1, 2. Nkia nkangalu Paulu kevanga? Nkia diambu nanga diantokanesanga?

 PAULU nanga wakwamanana yindula e mvovo mia Feseto wa nguvulu vava kamvovesa vo: “Kwa Kaisa okwenda.” Kadi e mvovo miami, diambu diampwena miadi vanga muna zingu kiandi kuna ntwala. Se mvu miole Paulu kena muna pelezo, o nkangalu wandá kevanga yakuna Roma nanga usoba e zingu kiandi. (Mav. 25:12) Kansi, muna nkangalu kateka vanga muna mbu, kawanana kaka ye mambu mambote ko. Ozaya vo kafwete vanga nkangalu wau muna kuyisunzula kwa Kaisa, diafila Paulu mu yindula e mambu mamvingilanga.

² Paulu nkumbu miayingi kabwila “vonza muna kalunga,” nkumbu ntatu kavuluka muna nzaza yadimukanga ye lumbu kimosi kaviokesa fuku yo mwini muna kalunga. (2 Kor. 11:25, 26) Vana ntandu, nkangalu kevanga waswaswana ye nkangalu miankaka kavanga muna salu kia kimisionario, vava kakala mu pelezo ko. Paulu ovanga nkangalu wa vioka 3.000 ma kilometa, tuka kuna Kaisaria yakuna Roma se mbakami. Nga osinga lwaka kiambote kuna kekwendanga? Kana nkutu otomene lwaka kuna Roma, nga ovewa tumbu kia lufwa? Sungamena dio vo, Paulu ofundiswa kwa nyadi wasunda e wisa mu nza ya Satana muna lumbu yayina.

3. Nkia kani Paulu kakala diau? Adieyi tufimpa mu kapu kiaki?

³ Muna mambu mawonso otangidi kala mu kuma kia Paulu, nga obenze vo wadimbula e vuvu yovo tokana kwayingi mu kuma kia mana madi kumbwila? Ve! Kanele vo Paulu wazaya wo vo mpasi kemweswa, kazaya ko e mpila mpasi kadi mweswa. Ozevo, ekuma kadi yambulwila vo e kiese kiandi muna salu kia umbangi kiavunzaneswa muna mambu ke makala muna wisa kiandi ko? (Mat. 6:27, 34) Paulu wazaya wo vo, i luzolo lwa Yave vo kasadila konso lau muna samuna e nsangu za Kintinu kia Nzambi kwa wantu, kana nkutu kwa ayadi. (Mav. 9:15) Paulu wabaka e nzengo za sala e salu kavewa, kiakala nkia diambu diadi kumbwila. Nga ediadi, ke diau ko mpe i kani dieto? Muna kuma kiaki, yambula twalanda Paulu muna nkangalu andi wamfunu yo fimpa una mbandu andi ilenda kututwasila e nluta.

4. Nkia mpila nzaza Paulu kamanta muna yantika nkangalu andi? Aki nani bakala yandi?

⁴ Paulu ye abakami ankaka bayekekwa vana moko ma Yulio, ona wakala  mosi muna makesa ma Roma. Bakota muna nzaza yatuka kuna Kaisaria eyi yanatanga lekwa yateka. E nzaza yayi yatuka kuna Adamutione, fulu kia ningamenanga nzaza kuna weste ya Asia Menor, kuna sambu diankaka dia mbanz’a Mitulene kuna sanga kia Lesbos. Tuka kuna Kaisaria, e nzaza yayi yadi viokela kuna node, i bosi, kuna este yadi ningama muna nzila yo kulumuna e lekwa yateka. E mpila yavangilwa e nzaza yayi, ke yasadisanga wantu ko mu vanga nkangalu wambote, musungula abakami. (Tala e babu, “Nkangalu ye Nzila Zayendelanga Nzaza za Yinkita.”) Kansi, Paulu ke yandi kaka ko i Nkristu wakala vana kati kwa buka kiakina kia yimpumbulu. Vakala mpe ye Akristu wole, i sia vo, Aresetako yo Luka. O Luka yandi wasoneka lusansu lwalu. Ke tuzeye ko kana akundi awaya a Paulu, yau kibeni bafuta e tike kiau yovo bayenda nze selo yandi.—Mav. 27:1, 2.

