Nkapapiwa pa 22 Disembala 1929, mukaya akanandi aka Noville ko kukaba amafamu 9 kupipi na ku Bastogne, ku Belgian Ardennes. Kumafamu agha, nkaba ne mwana uwakuhoboka sana poka na bapapi bane. Une nu muzuna wane u Raymond, isiku lililyosi tukakamagha ing’ombe zyitu nu kwavwapo pakwinula. Mukaya aka, aliwesi akabanga wakwisengannya ukumwavwa uwamwabo.

Abapapi bane u Emile nu Alice, bakaba basubaliwa sana ku chipanga chabo icha Katolika. Isiku ilya sabata lililyosi bakaghiwangapo pa mwambo uwa Misa. Loli cha muma 1939, abapayiniya abakufuma ku England bakiza mukaya kitu nu kumwavwa ubaba ukuti asimbisye ukuti apokelaghe amagazini agha Consolation (pa kabalilo aka ghakwitiziwa ukuti Wukani!). U Baba akamanya ukuti vyo amagazini agha ghakunena vyabwanaloli sona akanda ukumanyila Ibayibolo. Ubaba akati aleka ukwaghiwapo pamwambo uwa Misa, abapalamani bitu bo pabwandilo bakaba bamanyani bache, bakanda ukumususya. Bakamukakamizyanga ukuti abukilile ukuba wa Katolika.

Pa kabalilo ko nkennyanga ukuti abapalamani bitu bakumususya ubaba, vikambabagha sana. Ivi vyovyo vikampangisya ukuti ndabe kwa Chala ukufuma pasi pa moyo mu lwiputo lwane lo nalutambula kubwandilo ukwa nkani iyi. Abapalamani bitu bakati baleka ukususya, umoyo wane ghukahoboka sana. Pa kabalilo aka, popo nkasimikizya ukuti naloli u Yehova ‘wakwivwa inyiputo.’

Pa 10 Meyi 1940, ichipani icha Nazi ku Germany chikanda ukulwa ni chisu icha Belgium, ivi vikapangisya ukuti abantu abinji bafumemo muchisu chabo. Imbumba yitu yikachimbilila chakumwela kwa France. Po tukaba muzila, tukaghiwa ukuti tuli kumalo gho abasilikali aba Germany na ba ku France bakalwilagha inkondo.

Po tukanyokelagha kufamu, tukagha ukuti ukatundu witu umwinji basendite. Loli tukagha bulo imbwa  yitu izina lyache Bobbie, yoyo yikatupokelela. Ivi vikampangisya ukwilalusya ukuti, ‘Choni cho kuli inkondo sona tukutamiwa?’

Pa kabalilo kala, tukapindula sana nu kwiza ukwa Mukamu u Emile Schrantz, a umupayiniya umusubaliwa uwachasongo. Umukamu uyu, akalongosola akiza sana ukufuma mu Bayibolo ichifukwa cho tukukomana ni ntamyo sona akamula amalalusyo ghane aghinji gho nkaba nagho. Ivi vikanavwa sana ukughomya ubumanyani bwane nu Yehova, sona nkasimikizya ukuti we Chala uwalughano.

Napo inkondo yikaba ukuti yichili, imbumba yitu yikahobokagha sana pakubombela poka ivintu na bakamu na bayemba. Mu Ogasiti 1943, Umukamu u José-Nicolas Minet akiza kufamu yitu ukuti ize anene inkani. Akalalusya ukuti, “Ka wenu yo akulonda ukoziwa?” Ubaba nune tukimika inyobe. Tukoziwa mukalusoko akanandi ko kakaba papipi ni famu yitu.

Mu Disembala 1944 abasilikali aba ku Germany, bakanda ukulwa akabumalilo inkondo yo yikitiziwanga ukuti Inkondo iya Bulge kubwingililo bwizuba kuchigaba icha Europe. Tukikalagha kupipi na ko inkondo iyi yikabombiwanga, ivi vikapangisya ukuti ukwa mwezi twikalaghe bulo panyumba. Isiku limo po nkafuma ukuti inje ndyesye ivitekwa vyitu, nkagha ukuti amabomu ghananganizye ifamu nu kwefyako amalata kuchinyumba cho tukasungilaghamo ivintu pafamu yitu. Umusilikali uwa ku America akaba muchibagha papipi na po nkaba, akakola ukuti, “Ghona pasi!” Nkachimbila nu kughona pasi papipi na po akaba, akasenda ichipewa chache nu kuvwika kumutu ukuti amfighilile.

