1. Choni cho aba Babeloni bakahoboka nu mulaghuzi u Daniyeli?

 UMULAGHUZI u Daniyeli akaba wachinyamata pakabalilo ko aba Babeloni bakamusendagha nu kubuka nawe kubuzya ku Babeloni ko kukaba kutali sana na ku Yelusalemu. Loli tutakukayikila ukuti u Daniyeli akabahobosya aba Babeloni bo bakiza pakumusenda. Bakennya mo ‘akabonekelagha mumaso’ ukuti u Daniyeli ‘muntu umusita ichilema chilichosi, uwakuboneka akiza’ sona afumite mu mbumba iyakuchindikiwa. (1 Samu. 16.7) Ichifukwa cha vintu ivi, aba Babeloni bakamumanyisya ukuti abombaghe munyumba iyachimwene.—Dani. 1.3, 4, 6.

2. Ka u Yehova akamwennyanga buli-buli u Daniyeli? (Ezekieli 14.14)

² U Yehova atakamughana u Daniyeli ichifukwa cha mo akabonekelagha pamo ichifukwa chakuti akaba nu lusako ulwakuba munyumba iyachimwene, loli akamughana ichifukwa cha bumi bo umunyamata uyu akasala ukuti abe. Pakabalilo ko u Yehova akanenagha ukuti u Daniyeli ali ngati we Nowa nu Yobu, tutakukayikila ukuti u Daniyeli akaba ni myaka iyamuma 20, po u Yehova akamwennyanga umunyamata uyu ukuti mugholosu ngati we Nowa nu Yobu bo bakamubombela u Yehova umwabusubaliwa kwa kabalilo akatali. (Ubwa. 5.32; 6.9, 10; Jobu 42.16, 17; belenga Ezekieli 14.14.) Sona u Yehova akabukilila ukumughana u Daniyeli ubumi bwache bosi.—Dani. 10.11, 19.

3. Nkimba munkani iyi inti tunenezannye ichoni?

³ Munkani iyi, inti twennye inkalo zibili zyo u Daniyeli akaba nazyo, zyo zikapangisya ukuti abe wapamwanya nkani kwa Yehova. Ichabwandilo, inti tunenezannye inkalo yiliyosi payene nu kwennya mo akalangizizya inkalo iyi pachakubombiwa chilichosi. Pisinda pache inti twennye vyo vikamwavwa u Daniyeli ukuti abe ni nkalo iyi. Pabumalilo, inti tunenezanye mo tungamweghelela. Napo inkani iyi yasimbiwa ukuti yibavwe abachinyamata, loli swebosi tungamanyilako kwa Daniyeli.

4. Ka u Daniyeli akalangizya buli-buli ubujivu? Nena ichifwanikizyo.

⁴ Abantu bo bajivu bope akabalilo kamo bangaba ni lyogha, loli batakwitikizya ukuti ilyogha libapangisye ukuti baleke ukubomba cho chiza. U Daniyeli akaba munyamata uwakujimba sana. Ennya ivyakubombiwa vibili vyo u Daniyeli akalangizya ukuti mujivu. Ichabwandilo chikabombiwa pakati pendapo imyaka yibili ukufuma pakabalilo ko aba Babeloni bakamongolela u Yelusalemu. Umwene uwa Babeloni u Nebukadinezala akalota ivyakukwafannya ni chifwani ichikulu ichakoghofya. U Nebukadinezala akanena ukuti inti aghoghe umwanavuli aliwesi uwamahala poka nu Daniyeli nanti bapotwa ukunena vyo akalota sona vyo ichilota chikang’anamulagha. (Dani. 2.3-5) U Daniyeli akalondiwanga ukuti abombepo zimo mwalubilo ichifukwa nanti atakabombagha bunubu, nge abantu abinji bakafwa. U Daniyeli ‘akingila nu kumulaba umwene ukuti amupe akabalilo akakuti ize ang’anamulile ichilota chache.’ (Dani. 2.16) Ukubomba bunubu, kukalondiwanga ubujivu nu lwitiko. Ichifukwa chakuti pakabalilo aka, u Daniyeli akaba ukuti atang’anamuliyepo lumo ivilota. Akababuzya abamanyani bache bo amazina ghabo agha ku Babeloni bakaba, Shadileki, Misheki nu Abedinego ukuti ‘bipute kwa Chala uwakumwanya umwakuti abapelele ichisa pakubavumbulila ichisisi.’ (Dani. 2.18) U Yehova akamula inyiputo zyabo. Nu butuli ubwa Chala, u Daniyeli akakwanisya ukung’anamulila ichilota icha Nebukadinezala. Ivi vikavwa ukuti u Daniyeli na bamanyani bache batakaghoghiwe.