5. Aki nani Paulu kamonana yau kuna Sidone? Adieyi tulenda longoka muna diambu diadi?

⁵ Vava baviokesa lumbu kiamvimba muna kalunga yo kangala tezo kia 110 dia kilometa ekolo bayendanga kuna node, e nzaza yaningama kuna mbanz’a Sidone, kuna nlambu wa Suria. Yulio kakadila ye Paulu nze abakami ankaka ko. Nanga mu kuma kia sia vo Paulu musi Roma ye kakala ye ngielele ko. (Mav. 22:27, 28; 26:31, 32) Yulio wavana Paulu o nswa wa kulumuka muna nzaza kimana kamonana ye mpangi zandi. Akristu a mbanza yoyo nanga bayangalala mu lunga-lunga Paulu, ona wakala mu pelezo se kolo kiandá. Nga olenda yindula e mpila olenda songela e fu kia tambula e nzenza yo tambula lukasakeso?—Mav. 27:3.

6-8. Aweyi wakala nkangalu wa Paulu tuka kuna Sidone yakuna Kenido? Nkia malau Paulu kasadila mu samuna e nsangu zambote?

⁶ Vava bakatuka kuna Sidone, bakwamanana kwendela muna nlambu, baviokela kuna Kilikia lukufi ye Taso, e mbanza ina Paulu kawutukila. Luka kavova ko kana vo e nzaza yaningama kuna mbanza yoyo, kanele vo wayika una ‘tembwa kiatukilanga kuna bayendanga.’ (Mav. 27:4, 5) Kana una vo iwau, tulenda yindula Paulu osadilanga konso lau mu samuna e nsangu  zambote. Kalukatikisu ko vo, Paulu wasila umbangi kwa abakami ye kwa wantu ankaka bakala muna nzaza, kwa asadi ye masoladi ye kwa awana bakalanga vana fulu yaningamenanga e nzaza. Nga yeto mpe tulandanga mbandu andi muna sadila konso lau tuna diau mu samuna e nsangu zambote?

⁷ E nzaza yalwaka kuna Mira, kuna nlambu a sude ya Asia Menor. I bosi, Paulu ye akwandi bakota muna nzaza yankaka eyi yadi kubanata kuna Roma. (Mav. 27:6) Muna kolo kiakina, Engipito i nsi yatoma twikanga e lekwa ya mbwaza kuna Roma, e nzaza za Engipito zanatanga e lekwa za ningamanga kuna Mira. Yulio wasolola imosi muna nzaza zazi yo mantisa mo masoladi ye abakami. E nzaza yayi, nanga yasunda e nzaza yantete onene, kadi yanatanga lekwa ya ntalu yavangilwa muna masa kumosi ye wantu 276, i sia vo, awana basadilanga muna nzaza, masoladi, abakami ye wantu ankaka ana bayendanga kuna Roma. Wau vo basoba e nzaza, lutangu lwa wantu ana kasilanga umbangi lwawokela, kalukatikisu ko vo Paulu wasadila e lau diadi.

⁸ I bosi, nzaza yaningama kuna Kenido, vana kati kwa sude ye este ya Asia Menor. Vava tembwa ke kiakalanga ngolo ko, nzaza yakangalanga e tini kiaki mu lumbu kimosi. Kansi Luka wavova vo: “Twakangala malembe-malembe mu lumbu yayingi yo lwaka kuna Kenido mu mpasi zayingi.” (Mav. 27:7a) O nkangalu wampasi kikilu wakala. (Tala e babu, “ Tembwa Yangolo ya Mediterraneo.”) Yindula una wantu bakala muna nzaza bamona vava tembwa kiangolo ye mavuku ma kalunga mawandamanga muna nzaza.

9, 10. Nkia mpasi bawanana zau vava bafinamanga e sanga kia Kerete?

⁹ Vava bakatuka kuna Kenido, o mfidi a nzaza wazola kwamanana nkangalu kuna ndambu ya weste. Kansi, Luka ona wakala mpe muna nzaza wasoneka vo: “E tembwa ke kituyambwidi ko.” (Mav. 27:7b) Ekolo basisanga e kumu, e nzaza yavengomoka kuna nlambu. E tembwa kiangolo kiatuka kuna node, kianatumuna e nzaza kuna sude, nanga muna nzaki zawonso. Nze una sanga kia Kupero kiatanina e nzaza muna tembwa kiangolo, mu nkumbu wau mpe e sanga kia Kerete kiatanina e nzaza. Vava e nzaza yavioka vana fulu kiazanguka kia Salemone, kuna este ya Kerete, e nzaza yavuvama fioti. Ekuma? Kadi yalwaka kuna ndambu ke yatukanga tembwa kiangolo ko yovo kuna ndambu ya sude. Muna kuma kiaki, e nzaza ke yakala diaka mu vonza kia tembwa kiangolo ko. Yindula una bamona wantu bakala muna nzaza muna kolo kiokio. Kansi, ekolo e nzaza yakala muna mbu, asadi bakala ye kuma kia tokana kadi e nsungi a kiozi yafinamanga.