Inkondo yikati yamala, tukendagha amakilomita 90 ukwingilila kumupoto ukuti tuye tufike ku chipanga icha Liège. Akabalilo kakati kendapo, tukandisya akagulu akanandi akakuti tumanyililaghe poka ku Bastogne. Nkanda ukubomba imbombo iyakusonkezya umusonko, imbombo iyi yikampa ulusako ulwakuti manyile ivyakukwafannya ni ndaghilo. Pisinda pache, nkanda ukubomba muofesi iyakwenelezya amaboma aghanandi. Mu 1951 tukapanga ulukomano ulwa dela ku Bastogne. Abantu pipi-pipi 100 bakaghiwapo pa lukomano ulu, ukongelezyapo umuyemba yo akaba mupayiniya uwakulimbikila izina lyache u Elly Reuter. Umuyemba uyu akenda panjinga amakilomita 50 ukuti ize aghiwepo pa lukomano ulu. Umwalubilo tukanda ukughanana sona tukanda ichibwezi. Pa kabalilo aka,  u Elly akaba ukuti apokela ubutenga ubwakuti aye ingile Isukulu iya Giliyadi ku United States. Akasimba ukalata ukuti alongosole ichifukwa cho akanila ukuti aye ingile isukulu iyi nu kutumizya kulikulu lyitu. Umukamu u Knorr, yo akatangililagha abantu ba Yehova, akamula umwachisa ukuti lumo isiku limo angize ingile isukulu iyi poka nu mulume wache. Mu Febuluwale 1953, tukasendana.

Umwaka ghula-ghula, une nu Elly tukaghiwapo pa lukomano ulwakuti New World Society Assembly lo lukabombiwa ku Yankee Stadium ku New York. Po tukaba ku lukomano ulu, nkakomana nu mukamu yo akambuzya ukuti anaghila imbombo inyiza sona akambuzya ukuti nsamile ku United States. Tukati twinong’onelapo inkani iyi nu kwiputa kwa Yehova, u Elly nune tukasala ukuti tunyokele ku Belgium umwakuti tuye twavwe akagulu akanandi akabalumbilili 10 aka ku Bastogne. Umwaka uwakukonkapo, tukasayiwa nu kuba nu mwana umulumendo izila lyache u Serge. Ichachitima chakuti pakati pendapo bulo imyezi 7, u Serge akabina nu kufwa. Pa kabalilo ko tukalilagha, tukamubuzyanga u Yehova mo tukwiyivwila ukwendela munyiputo sona tukasangalusiwa sana nu lusubilo ulwakuti abafwe bakwiza pakuzyuka.

Isiku limo mu Okutobala 1961, nkayagha imbombo yo nge yikampa ulusako ulwakuti mpangaghe ubupayiniya ubwakabalilo kosi. Isiku lila-lila, nkapokela ifoni ukufuma kuofesi iya nthambi iya ku Belgium. Bakandalusya nanti ningaba na kabalilo akakuti imbe mubombi uwa dela (pa kabalilo aka akwitiziwa ukuti uwakwendela idela). Nkalalusya ukuti, “Ka tutangabomba tasi ngati bapayiniya po tuchili pakwitikizya imbombo iyi?” Abakamu bakanena ukuti tungabomba bunubu. Tukati twabombako ubupayiniwa ukwa myezi 8, mu Seputembala 1962, po tukanda imbombo iyakwendela idela.

Tukati twabomba imbombo iyakwendela idela ukwa myezi yibili, tukitiziwa ukuti tuye tubombelaghe ku Beteli iya ku Brussels. Tukanda ukubombela ku Beteli iyi mu Okutobala 1964. Tukati twanda ukubomba imbombo iyi, tukasayiwa muzila izyakupambana-pambana. Pakati pendapo akabalilo akanandi bulo ukufuma po Umukamu u Knorr akendela Ibeteli yitu mu 1965, nkaswigha sana ukuti nkasaliwa ukuba mubombi uwa ofesi iya nthambi. Pisinda pache, une nu Elly tukitiziwa ukuti tuye twingile Isukulu iya Giliyadi ikilasi nambala 41. Amazyu gho Umukamu Knorr akanena imyaka 13 yo yikendapo, ghakakwanilisiwa! Tukati twapanga igilajuweshoni, tukanyokela ku Beteli iya ku Belgium.

