1-3. (a) Ekuma antumwa banatinua kuna Mbazi a Nkanu ye adieyi i mbuta diambu? (b) Ekuma dinina diamfunu twazaya e nzengo antumwa babaka?

 AFUNDISI a Mbazi a Nkanu bafungidi kikilu makasi. E ntumwa za Yesu mu fundiswa bena kwa Mbazi a Nkanu yayi. Mu nkia kuma? Yosefe Kayafa wa nganga ambuta ona wakala mfidi a Mbazi a Nkanu yayi, ubavovesele kuna makasi mawonso. Kazolele nkutu yika nkumbu a Yesu ko. Ovovele vo: “Twatoma kunukanikina vo ke nulongela diaka muna nkumbu yayi ko kansi nutala nuzadisi Yerusaleme ye malongi meno, nuzolele sia menga ma muntu ndioyo muna ntu mieto.” (Mav. 5:28) E diambu bazola vova i diadi: Nuyambula sila umbangi avo ke wau ko mpasi numweswa.

² Nkia nzengo antumwa babaka? E salu kiasila umbangi, Yesu wabavana kio, ona wavewa wisa kwa Nzambi. (Mat. 28:18-20) Nga antumwa badi yambula vo o wonga wa wantu wabasima? Yovo badi kwamanana sila umbangi ye unkabu wawonso? Muna vova e ludi, e mbuta diambu i diadi: Nani badi lemvokela, Nzambi yovo wantu? Lembi katikisa, Petelo wa ntumwa wasunzula e ntumwa zawonso. E mvovo miandi miatoma kiá ye miasonganga unkabu.

³ Wau vo tu Akristu akieleka, diamfunu twazaya e nzengo antumwa babaka vava bavumiswa kwa Mbazi a Nkanu. Kadi yeto mpe twavewa e mbebe yasila umbangi. Ekolo tusalanga e salu Yave katuvana, yeto mpe tulenda bangikwa. (Mat. 10:22) E mbeni zeto balenda kakidila yovo balenda sima e salu kieto. Adieyi tuvanga? Diambote twabadika e nzengo antumwa babaka ye mambu mavangama mana mafila antumwa bafundiswa kwa Mbazi a Nkanu yayi. a

4, 5. Ekuma Kayafa ye Asaduki “bazadila ye kimpala”?

⁴ Sungamena vo muna nkumbu antete bazayiswa vo bayambula sila umbangi, Petelo ye Yoane bavutula vo: “Ke tulendi yambula vova mana  twamona yo wá ko.” (Mav. 4:20) Vava bavaika kuna Mbazi a Nkanu, Petelo ye Yoane ye ntumwa zankaka, bakwamanana sila umbangi muna tempelo. Bavanga masivi mampwena nze wuka mbevo yo vaikisa nkuya. Bavangila e mambu mama vana “veta kia Solomo,” kina kiakala ye yanzala kianene kia fukwa kuna ndambu a Este ya Tempelo, vana Ayuda batoma kutakanenanga. Nanga, kana nkutu kini kia Petelo kiawukanga o wantu. Ayingi bawukwa muna nitu batambulwila e nsangu zambote yo wukwa muna mwanda. Muna kuma kiaki, ‘e minkwikizi muna Mfumu bakwamanana wokela, ndonga y’akala ye akento.’—Mav. 5:12-15.

⁵ Kayafa ye Asaduki mu dibundu dimosi bakala, ‘bazala ye kimpala’ yo kanikina vo antumwa basiwa muna pelezo. (Mav. 5:17, 18) Ekuma Asaduki bafungila makasi? Antumwa balonganga vo Yesu wafutumunua, kansi Asaduki ke bakwikilanga muna longi dia lufuluku ko. Antumwa balonganga vo muntu muna vuluka kafwete kwikila muna Yesu, vo i Asaduki bakala ye wonga watumbwa kwa luyalu lwa Roma avo wantu bayantikidi badikila Yesu se Mfumu. (Yoa. 11:48) Ekiaki i kuma kiafila Asaduki mu sima antumwa bayambula sila umbangi muna nkumbu a Yesu.

