilanga e nkanda miami?

15. Nkia mambu yá mamfunu mena muna umbangi Paulu kasila Ayuda?

¹⁵ Muna lumbu kina bawizana, ‘Ayuda ayingi bayenda’ kwa Paulu muna nzo ina kalwakila. Paulu wabasasila e diambu “tuka muna mene yakuna masika . . . otomene kubasila umbangi mu kuma kia Kintinu kia Nzambi yo kubakwikidisila muna mambu matadidi Yesu, tuka muna Nsiku a Mose ye muna Angunza.” (Mav. 28:23) Mambu yá mamfunu mena muna umbangi una Paulu kasila Ayuda. Diantete, wasia sungididi muna Kintinu kia Nzambi. Diazole, wavava ‘kwikidisa’ awana banwanga batambulwila e nsangu kasamunanga. Diatatu, wasadila e sono. Diayá, wasonga ntima mvevo muna sila umbangi “tuka muna mene yakuna masika.” Ekwe mbandu ambote Paulu katusisila! O umbangi kabasila, nkia nluta watwasa? Bibila kivovanga vo ‘akaka bakwikidi muna mana kavovele; akaka ke bakwikidi ko.’ Wau vo vabwa ntantani vana vena wantu awaya, Luka wavova vo ‘bayenda kwau.’—Mav. 28:24, 25a.

16-18. Ekuma Paulu kasivikila ko wau vo Ayuda kuna Roma ke batambulwila nsangu zandi ko? Adieyi tulenda vanga avo wantu ke batambulwidi nsangu zeto ko?

¹⁶ Paulu kasivika ko wau vo Ayuda ke batambulwila nsangu zandi ko kadi e diambu diadi diasakulwa kala muna ungunza wa Bibila ye wateka mona e diambu diadi. (Mav. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Muna kuma kiaki, Paulu wavovesa awana balembi tambulwila e nsangu zandi ekolo bavaikanga vo: “O mwand’avelela watoma vovela muna Yesaya wa ngunza kwa mase meno, oku vo: ‘Wenda kwa nkangu wau, vova vo: “Wá nuwa, kansi ke nubakula ko, tala nutala, kansi ke numona ko. Kadi e ntima mia nkangu wau mivuidi bâla.”’” (Mav. 28:25b-27) E ntima miabala mia wantu awaya, miabakakidila mu lembi wa e nsangu za Kintinu. (Mav. 28:27) Ekwe diambu diankenda!

¹⁷ Muna fokola, Paulu wavova vo nswaswani ye Ayuda banwanga, ‘esi zula wa kikilu bewa.’ (Mav. 28:28; Nku. 67:2; Yes. 11:10) Kieleka, Paulu wazaya mana kavovanga kadi yandi kibeni wamona esi zula ayingi batambulwilanga e nsangu za Kintinu.—Mav. 13:48; 14:27.

¹⁸ Nze Paulu, ke tufwete funganga makasi ko avo wantu ke batambulwidi nsangu zambote ko. Tuzeye wo vo, ke wantu ayingi ko besolola e nzila moyo. (Mat. 7:13, 14) Kuna diak’e sambu, vava akwa luzolo lwambote betambulwilanga e nsambila ludi, tufwete yangalalanga yo toma kubatambula.—Luka 15:7.

19. Aweyi Paulu katoma sadila e ntangwa kakala muna pelezo muna nzo andi ya mfutila?

¹⁹ Luka wafokolwela o nkand’andi muna mvovo mialukasakeso ye ngemba. Wavova vo: “[Paulu] mvu miole miamvimba kakala muna nzo andi ya mfutila yo tambula kuna ngemba awonso ana bayizanga kwa yandi, ubasamunwini Kintinu kia Nzambi yo longa mambu matadidi Mfumu Yesu Kristu kuna unkabu wawonso, ke vakala muntu ko wansimanga.” (Mav. 28:30, 31) Ekwe mbandu ambote Paulu kasonga ya tambula e nzenza, lukwikilu yo vema!

20, 21. Yika una umbangi Paulu kasila kuna Roma watwasila nluta kwa akaka.