5. Nkimba kabalilo buli ko u Daniyeli akalondiwanga sona ukuba mujivu?

⁵ Akabalilo kakati kendapo ukufuma po u Daniyeli akang’anamulila ichilota ichakukwafannya ni chifwani ichakoghofya, ubujivu bwache bukagheliwa sona. U Nebukadinezala akalota ichilota ichamwabo ichakoghofya. Muchilota ichi akalota ichikwi ichikulu. Umwabujivu u Daniyeli akalongosola kwa mwene vyo ichilota ichi chikang’anamulagha ukongelezyapo nu butenga ubwakuti umwene inti apene nu kuluza umupando wache uwa chimwene kwakabalilo. (Dani. 4.25) Umwene nge akinong’ona ukuti u Daniyeli amusambukila sona nge akamughogha. Mulimosi mo nge vikabela, loli u Daniyeli akalangizya ubujivu nu kumubuzya umwene ubutenga ubu.

6. Choni cho chikamwavwa u Daniyeli ukuti abe mujivu?

⁶ Choni cho nge chikamwavwa u Daniyeli ukuti abe mujivu ubumi bwache bosi? Tungasimikizya ukuti u Daniyeli po akaba mwana munandi, akamanyilako ivyinji kwa mama nu baba wache. Tutakukayikila ukuti abapapi bache bakivwilagha ubulongozi  bo u Yehova akabapa abapapi Abachiizilayeli nu kumumanyisya umwana wabo Indaghilo izya Chala. (Kumbu. 6.6-9) U Daniyeli atakamanyagha bulo ukulondiwa ukwa ndaghilo, ngati indaghilo 10, loli akamanyagha sona indaghilo zyo zikalongosolagha ivintu vyo abaizilayeli bakulondiwanga ukulya na vyo batakulondiwanga ukulya. b (Levi. 11.4-8; Dani. 1.8, 11-13) U Daniyeli akamanyilagha sona inkani izya bantu aba Chala nu kwennya vyo vikabombiwanga nanti bapotwa ukukonka ifundo izyapamwanya izya Yehova. (Dani. 9.10, 11) Ivintu vyo vikabombiwa pa bumi ubwa Daniyeli, vikamwavwa ukusubila ukuti mulimosi mo ivintu vingabela, u Yehova na bantumi bache abamaka, bakumwavwa.—Dani. 2.19-24; 10.12, 18, 19.

7. Nkimba vintu buli ivyamwabo vyo vikamwavwa u Daniyelli ukuti abe mujivu? (Ennya sona ichituzi.)

⁷ U Daniyeli akamanyilagha vyo abalaghuzi aba Chala bakasimba ukongannyapo na vyo umulaghuzi u Yelemiya akasimba. Ukufuma mu vyo akamanyilagha, u Daniyeli akamanya ukuti akabalilo ko Abayuda bakikalagha ku Babeloni kali papipi pakumala. (Dani. 9.2) Tutakukayikila ukuti ukwennya mo amabulaghuzi agha mu Bayibolo ghakukwanilisiwa, kukamwavwa u Daniyeli ukuti amusubilaghe nkani u Yehova sona abantu bo bakamusubilagha u Chala kukabavwa ukuti babe bajivu. (Yanisya nu Aba Loma 8.31, 32, 37-39.) Ichintu ichakulondiwa nkani kwa Daniyeli, kukaba kwiputa kwa Baba wache uwa kumwanya akabalilo kosi. (Dani. 6.10) U Daniyeli akalapa imbibi zyache kwa Yehova nu kumubuzya mo akwiyivwila. Sona u Daniyeli akalaba ubutuli. (Dani. 9.4, 5, 19) U Daniyeli akaba muntu ngati uswe, umwakuti atakapapiwa nu bujivu. Mumalo mwache akaba ni nkalo iyi ichifukwa chakuti akamanyilagha, akiputagha sona akamusubilagha nkani u Yehova.