6. Aki nani befilanga wantu mu bangika selo ya Yave o unu? Ekuma ke tufwete sivikila diambu diadi ko?

⁶ O unu mpe, mfumu za mabundu i yau befilanga o wantu mu bangika e selo ya Yave. Nkumbu miayingi besadilanga e wisa kiau muna vukumuna ayadi ye amwangi a nsangu bakakidila e salu kieto. Nga e diambu diadi difwete kutusivikisa? Ve. Kadi e nsangu tusamunanga zisenzekanga mabundu maluvunu. Akwa luzolo lwambote betambulwilanga e ludi yo vevoka muna malongi maluvunu ye mavangu mambi. (Yoa. 8:32) Muna kuma kiaki, e nsangu tusamunanga zifilanga e mfumu za mabundu mu kutumenga yo kutumwena kimpala.

7, 8. E mvovo mia mbasi, adieyi miavanga kwa antumwa? Nkia kiuvu tufwete kukiyuvula?

⁷ Ekolo bakala muna pelezo yo vingila lufundisu lwau, nanga antumwa bakiyuvulanga kana vo bevondwa kwa mbeni zau. (Mat. 24:9) Kansi lumbu kimosi muna fuku, vabwa diambu dimosi diasivi, e ‘mbasi a Yave waziula e yelo ya pelezo.’ b (Mav. 5:19) O mbasi wabavana luludiku lwalu: “Nuenda muna tempelo, nukwamanana vova.” (Mav. 5:20) Kalukatikisu ko vo nkanikinu wau wasadisa antumwa mu zaya vo diambu diambote bavanganga. E mvovo mia mbasi miakasakesa antumwa kimana bakala basikila kana nkutu nkia diambu diadi kubabwila. Yo lukwikilu lwasikila ye unkabu wawonso, antumwa ‘bakota muna tempelo muna mene-mene, bayantika o longa.’—Mav. 5:21.

⁸ Diambote konso muntu muna yeto kakiyuvula: ‘Kele vo mono, nga yadi kala ye lukwikilu lwasikila yo unkabu muna kwamanana sila umbangi muna kolo kiakina kiampasi?’ Dialukasakeso mu zaya vo ambasi bekutuvananga luludiku  ye lusadisu tuvuidi o mfunu muna sala e salu kiaki kia ‘sila umbangi wa Kintinu kia Nzambi una ufwene.’— Mav. 28:23; Lus. 14:6, 7.

9-11. Adieyi antumwa bavanga vava Mbazi a Nkanu yabasima bayambula samuna e nsangu zambote? Nkia mbandu antumwa basisila Akristu akieleka o unu?

⁹ Kayafa ye afundisi ankaka a Mbazi a Nkanu, owau bakubamene muna fundisa antumwa. Lembi zaya dina diavangama muna pelezo, e mbazi a nkanu yatuma ayingidi kimana batwasa abakami. Yindula una ayingidi basivikila vava balwaka muna pelezo yo mona vo antumwa ke bakala mo ko, kanele vo e pelezo yabindama yo toma yingilwa ye ‘ayingidi batelama muna mielo.’ (Mav. 5:23) Ke vavioka kolo ko o mfumu a tempelo wawá vo antumwa bavutuka diaka muna tempelo mu sila umbangi mu kuma kia Yesu Kristu, kanele vo ediadi i diau bateka silwa muna pelezo. Vana vau, o mfumu a makesa ma tempelo ye ayingidi, bayenda kuna tempelo yo kanga antumwa yo kubanata kuna Mbazi a Nkanu.

¹⁰ Nze una tumwene kuna lubantiku lwa kapu kiaki, afidi a mabundu akwa nganzi, babaka nzengo vo antumwa bafwete yambula sila umbangi. Adieyi antumwa bavanga? Kuna unkabu wawonso, Petelo wasunzula ntumwa zankaka yo vova vo: “Tufwete lemvokela Nzambi nze mfumu ke mu wantu ko.” (Mav. 5:29) Muna mpila yayi, antumwa basikidisa mbandu ambote kwa Akristu akieleka o unu. Vava ayadi bekutulombanga vo twavanga diambu dina Yave kemenganga yovo lembi tumamena Yave, ke tufwete kubalemvokela ko. Owau, adieyi tuvanga avo “akwa wisa” batusimini vo twayambula samuna e nsangu zambote? Ke tulendi yambula lungisa ko e salu kina Nzambi katuvana. (Roma 13:1) Tusadila konso ndekwa mu kwamanana sila umbangi wa Kintinu kia Nzambi una ufwene.