¹⁰ Luka wavova ye ziku kiawonso vo: “Twendele kuna mpasi muna nlambu a mbu[a Kerete], tulweke va fulu kiyikilwanga vo Masau Mambote.” Kanele vo ntoto wabataninanga, diampasi diakala mu nata e nzaza. I bosi, basolola e fulu kia ningamesena e nzaza vana nsuku, nanga vitila nlambu walanda wakala kuna node. Lumbu kwa bekala vo? Luka wavova vo: “Kolo kiayingi,” kansi e ntangwa ke yaningama ko. Muna ngonde a Setemba ye Okutoba, dia vonza diakala mu kangalela muna mbu.—Mav. 27:8, 9.

11. Nkia diambu Paulu kazayisa kwa awana bakala muna nzaza? Nkia nzengo babaka?

 ¹¹ Wantu ankaka ana bakala muna nzaza, nanga bazola zaya e ngindu za Paulu wau vo nkangalu miayingi kavanga muna Mediterraneo. Kansi, Paulu wabavovesa vo ke diambote ko mu kwamanana o nkangalu. Avo ke wau ko, dilenda twasa “vonza ye mfwilu miayingi”, nanga valenda fwa nkutu wantu. Kansi, o nsau ye mfumu a nzaza, bazola kwamanana nkangalu, nanga bakala ye kani dia solola fulu kiavuvama. Yulio wabaka nzengo za wila nsau ye mfumu a nzaza vana fulu kia wila Paulu. Ndonga bakala muna nzaza, bamona vo diambote mu lwaka kuna Feniki, e fulu kianingamenanga e nzaza kiakala kuna ntwal’a nlambu. E fulu kiakina, nanga kianene kiakala ye kiambote muna viokesela nsungi a kiozi. Vava e tembwa kia sude kiavuvama, bayantika nkangalu.—Mav. 27:10-13.

12. Nkia vonza e nzaza yawanana yau vava basisa Kerete? Awana basadilanga muna nzaza aweyi bavavila venga vonza kimosi?

¹² Vabwa diambu dimosi diampasi, “tembwa kiangolo” kiatuka kuna ndambu a este ya node. E “sanga kiakete kiayikilwanga vo Koda,” kiabatanina mu fikolo. E “sanga kiaki kiakala tezo kia 65 ma kilometa ye fulu kiayikilwanga vo Masau Mambote. Kansi, e nzaza mu vonza yakala kia kukula kuna ndambu a sude yo wandama muna nkama mia senge, lukufi ye Africa. Muna kuma kiaki, bakala ye wonga. Muna vava venga e vonza, ansau babaka nlungu wakala kuna nim’a nzaza yo kotesa wo muna kati. Ediadi ngolo diavavanga, kadi nanga o nlungu wazala wakala ye maza. Ozevo, bavanga e ngolo muna kanga nsinga muna nzaza, kimana mabaya ma nzaza malembi banguka. I bosi, bakulumuna e salanganu idiatisilwanga e nzaza, i sia vo, nlele ampwena wa nzaza yovo ngonzi. Bavanga mawonso muna tanina nzaza yo viokela muna tembwa kiaki kiangolo. Yindula wonga bamona. Kanele vo bavanga mawonso, e nzaza yakwamanana ‘tungianiswa kikilu kwa tembwa.’ Muna lumbu kiatatu, baveta e lekwa yakala muna nzaza kimana yalembi dimuka.—Mav. 27:14-19.

13. Awana bakala muna nzaza, aweyi bamona muna kolo kiakina kia tembwa kiangolo?

¹³ Nanga wantu bakala muna nzaza, bamona wonga. Kansi, Paulu ye akundi andi ke bamona wonga ko. Kadi entete, o Mfumu Yesu wasia nsilu kwa Paulu vo osila umbangi kuna Roma ye kuna kwalanda, mbasi wasiamisa nsilu wau. (Mav. 19:21; 23:11) Kansi, muna kolo kia tumingu tole, tembwa ke kiadingalalanga ko, fuku yo mwini. Mu kuma kia mvula yanokanga ntangwa zawonso ye matuti mafukanga e ntangwa ye ntetembwa, o nsau kazaya ko e fulu bakala ngatu kuna bayendanga. Ke bakala nkutu ye nsatu a dia ko. Aweyi muntu kadi kadila ye nsatu a dia muna ntangwa yayina ya kiozi, mvula, nsatu a luka ye wonga?