8. Ka tungabomba ichoni ukuti tube bajivu?

⁸ Nkimba tukulondiwa ukubomba ichoni ukuti tube bajivu? Abapapi bitu, bangatukazya ukuti tube bajivu, loli batangatupangisya ukuti tube bajivu napo vingaba ukuti abene bajivu. Nanti waba we mujivu vikuba ngati ukuti wamanyila uluso ulupya. Izila yoka yo yingabavwa ukuti mube nu luso yakuti, mwenelezyange nkani mo umulongozi akubombela nu kweghelela vyo akubomba. Umwakuyana bulo, tungamanyila ukuba bajivu nanti tungenelezya nu kwennya mo abanji bakalangizizya inkalo iyi nu kweghelelako mo bakabombela ukuti babe nayo. Nkimba twamanyilako ichoni kwa Daniyeli? Ngati we Daniyeli, tukulondiwa ukuti tughamanye akiza Amazyu agha Chala. Tukulondiwa ukuba pabumanyani ubwiza nu Yehova umwakuti tube nu bwabuke ubwakumubuzya chilichosi cho tukulonda na mo tukwiyivwila. Sona tukulondiwa ukuti tumusubilaghe nkani u Yehova nu kusimikizya ukuti akabalilo kosi akutwavwa. Ivi vingatwavwa ukuti nanti ulwitiko lwitu lwiza lwayeliwa twize tube bakujimba.

9. Ka tukupindula buli-buli nanti swe bajivu?

⁹ Tungapindula muzila izyakupamba-pambana nanti tungaba bajivu. Za twennye vyo u Ben akakakomana navyo. Akamanyilagha isukulu ku Germany ko aliwesi akasubilagha ukuti ivyabumi vikasinta bulo sona ukuti vyo Ibayibolo likunena pankani iya vipeliwa vyabumanyasi. Isiku limo, bakamupa u Ben ulusako ulwakuti imilile kuntazi mukilasi nu kulongosola ichifukwa cho akusubila ukuti ubumi bukapeliwa. Umwabujivu, u Ben akabalongosolela akiza vyosi vyo akusubila. Choni cho chikakonkapo? U Ben akanena ukuti: “Pakabalilo ko nkalongosolagha, umumanyisi wane akivwisyanga nu moyo ghosi, sona pisinda pache akasenda ibuku lyo nkabombezya pakulongosola vyo nkusubila, nu kulipanga fokokope nu kugabila umwana aliwesi mukilasi.” Ka abana abasukulu bo u Ben akamanyilagha nabo, bakabomba buli-buli? U Ben akanena ukuti: “Abinji bakivwisya akiza vyo nkanena sona bakanena ukuti bakunyonywa na mo nkubombela ivintu.” Ngati mo inkani iya Ben yikulangizizya, abantu bo bajivu vikubavwa ukuti abanji bande  pakubachindika. Vikwavwa sona ukuti abantu bo bali ni myoyo iyiza bamumanye u Yehova. Naloli, tuli ni vifukwa ivyiza ivyakubela bajivu.

10. Nkimba ubusubaliwa chochoni?

¹⁰ Mu Bayibolo ilizyu ilya Chihebeli ilyakuti “ubusubaliwa” pamo ‘ulughano ulusubaliwa,’ likulongosola ulughano lo u Chala akubalangizya abamanyani bache. Bakulibombezya sona ilizyu ili pakulongosola ulughano lo ababombi aba Chala bakulangizannya. (2 Samu. 9.6, 7) Ubusubaliwa bwitu bungabukilila ukuba bwakughoma. Za twennye mo u Daniyeli akabombela ukuti aghomye ubusubaliwa bwache.