¹¹ Ke diasivi ko vo e nzengo babaka antumwa awaya akwa unkabu, zafila afundisi akwa nganzi mu ‘vava kubavonda.’ (Mav. 5:33) E ntumwa zazi akwa vema yo unkabu, bamona vo vondwa kikilu bevondwa. Kansi, batambula lusadisu lwatuka vana fulu kina ke bayindulanga ko.

12, 13. (a) Nkia longi Ngamaliele kavana kwa akwandi? Adieyi bavanga? (b) Aweyi Yave kalenda sadisila nkangu andi o unu? Nkia ziku tufwete kala kiau avo Yave oyambwidi vo twamona e “mpasi mu kuma kia unsongi”?

¹² Ngamaliele ‘wa nlongi a Nsiku, ona watoma zitiswanga kwa nkangu,’ wavova. c O mfundisi ndioyo watoma zitiswanga kikilu kwa akwandi kadi walomba vo “bavaikisa antumwa kuna mbazi mu fikolo.” (Mav. 5:34) Vava Ngamaliele kayika e buka ina yateka vaika ye yafunga vava e mfumu zau zafwa, wakasakesa ana bakala kuna Mbazi a Nkanu vo basonga luzindalalu kwa antumwa ana bafwilwa o mfumu au Yesu Kristu ke kolo ko. E mvovo mia Ngamaliele miasikididi kikilu miakala, kadi wavova vo: “Ke nuyisie mu mambu ma wantu awaya ko, nubayambula kaka. Kadi avo lukanu lwalu yovo salu kiaki kwa wantu kitukidi, bwa kibwa; kansi avo kwa Nzambi kitukidi, oyeno ke nulendi kio bwisa ko. Avo ke wau ko, dimoneka vo Nzambi nunuananga yandi.” (Mav. 5:38, 39) Afundisi batambulwila luludiku lwa Ngamaliele. Kana una vo i wau, bawanda antumwa yo “kubakanikina vo bayambula vovela e nkumbu a Yesu.”—Mav. 5:40.

¹³ Nze muna tandu kiantete, o unu Yave olenda sadila akwa tunda nze Ngamaliele muna songa e dienga kwa nkangu andi. (Nga. 21:1) Yave olenda sadila mwand’andi mu fila ayadi, afundisi yovo asikidisi a nsiku mu vanga luzolo lwandi. (Nek. 2:4-8) Kansi, avo Yave oyambwidi vo twamona e “mpasi mu kuma kia unsongi,” tulenda kala ye ziku kia mambu mole. (1 Pet. 3:14) E diantete, Nzambi olenda kutuvana e ngolo muna zizidila. (1 Kor. 10:13) Diazole, e mbeni ‘ke balendi bwisa’ e salu kia Nzambi ko.—Yes. 54:17.

14, 15. (a) Adieyi antumwa bavanga vava bamweswa e mpasi? Ekuma? (b) Yika e nona kisonganga una o nkangu a Yave bezizidilanga lubangamu ye kiese.

¹⁴ Nga e mpasi bamweswa antumwa zakulula e kiese kiau yo vunzanesa e kani diau? Ve kikilu! Bibila kivovanga vo: ‘Bavaika kuna Mbazi a Nkanu ye kiese kiawonso.’ (Mav. 5:41) Ekuma bakadila ye kiese? Ke mu kuma kia mpasi bamweswanga ko. Kansi bakala ye kiese kadi bazaya wo vo babangikwanga mu kuma kia kwikizi kiau kwa Yave yo landa e ntambi za Yesu wa Mbandu au.—Mat. 5:11, 12.