Ukwa myaka iyinji, nabombezya ulusako lo nkaba nalo ulwakumanyila ivya ndaghilo pakwavwapo pakufighilila ubwabuke bwitu ubwakwiputa ku Europe na kubunji. (Filipi 1.7) Ivi vikapangisya ukuti nkomanaghe na basongo aba boma muvyisu ivyakupululila 55 mo imbombo zyitu zikakaniziwa. Mumalo mwakubabuzya abasongo aba vyo nkamanyila pa nkani iya ndaghilo, nkilongosolagha ukuti “ne muntu wa Chala.” Akabalilo kosi nkamulabagha u Yehova ukuti anavwe ichifukwa chakuti nkamanyagha ifundo iyakuti ‘umoyo uwa mwene [pamo umulongi] ghuli ngati utulusoko utwa mizi munyobe izya Yehova. Angatukonesezya kulikosi ko alonda.’—Mbupi. 21.1.

 Mupaka pa kabalilo aka, nchili nkukumbukila ukunenezannya ko nkaba nako nu muntu yumo yo akabombelagha Kunyumba iya Ndaghilo iya ku Europe. Inkamulaba umwakupyanizya-pyanizya ukuti nkomane nawe, pabumalilo akitikizya. Akanena ukuti, “Inti nkupe amaminisi 5 bulo, te nongelezyepo iminiti nalimo-limo.” Nkinamila pasi nu kwanda ukwiputa. Umuntu uyu, akandalusya umwakuswigha vyo nkubomba. Nkinusya umutu nu kumwamula ukuti, “Namupalizyanga u Chala ichifukwa chakuti uwe we weka uwa babombi bache.” Akalalusya ukuti, “Nkimba ukung’anamula choni?” Nkamulangizya isimbo ilya Aba Loma 13.4. Ichifukwa chakuti akaba Mupulotesitanti, ivesi ili likamupangisya ukuti abe ni chinyonywa ichakulonda ukuteghelezya. Ka choni cho chikakonkapo? Akambuzya ukuti tunenezannye ukwa 30 minisi sona tukaba nu kunenezannya ukwiza sana. Umwakuti akafika napakunena ukuti, akuyichindika sana imbombo yitu.

Ukwa myaka iyinji, abantu ba Yehova balwila ubwabuke bwabo ku Europe pa nkani iyakusita ukusendapo ichigaba pa vyandale, inongwa izya bana, ivyamisonko ni zinji izyamwabo. Nkaba nu lusako ulwakwavwapo pa nkani izi, umwakuti nkiyenezya neka mo u Yehova akututulila umwakuswighisya ukuti tuwine. Abakaboni ba Yehova bawina inongwa izyakupululila 140 ku Koti Ilyakwenelezya Ubwabuke Ubwa Bantu Ilya ku Europe!

Pisinda pache nkabombagha poka nu Mukamu u Philip Brumley, yo akafuma kulikulu lyitu nu Mukamu u Valter Farneti yo akafuma ku Italy, pakufighilila ubwabuke ubwa bakamu na bayemba ku Cuba, ko imbombo zyitu zikaba zyakukaniziwa. Inkasimbila kuofesi yo yikimilagha ichisu icha Cuba yo yikaba ku Belgium sona nkakomana nu muntu yo bakamusala ukuti weyo nenezannye nawe. Tukati twakomana akabwandilo, tukanenezannya panandi bulo pa nkani iyakusita ukwivwana ko kukabapo, vyo vikapangisya ukuti iboma likanizye imbombo zyitu.

Tukati twiputa kwa Yehova, tukabalaba sona bakatwitikizya ukutumizya Amabayibolo aghakukwana 500 kuchisu icha Cuba. Amabayibolo agha ghakafika akiza sona abakamu na bayemba bakapokela, ivi vikatwavwa ukumanya ifundo iyakuti u Yehova asaya ukuyezya-yezya kwitu. Pisinda pache tukalaba sona ukuti batwitikizye ukutumizya Amabayibolo aghakongelezyapo aghakukwana 27,500. Pa kabalilo aka pope bulo, iboma likatwitikizya. Ukubavwa abakamu na bayemba ku Cuba ukuti babe ni Bayibolo vikavwa ukuti imbe ne wakuhoboka sana.