11. Nkimba u Daniyeli akalangizya buli-buli ukuti musubaliwa po akaba mugosi? (Ennya ichituzi icha pachifwambo.)

¹¹ Pa bumi bwache bosi u Daniyeli akagheliwa nanti musubaliwa kwa Yehova. Loli ichintu ichikulu cho chikamuyela nkani, chikabombiwa po akaba ni myaka iyakupululila 90. Pakabalilo aka aba Mediya na Pelesiya bakapoka akaya aka Babeloni sona Umwene u Daliyasi weyo akanda pakulaghila. Amakambala agha Daliyasi ghakamubenga u Daniyeli sona ghatakamuchindikagha u Chala yo u Daniyeli akamwiputagha. Ivi vikapangisya ukuti bapangane ukuti bamughoghe u Daniyeli. Amakambala agha, ghakapanga ululaghilo nu kumusayinisya umwene lo lukamuyela u Daniyeli nanti inti abukilile ukuba musubaliwa kwa Chala wache pamo kwa mwene. Vyosi vyo u Daniyeli nge akabomba umwakuti alangizye ukuti musubaliwa kwa mwene, nge vikapangisya ukuti aleke ukwiputa kwa Yehova ukwamasiku 30 ngati mo abantu bosi bakabombela. U Daniyeli akasala ukuti abukilile ukuba musubaliwa kwa Yehova. Vyo akasala vikapangisya ukuti bamusumbile muchiliba icha nkalamu. Loli u Yehova akamusaya u Daniyeli umwakumupoka kumilomo iya nkalamu ichifukwa chakuti akaba musubaliwa. (Dani. 6.12-15, 20-22) Choni cho chingatwavwa ukubukilila ukuba basubaliwa kwa Yehova ngati we Daniyeli?

12. Choni cho chikamwavwa u Daniyeli ukuti abukilile ukuba musubaliwa kwa Yehova?

¹² Ngati mo twanenela kubwandilo, ukuti tube basubaliwa kwa Yehova, tukulondiwa ukumughana nkani. U Daniyeli akabukilila ukuba musubaliwa kwa Yehova ichifukwa chakuti isiku lililyosi akamughanagha nkani u Baba wache uwa kumwanya. Tutakukayikila ukuti u Daniyeli akamughanagha nkani u Yehova ichifukwa chakuti akapaghulagha akabalilo akakwinong’onelapo inkalo zyo u Yehova ali nazyo nu kwennya mo akuzilangizizya. (Dani. 9.4) Sona u Daniyeli akinong’onelaghapo ivintu vyosi ivyiza vyo u Yehova akamubombela pa  bumi bwache na vyosi vyo u Yehova akababombela abantu bache.—Dani. 2.20-23; 9.15, 16.

13. (a) Nkimba abachinyamata bitu bakukomana ni njelo buli? Nena ichifwanikizyo. (Ennya sona ichituzi.) (b) Ngati mo balangizizya mu vidiyo, ka mungamula buli-buli nanti abantu bakunena ukuti Abakaboni ba Yehova wakwitikizya inkalo iyakuti abantu basendanaghe abanavuli na bakolo bene-bene?

¹³ Ngati we Daniyeli, abachinyamata bitu bazyunguliliwe na bantu bo batakumuchindika u Yehova ni fundo zyache izyapamwanya. Abantu bamo bakumubenga aliwesi yo akulangizya ukuti amughanite u Chala. Bamo bakuyezya ukubapangisya abachinyamata bitu ukuti baleke ukuba basubaliwa kwa Yehova. Umwakufwanikizya, ennya vyo vikabombiwa ku wachinyamata yumo izina lyache u Graeme, yo akikalagha ku Australia. Pakabalilo ko akamanyilagha isukulu ku sekondale, kukabombiwa ichintu chimo cho chikaghela ubusubaliwa bwache. Umadamu wabo akababuzya abana mukilasi mo bangabombela nanti umumanyani wabo ababuzya ukuti basendanite nu mukolo pamo umwanavuli uwamwabo. Umadamu akanena ukuti aliwesi yo angakolelana nu mumanyani wache uyu, imilile ulubazu loka ulwa kilasi yo atangakolelana nawe wepe imilile kulubazu lumo. U Graeme akanena ukuti: “Abamwitu bosi mukilasi, bakimilila ku lubazu ulwakwitikizya inkalo iyi, loli une nu wamwitu yumo yo wepe akaba Kaboni tukimilila kulubazu ulwakukana.” Ivintu vyo vikabombiwa pisinda pache vikamuyela u Graeme ukuti alangizye nanti akaba musubaliwa kwa Yehova. Akanena ukuti: “Abana abasukulu bamo nu madamu bakatunena nu kututuka kwakabalilo akatali ko tukaba mukilasi. Nkabomba chilichosi cho ningakwanisya ukuti fighilile ulwitiko lwane umwamuchizi na mubololo, loli batakivwisyanga pakabalilo ko nkanenagha.” Nkimba u Graeme akiyivwa buli-buli? Akanena ukuti: “Pakabalilo ko abamwitu mukilasi bakatunenagha nu kututuka intakahoboka, loli nkahoboka nkani ukuti nkabukilila ukuba musubaliwa kwa Yehova nu kufighilila vyo nkusubila.” c