¹⁵ Nze mpangi zeto muna tandu kiantete, yeto mpe tuzizidilanga kuna kiese vava tubangikwanga mu kuma kia nsangu zambote. (1 Pet. 4:12-14) Kanele vo ke tuzolanga bangikwa ko yovo siwa muna pelezo, otatidila e kwikizi kieto kiese kiayingi dikututwasilanga. Tala e nona kia mpangi Henryk Dornik, ona wazizidila e mpasi muna tuyalu twa akwa nsoki. Osungamenanga vo muna ngonde ya Agositu ya 1944, yandi yo mpangi andi bafilwa kuna fulu yasadilwanga e salu yangolo. Atantu au bavova vo: “Diampasi mu kubakwikidisa mu vanga konso diambu. Kiese bekalanga kiau vava bemweswanga e mpasi.” Mpangi Dornik wavova vo: “Kiazolanga mweswa mpasi ko, kansi ozizidila e mpasi kuna unkabu yo sikila ye kwikizi kwa Yave, kiese diantwasilanga.”—Yak. 1:2-4.

16. Aweyi antumwa basongela vo bakala ye kani diakwamanana sila umbangi una ufwene? Aweyi tutangininanga e ndekwa zau za sila umbangi?

 ¹⁶ Antumwa ke baviokesa ntangwa ko, vana vau bayantika sila umbangi. Lembi mona wonga “e lumbu yawonso muna tempelo ye mu nzo ye nzo ke bayambula longa ko yo samuna e nsangu zambote mu kuma kia Kristu Yesu.” d (Mav. 5:42) Ateleki awaya akwa vema, bakala ye kani diasila umbangi una ufwene. Wauna Yesu kabakanikina, basamunanga e nsangu zambote muna nzo za wantu. (Mat. 10:7, 11-14) Muna mpila yayi, antumwa bazadisa Yerusaleme ye malongi mau. O unu, e Mbangi za Yave bazayakene vo belandanga e ndekwa antumwa basadilanga muna salu kia umbangi. Vava tukingulanga e nzo za wantu awonso muna zunga kieto, tusonganga vo tuzolele sila umbangi una ufwene muna vana e lau kwa wantu awonso bawá e nsangu zambote. Nga Yave mu sambula kena e salu kieto kiasila umbangi mu nzo ye nzo? Elo. Ndonga batambulwidi kala e nsangu za Kintinu mu lumbu yayi yambaninu ye ndonga bawá e nsangu zambote mu nkumbu antete vava Mbangi za Yave badodela vana mwelo au.

17-19. Nkia diambu diabwa muna nkutakani diadi twasa mpambani? Adieyi antumwa bavanga muna singika e diambu diodio?

¹⁷ E nkutakani yampa yanuananga ye diambu diampasi. Nkia diambu? Ayingi muna alongoki ana bavubwa ke bazingilanga mu Yerusaleme ko, bakala ye kani dia longoka mambu mayingi vitila bavutuka kuna zinzo zau. Wantu awaya madia ye lekwa yankaka bavuanga o mfunu. Muna kuma kiaki, alongoki akwa ntim’a mvevo bavana e nzimbu zau muna lungisa e nsatu za wantu awaya. (Mav. 2:44-46; 4:34-37) Kansi, vabwa diambu diampasi. Vava ‘kiakayuanga madia konso lumbu,’ akento bafwilwa akala, ana bavovanga Kingerekia “ke basiwanga sungididi ko.” (Mav. 6:1) Kansi, e diambu diadi ke diavangamanga ko kwa awana bavovanga Kiyibere. Nanga fu kia sia mpambula kiakala vo. E fu kiaki kilenda vambanesa wantu.