Nkabukako amabulendo aghinji ku Cuba ukuti inje navwepo pakunenezannya naba boma pa nkani iya ndaghilo izyakukwafannya ni mbombo yitu. Ivi vikapangisya ukuti imbe pabumanyani ubwiza na bantu abinji bo bakabombagha imbombo muboma.

Mu 1994 abantu abakupululila 1,000,000 bakaghoghiwa pa nkondo iyakulimbana na Batutsi ku Rwanda. Ichachitima chakuti, abakamu na bayemba bitu bamo bope bakaghoghiwa. Umwalubilo, abakamu bakapanga indondomeko iyakuti tuye tubavwe abakamu na bayemba bitu pakubapa ivintu ivyakulondiwa pa bumi.

Pa kabalilo ko tukafikagha ku Kigali itawuni yabo inkulu, tukagha ukuti ofesi yitu iyakung’anamulila na mabuku, bapikanizye mwalwe-mwalwe ni vipolo-polo. Tukivwa inkani izyinji izyakoghofya izyakukwafannya na bakamu na bayemba bitu bo bakabaghogha ni vipeni. Loli tukivwa sona inkani izyinji izyakuti abakamu na bayemba bakalangizannya ulughano. Umwakufwanikizya, tukakomana nu mukamu yo akaba mu Tutsi yo imbumba iya Bakaboni yo yikaba ya Chihutu yikamufighilila ukwa masiku 28. Tukati twakomana nabo ku Kigali, tukapeleka ichakulya ichabuzimu ku bakamu na bayemba abakupululila 900.

Pisinda pache, tukaloboka pa boda nu kubuka kupipi ni tawuni iya Goma ku Zaire ukuti tuye tulonde Abakaboni abinji bo bakafuma ku Rwanda bo bakikalagha kumalo agha bantu bo bachimbila kukwabo (pa kabalilo aka kukwitiziwa ukuti Democratic Republic of the Congo). Loli kumalo agha tutakaghako nayumo-yumo, po tukiputa kwa Yehova ukuti atwavwe ukuti tumanye ko bangaba. Tukati twiputa bulo, tukennya umuntu yumo akwenda ukwiza ko tukaba, po tukamulalusya nanti akumanyako aliwesi yo we Kaboni wa Yehova. Akamula ukuti, “Inga, ne Kaboni. Newakuhoboka sana ukubalangizya ko kuli abakamu bo bali mukomiti iyakwavwa ko kwabombiwa ingozi.” Tukati twapanga imiting’i ni komiti yo yikwavwa nanti kwabombiwa ingozi, tukakomana sona na banji abakukwana 1,600 bo bakikalagha kumalo agha bantu bo bachimbila kukwabo umwakuti tubasangalusye nu kubaghomya mwabuzimu. Tukababelengela sona ukalata uwakufuma ku Kagulu Akakwenelezya. Abakamu na bayemba bakahoboka sana pakwivwa ifundo iyakubasimikizya ukuti: “Akabalilo kosi tukubiputila. Tukumanya ukuti u Yehova atalibataghapo lumo.” Amazyu aghakufuma ku Kagulu Akakwenelezya agha, ghakaba ghabwanaloli. Amasiku ghano, Abakaboni abakupululila 30,000 bakumubombela u Yehova umwakuhoboka muchisu icha Rwanda!

Twati twikala imyaka 58 musendwa, mu 2011 umuchi wane u Elly akafwa. U Yehova akansangalusyanga sana po nkamubuzyanga ichitima cho nkaba nacho munyiputo. Nkasangalusiwanga sona nanti nkubabuzyako abapalamani bane ivya mazyu amiza agha Bumwene.

Napo pa kabalilo aka indi ni myaka iya muma 90, loli nkubukilila ukulumbilila usabata aliwesi. Ne wakuhoboka sana ukuti nkubukilila ukwavwa Idipatimenti Iyakwenelezya Ivya Ndaghilo paofesi iya nthambi iya Belgium pano, ukubabuzyako abanji ivintu vyo nakomana navyo pa bumi bwane nu kubaghomya abachinyamata aba mumbumba iya Beteli.

Imyaka 84 yo yendapo, nkiputa kwa Yehova akabwandilo. Bukaba bwandilo ubwa bulendo bwane ubwakuhobosya sana ubwakupalamila nkani kukwache. Ne wakupalizya sana ukuti pa bumi bwane bosi, u Yehova akateghelezyanga inyiputo zyane.—Sali. 66.19. b