14, 15. (a) Vava Paulu kamokena ye wantu kakala yau muna nzaza, ekuma kayikila lulukisu kateka kubavana? (b) Adieyi tulenda longoka muna nsangu zambote Paulu kazayisa kwa wantu awaya?

¹⁴ Paulu watelama vana kati kwau yo yika lulukisu kateka kubavana, ke mu kubavovesa ko vo ‘Yakunulukisa.’ Kansi, muna kubasonga vo e mambu mababwila masonga vo diambote diadi kala kele vo banwila. I bosi, wabavovesa vo:  “Owau inuwondelele nuakala yo unkabu, kadi ke vevila muntu ko vovo lwina, nzaza kaka.” (Mav. 27:21, 22) E mvovo miami, nanga miayangidika awana bakala muna nzaza. Paulu mpe nanga wayangalala wau Yave kamvana nsangu zazi zambote kimana kazayisa zo kwa wantu. Diambote twasungamenanga vo e mioyo mia wantu awonso mfunu mina kwa Yave. Wantu awonso mfunu bena kwa yandi. Petelo wa ntumwa wasoneka vo: “Yave . . . kazolele ko vo vafwa kana muntu mosi, kansi awonso balwaka muna luviluku lwa ntima.” (2 Pet. 3:9) Muna kuma kiaki, diambote twavanga mawonso mu zayisa e nsangu za Yave kwa wantu ayingi. E mioyo mia wantu mu vonza mina.

¹⁵ Nanga Paulu wasila umbangi kwa wantu ayingi muna nzaza mu diambu ditadidi vuvu kina ‘muna nsilu a Nzambi.” (Mav. 26:6; Kol. 1:5) Wau vo mu vonza kia dimuka bakala, Paulu wabasadisa mu kala ye vuvu kia luvuluku muna kolo kiakina. Wabavovesa vo: “O fuku wau o mbasi a Nzambi ona umvuidi . . . otelamene ova ngina, ovovele vo: ‘Kumoni wonga ko, e Paulu. Ofwete telama vana ndose a Kaisa, Nzambi ovuluza awonso bekwendanga yaku.’” I bosi, Paulu wabakasakesa vo: “Dianu vo, akundi, nukala yo unkabu, kadi nkwikidi muna Nzambi vo mawonso yavoveso kwa mbasi, lungana melungana. Kansi, kakama tukakama va sanga kimosi.”—Mav. 27:23-26.

16, 17. (a) Nkia ntangwa Paulu kasamba, ediadi nkia nluta diatwasa? (b) Aweyi e mvovo mia Paulu mialunganena?

¹⁶ Vava vavioka tumingu tole twampasi, ekolo nzaza yakukulwiswanga kwa tembwa, tezo kia 870 lwa kilometa, ansau babanza vo bafinamanga kuna ntoto, nanga mu kuma kia mazu ma mavuku mawandamanga kuna kumu. Bakulumuna e mbwa za nzaza kuna nima kimana e nzaza yalembi tungianiswa yo singika o ntu a nzaza kuna kumu avo balendele yo ningamesa. Muna kolo kiokio, ansau bazola tina, kansi masoladi ke babayambula ko. Paulu wavova vo: “Wantu awaya, avo bakatukidi mu nzaza, oyeno ke nulendi vuluka ko.” Vava e nzaza yavuvama fioti, Paulu wakasakesa awonso vo badia yo kubasungamesa diaka vo bevuluka. I bosi, Paulu ‘watonda Nzambi vana ndose a wantu awonso.’ (Mav. 27:31, 35) Vava kavanga e sambu mu vutula matondo kwa Nzambi, Paulu wasonga mbandu ambote kwa Luka, Arisetako ye kwa Akristu o unu. Nga e sambu yaku vana meso ma ndonga, ikasakesanga yo fiaulwisa akaka?

¹⁷ Vava Paulu kafokola samba, “yau awonso bakabuka, bayantikidi o dia.” (Mav. 27:36) I bosi, muna vevola e nzaza, batuba e masa muna maza, kimana e batu dia nzaza dialembi toma dimuka ekolo bafinamanga kuna kumu. Vava kuma kwakiá, bazenga e nsinga mbwa za nzaza yo sisa zo muna mbu. Bazezesa nsinga mia nkafi miakala kuna nim’a nzaza yo telamesa e mvuel’akete a ntu a nzaza kimana yasadisa mu singika e nzaza, ekolo ansau bavanganga e ngolo za ningamesa yo kuna kumu. Vava balwaka kuna kumu, o ntu a nzaza nanga wakakama muna senge yovo muna nteke. E nzaza yayantika banguka kuna nima mu kuma kia mavuku mangolo. Masoladi mankaka bazola vonda abakami kimana balembi tina. Kansi, Yulio wabasima yo kasakesa awonso basiesia (ta mansa) yakuna kumu. Mawonso Paulu kavova malungana, kadi wantu 276 bakala muna nzaza bavuluka. Kieleka, ‘yau awonso balwaka o moyo kuna kumu.’ Kansi, akweyi bakala?—Mav. 27:44.