 ¹⁸ Antumwa ana basalanga se selo yambuta muna nkutakani, bamona vo ke diambote ko mu ‘yambula diambu dia Nzambi mu kwenda kaya madia.’ (Mav. 6:2) Muna singika e diambu diadi, antumwa bakanikina alongoki vo bavava akala nsambwadi ‘bazala yo mwanda ye ngangu’ ana balenda sala e “salu kiaki kiamfunu.” (Mav. 6:3) Wantu azikuka bavuanga o mfunu, kadi e salu kiaki ke kiavavanga kaka kaya madia ko kansi lunga-lunga nzimbu, sumba lekwa yo soneka mambu mawonso. Awonso basolwa mu sala e salu kiaki, nkumbu za Kingerekia bakala zau. Ediadi diasadisa akento bafwilwa akala ana ke basiwanga sungididi ko muna kubabunda e vuvu. Vava babadika mana mavavuanga yo samba, antumwa basola wantu nsambwadi mu sala e “salu kiaki kiamfunu.” e

¹⁹ Nga wantu nsambwadi awaya bavewa e salu kia kaya madia, ke bakala diaka ye mbebe ya samuna e nsangu zambote ko? Ve kikilu. Mosi muna wantu awaya i Setefano, ona wakituka se mbangi wa nkwa vema ye unkabu. (Mav. 6:8-10) Filipo mpe ona wayikilwanga vo “nteleki,” wakala mosi muna wantu nsambwadi awaya. (Mav. 21:8) Ediadi disongele vo wantu nsambwadi awaya, bakwamanana samuna e nsangu za Kintinu yo vema kwawonso.

20. Aweyi o nkangu a Nzambi o unu betangininanga e mbandu ya antumwa?

²⁰ O unu, nkangu a Yave ulandanga e mbandu yasikidiswa kwa antumwa. Awana betumbikwanga se akengi muna nkutakani, bafwete songa e ngangu za Nzambi yo songa e ziku vo mwand’avelela usalanga muna yau. Muna lutumu lwa Selo Yambuta, mpangi za makala ana belungisanga mana melombwanga muna Bibila, betumbikwanga se akuluntu yovo selo ya salu muna  nkutakani. f (1 Tim. 3:1-9, 12, 13) Tulenda vova ye ziku kiawonso vo ampangi ana belungisanga mana melombwanga muna Bibila, betumbikwanga muna mwand’avelela. E mpangi zazi akwa vema, besalanga salu yayingi yamfunu. Muna bonga e nona, akuluntu bevananga lusadisu kwa mpangi za nunu, akwa kwikizi ana bavuidi lusadisu o mfunu. (Yak. 1:27) Akuluntu ankaka bekuyivananga muna salu kia tunga Maseka ma Kintinu, kubika tukutakanu twa mvivu yovo sadila muna buka kia Comissão de Ligação com Hospitais. E selo ya salu belunga-lunganga mambu mankaka mana ke matadidi salu kia vungula kambi ko yovo longa. E mpangi zazi za solwa, bafwete kala ye tezo muna mpila belungisilanga e salu yau ya nkutakani ye muna nkubik’a Yave yo lungisa e salu twavewa kwa Nzambi kia samuna e nsangu zambote za Kintinu.—1 Kor. 9:16.

21, 22. Nkia diambu disonganga vo Yave wasambulanga e nkutakani yayina yampa?

²¹ Muna lusadisu lwa Yave, e nkutakani yayina yampa yasunda lubangamu lwa wantu yo singika e ntantani zadi twasa e mpambani muna nkutakani. E nkutakani yayi yatoma sambulwa kwa Yave, kadi tutanganga vo: “E diambu dia Nzambi dikwamanene sayana, o lutangu lwa alongoki luwokele kikilu muna Yerusaleme; nganga zayingi za Nzambi ziyantikidi kituka se minkwikizi.” (Mav. 6:7) Ezazi, i zimosi muna nsangu zayingi za lunungunuku lwa salu zina muna nkand’a Mavangu. (Mav. 9:31; 12:24; 16:5; 19:20; 28:31) Omu lumbu yeto, vava tuwanga e nsangu za lunungunuku lwa salu kia samuna e nsangu za Kintinu kisalwanga mu fulu yankaka mu nza yawonso, dikutukasakesanga kikilu.

²² Muna tandu kiantete, afidi a mabundu akwa nganzi, ke bakala ye kani dia yambula bangika alongoki ko. Ke kolo ko, o lubangamu lwa ngolo lwadi yantika. O Setefano ovondwa nze una tumona muna kapu kilende.