²⁰ Mosi muna awana Paulu katambula kuna ngemba zawonso i Onesimo, ona wakala ntaudi watina mfumu andi kuna Kolosai. Paulu wasadisa Onesimo mu kituka se Nkristu, Onesimo wakituka se ‘mpangi azolwa’ kwa Paulu. Ozevo, Paulu wayikila Onesimo vo “mwan’ame, oyu yakitukila e se.” (Kol. 4:9; File. 10-12) Kieleka, Onesimo wakasakesa kikilu Paulu. a

²¹ Akaka mpe babaka nluta muna mbandu ambote ya Paulu. Wasonekena esi Filipo vo: “Mambu mambwididi metwasanga lunungunuku muna nsangu zambote, o tuvambu tunkangidi muna diambu dia Kristu, tutomene zayakana vana vena Ayingidi awonso a lûmbu lwa ntinu ye kwa ankaka. Owau muna kuma kia tuvambu twame, ayingi muna mpangi muna Mfumu bakasakene yo songa unkabu wa vova diambu dia Nzambi kondwa wonga.”—Fili. 1:12-14.

22. Aweyi Paulu katoma sadila e ntangwa kakala muna pelezo kuna Roma?

²² Paulu wasadila e ntangwa kakala mu pelezo kuna Roma mu soneka nkanda miamfunu mina muna sono ya Kingerekia ya Kikristu o unu. b E nkanda miami miatwasa nluta kwa Akristu a tandu kiantete ana basonekenua mio. Yeto mpe tuvuanga nluta muna nkanda mia Paulu, kadi malongi mavumunuinua mena mo, mfunu mena o unu nze una makala vava kasoneka mo.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Nze Paulu, aweyi Akristu ayingi o unu bekadilanga ye ngindu zasikila kanele vo besiwanga muna pelezo kondwa kuma?

²³ Nkand’a Mavangu ke uyikanga ko ekolo kina Paulu kavaikiswa muna pelezo, kansi vava Paulu kavaikiswa wakikadila muna pelezo se mvu yá, i sia vo, mvu miole kuna Kaisaria ye mvu miole kuna Roma. c (Mav. 23:35; 24:27) Kanele vo i wau, Paulu wakala ye ngindu zasikila, wavanganga mawonso kalenda muna salu kia Nzambi. Diau dimosi mpe o unu, kanele vo selo yayingi ya Yave bena muna pelezo mu kuma kia lukwikilu lwau, bekwamanananga songa kiese yo sila umbangi. Tala e nona kia mpangi Adolfo ona wasiwa mu pelezo kuna  Espanha mu kuma kia lembi kota muna salu kia kisoladi. Soladi dimosi wamvovesa vo: “Tutoma kusivikanga. Kanele vo tukumwesanga e mpasi ye tusakisanga e mpasi zazi, ngeye osevanga yo kutuvovesela kuna ngemba.”

²⁴ Kuna kwalanda, masoladi bayantika bunda mpangi Adolfo e vuvu yo yambula nkutu vo e kielo kia suku diandi muna pelezo kiakala kiaziuka. Masoladi mankaka nkutu bayendanga muna suku diandi mu kunyuvula e yuvu ya Bibila. Mosi muna yau, wayendanga nkutu muna suku dia Adolfo muna tanga e Bibila, ekolo Adolfo kakalanga vana mwelo muna langidila. Muna mpila yayi o mbakami yandi wakituka se “nlangididi.” Yambula e mbandu a kwikizi ya Mbangi zazi za Yave yatufila mu “songa unkabu wa vova Diambu dia Nzambi” kana nkutu muna ntangw’a mpasi.

25, 26. Muna tezo kia mvu 30, nkia ndungana a ungunza wamfunu Paulu wa ntumwa kamona? Aweyi e diambu diadi divangamenanga mu lumbu yeto?

²⁵ O Paulu wa ntumw’a Kristu muna pelezo muna nzo a yandi kaka, o ‘samunanga e nsangu za Kintinu kia Nzambi’ kwa wantu awonso bekwiza kukingulanga. Ekwe e mpila ya lukasakeso ya fokolwela lusansu lwa nkuma lwa nkand’a Mavangu! Muna kapu kiantete, tutanganga e salu Yesu kavana kwa alandi andi vava kavova vo: “Nutambula nkuma vava o mwand’avelela ukwiza omu yeno, nukala mbangi zame muna Yerusaleme, muna Yuda yawonso ye Samaria yakuna nsuk’a nza.” (Mav. 1:8) Vava vavioka tezo kia mvu 30, e nsangu za Kintinu “zasamunua muna nsema wawonso kuna nsi a zulu.” d (Kol. 1:23) Ekiaki i ziku kisonganga o nkuma mwand’a Nzambi.—Zak. 4:6.

²⁶ O unu, o mwanda wau umosi uvananga nkuma kwa nsadiswa ampangi za Kristu kumosi ye akwau “mameme mankaka,” kimana bakwamanana ‘sila umbangi wa Kintinu kia Nzambi una ufwene,’ mu nsi 240. (Yoa. 10:16; Mav. 28:23) Nga okukivananga muna salu kiaki una ufwene?