18-20. Aweyi esi Melìta basongela ngemba? Nkia sivi Paulu kavanga muna lusadisu lwa Nzambi?

¹⁸ Awana bavuluka, balwaka kuna sanga kia Melìta kiakala kuna sude ya  Sicília. (Tala e babu, “ Melìta—Akweyi Yakala?”) O nkangu wazingilanga kuna sanga kiakina, wavovanga nding’a kinzenza, ‘watoma kubasonga e ngemba.’ (Mav. 28:2) Bakwika ziku dia tiya mu kuma kia nzenza bayenda kuna sanga kiau, ana bakala bayondalala ye bazakamanga ye kiozi. O tiya twasadisa wantu awaya mu yandula e nitu kanele vo kiozi kiakala ko ye mvula yanokanga. Ediadi, diasadisa mpe kimana vavangama e sivi.

¹⁹ Paulu wakutika e nkuni yo sia zo vana tiya muna wete dia wantu awonso. Vava kasia nkuni vana tiya, vavaika mpidi yantatika yo zingama muna koko kwandi. Vava esi Melìta bamona diambu diadi, bayindula vo tumbu kia Nzambi. a

²⁰ Nkangu a sanga vava bamona Paulu watatikwa kwa mpidi, babanza vo “vimba kevimba.” Nkanda umosi uvovanga vo, o mvovo wasina wasadilwa va fulu kiaki, madotolo batoma wo sadilanga. Ke diasivi ko vo “Luka wa ngang’a mawuku anzolwa,” wasungamena mvovo wau. (Mav. 28:6; Kol. 4:14) Kansi, Paulu wasansumuna o koko, e mpidi yasotoka vana tiya, kamona diambu ko.

21. (a) Nkia mvovo mia sikididi mina mu ndambu yayi ya lusansu lwa Luka? (b) Nkia masivi Paulu kavanga? Adieyi mavanga kwa esi Melìta?

²¹ Mvuama mosi wa mfumu a ntoto wazingilanga muna zunga kiakina, e nkumbu andi Popeleo. Nanga yandi i mfumu wa musi Roma ona wayalanga e zunga kiakina. Luka wanyikila vo “mfumu a sanga,” wasadila zina diau dimosi diasonama mu babu yole yasololwa kuna sanga kia Melìta. Popeleo, watambula Paulu ye akwandi muna nzo andi mu lumbu tatu. Kansi, se dia Popeleo yela kayelanga. Muna nkumbu wau mpe, Luka wasadila mvovo miatoma kiá mina madotolo basadilanga mu yika kimbevo kakala kiau. Wavova vo, muntu ndioyo ‘walambalala vana mfulu, kadi ngianduka ye makulu keyelanga.’ Ozevo, Paulu wasamba yo tenseka moko kwa mbevo, o mbevo wasasuka. Vava Paulu kavanga diambu diadi, esi sanga basivika yo twasa mbevo zankaka kimana bawukwa. Batwasa mpe lekwa ina Paulu ye akwandi andi bavuanga o mfunu.—Mav. 28:7-10.

22. (a) Aweyi nlongi mosi a sikola zandá kasanisina lusansu lwa Luka luyikanga nkangalu bavanga yakuna Roma? (b) Nkia diambu tufimpa muna longi dilanda?

²² E mpila yakiá yasonamena lusansu lwa nkangalu a Paulu, yasivi kikilu. Nlongi mosi a sikola zandá wavova vo: “O lusansu lwa Luka, i lumosi muna tusansu twasasilwa mu mpila yatoma kiá muna tusansu tuna muna Bibila. Watoma sasila e mpila yavangamenanga nkangalu muna nzaza muna tandu kiantete ye mambu kasoneka mu kuma kia mbu a Mediterraneo Oriental maludi kikilu, vika sia vo mu nkanda kateka mo soneka. Luka nanga wasonekanga mawonso mavangamanga, ekolo bakangalanga yo Paulu. E tini kilende kia nkangalu au, kiamfila mpe mu soneka diaka mambu mayingi. Nkia mambu mabwila Paulu ye akwandi vava balwaka kuna Roma? Yambula twazaya.