Vana vena 35.000 ma Mbangi za Yave ana bazingilanga kuna Alemanha ye nsi zankaka zayalwanga kwa luyalu lwa Nazi, tezo kia 1.500 muna yau bavondwa. Katuzeye ko e kuma wantu awaya awonso bavondelwa. Wau vo e diambu diadi diakinu fimpululwa, o lutangu ye mambu mankaka mesinga zayiswa muna ntangw’andi.

•  Aweyi bafwila?

•  Ekuma babangikilwanga?

•  Akweyi bavondelwa?

•  Yambula twazaya lusansu lwa akaka muna yau

•   Una bavondelwa: Tezo kia 400 za Mbangi za Yave bavondwa kuna Alemanha ye muna nsi zankaka zayalwanga kwa luyalu lwa Nazi. Ayingi muna yau banatwa kuna mbazi a nkanu yo zengelwa e tumbu kia lufwa yo vondwa. Ankaka banongwa yovo vondwa lembi fundiswa.

•   Una babangikilwa muna pelezo ye muna fulu yasadisilwanga e salu yangolo: Vioka funda dia Mbangi za Yave diafwila vana fulu yasadisilwanga e salu yangolo kwa luyalu lwa Nazi yovo muna pelezo. Bakomekenuanga mu sala e salu yangolo yavana bafwa yovo bafwa mu kuma kia mpila bawandilwanga, mu kuma kia nzala, kiozi, imbevo yovo kondwa kwa lusadisu lwa madotolo. Mu kuma kia mpila babangikilwanga, akaka muna yau bafwa vana vau vava bavaikiswa muna pelezo kuna mfoko a Vit’Anzole ya Nz’amvimba.

•   Kuma yankaka: Akaka muna Mbangi za Yave bavondelwa muna câmaras de gás vo i akaka, bavondwa kimana basadilwa kwa madotolo mu teza e nlongo muna zaya kana vo bafwana mio sadila muna mawuku, akaka bavewa e ntumbu zina zabavonda.

 E Mbangi za Yave babangikwanga mu kuma kia sia vo basadilanga mana Bibila kilonganga. Vava luyalu lwa Nazi lwalomba kwa Mbangi za Yave vo bavanga diambu dina Bibila kisimanga, ke batondanga ko. Kadi ‘balemvokela Nzambi nze mfumu ke mu wantu ko.’ (Mavangu 5:29) Tutala una bavangila wo mu mpila zole:

1.   Muna lembi kuyisia mu mambu ma mbumba. Wauna bevanganga e Mbangi za Yave mu nsi zawonso o unu, e Mbangi za Yave ana bazingilanga kuna nsi a luyalu lwa Nazi ke bayisianga mu mambu ma mbumba ko. (Yoane 18:36) Muna kuma kiaki, ke batondanga salu ko nze

   •   Sala e salu kia kisoladi ngatu yikama e vita.—Yesaya 2:4; Matai 26:52.

   •   Sola ayadi yovo yikama e nkubika za luyalu lwa Nazi.—Yoane 17:16.

   •   Kunda e teke kiyikilwanga vo swastika yovo vova vo “Heil Hitler!”—Matai 23:10; 1 Korinto 10:14.

2.   Muna kwamanana sala e salu ya Kikristu. Kana una vo e salu kiau kiasimwa, e Mbangi za Yave bakwamanana

   •   Lungana muna tukutakanu muna samba yo sadila Nzambi.—Ayibere 10:24, 25.

   •   Samuna e nsangu zambote yo kaya e nkanda misasilanga e Bibila.—Matai 28:19, 20.

   •   Songa o zola kwa mfinangani zau kumosi ye Ayuda.—Maku 12:31.

   •   Tatidila o lukwikilu lwau muna lembi tambulwila sina o nkanda wadi kubafila mu vakulwila o nkalu muna mana bakwikilanga.—Maku 12:30

 Robert Gerwarth wa nlongi, wavova vo e Mbangi za Yave “yau kaka babangikwanga kwa luyalu lwa Nazi mu kuma kia mana bakwikilanga.” a O wantu akaka ana bakala muna fulu yasadisilwanga e salu yangolo, basivika e Mbangi za Yave mu kuma kia lukwikilu lwau. Mbakami mosi wa musi Áustria wavova vo: “Ke beyikamanga vita ko. Mbote kutu bafwa kwau ke mu vonda muntu ko.”

•   Fulu basadisilwanga e salu yangolo: Ayingi muna Mbangi za Yave, muna fulu basadisilwanga e salu yangolo bavondelwa. Basiwa muna pelezo kuna Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück ye Sachsenhausen. Kuna Sachsenhausen kaka, 200 za Mbangi za Yave bafwila ko.

•   Pelezo: Akaka muna Mbangi za Yave bazubwa yamuna lufwa ekolo bakala muna pelezo. Vo i akaka bafwa mu kuma kia mputa ye mpasi bamweswanga ekolo bayuvulwanga.

•   Fulu ina bavondelwa: E Mbangi za Yave bavondelwa muna pelezo nze, Berlin-Plötzensee, Brandenburg, ye Halle/Saale. Katula e pelezo zazi, ndonga muna yau bavondelwa muna fulu 70.

•  Nkumbu: Helene Gotthold

   Fulu kavondelwa: Plötzensee (Berlin)

   Helene, wasompa ye ngudi a wana wole kakala, nkumbu miayingi kasiwa mu pelezo. Muna mvu wa 1937, wayimita kakala ekolo kabangikwanga. Muna kuma kiaki, wasulula. Kina kia 8 kia Desemba ya mvu wa 1944, wavondwa ekolo kakala muna pelezo ya Plötzensee, kuna Berlim.

•  Nkumbu: Gerhard Liebold

   Fulu kavondelwa: Brandemburgo

   Kina kia 6 kia ngonde a Mayu ya mvu wa 1943, vava kakala ye kimbuta kia mvu 20, Gerhard wavondwa. Ediadi diavangama kunima mvu miole tuka se diandi kavondelwa muna pelezo yau imosi. Muna nkanda kasonekena yitu yandi yo nzitikil’andi, Gerhard wavova vo: “Kondwa kwa lusadisu lwa Mfumu kiadi lenda zizidila ko.”

•  Nkumbu: Rudolf Auschner

   Fulu kavondelwa: Halle/Saale

   Rudolf wavondwa vava kakala kaka ye kimbuta kia mvu 17 kina kia 22 kia Setemba a mvu wa 1944. Muna nkanda kasonekena ngudi andi wavova vo: “Mpangi zayingi bazindalala, omono mpe izindalala.”