14. Nkimba zila buli yo yingatwavwa ukuti tubukilile ukuba basubaliwa kwa Yehova?

¹⁴ Nanti tumughanite nkani u Yehova, vingatwavwa ukuti tubukilile ukuba basubaliwa ngati mo akabela u Daniyeli. Nanti tukumanyila ivyakukwafannya ni nkalo izya Yehova, vingatwavwa ukuti tumughanaghe nkani. Umwakufwanikizya, tungamanyila ivintu vyo u Chala apelite. (Loma 1.20) Nanti mukulonda ukuti mumughanaghe nu kumuchindika nkani u Yehova, mungabelenga inkani izifupi pachigaba ichakuti Nkhani zakupambanapambana “Kasi Vikaŵako Vyekha?” pamo mungenelezya ividiyo. Ukuti mumanye sona ivyinji, mungabelenga ibulosha ilyakuti Kasi Vyamoyo Vikachita Kulengeka? sona ilyakuti Umoyo Ukaŵako Wuli?—Mafumbo 5 Agho Tikwenera Kujifumba. Ennya vyo umuyemba yumo uwachilindu izina lyache u Esther uwa ku Denmark akanena ivyakukwafannya na mabulosha agha, akanena ukuti: “Ifundo zyo zili mumabulosha agha zyiza sana. Amabulosha agha ghatakukubuzya ivintu ivyakuti uvisubilaghe, loli ghakukwavwa ukuti chibe chipepe ukusala weka ivintu.” U Ben, yo twamutambula kubwandilo akanena ukuti: “Amabulosha agha ghakughomya sana ulwitiko lwane. Ghakanavwa sana ukusimikizya ukuti u Chala weyo akapela ubumi.” Nanti mungamanyila amabulosha agha, mungakolelana ni fundo yo Ibayibolo likunena po likunena ukuti: “We Mwene [Yehova] u Chala witu, pokela ubuchindamu nu muchizi na maka pakuti wewe ukapela ivintu vyosi, mubwighane bwako vikapeliwa nukuba nu bumi.”—Ubuvu. 4.11. d

15. Nkimba zila buli iyamwabo yo yingatwavwa ukuti tughomye ubumanyani bwitu nu Yehova?

¹⁵ Ukumanyila ivya bumi ubwa Mwana uwa Chala u Yesu, zila yoka yo yingatwavwa ukuti tumughanaghe sona u Yehova. Umuyemba yumo uwachilindu yo akwikala ku Germany izina lyache u Samira, akabomba bunubu. Akanena ukuti: “Nkamumanya akiza u Yehova ukwendela mwa Yesu.” Pakabalilo  ko umuyemba u Samira akaba mwana munandi, vikamutamyanga ukwivwisya mo u Yehova akwiyivwila. Loli akivwisya ati amanya mo u Yesu akiyivwilagha. Akanena umwakongelezyapo ukuti: “Nkamughana nkani u Yesu ichifukwa chakuti akabanga wabumanyani sona akabaghanagha abana.” Ichifukwa chakuti umuyemba uyu akamanyila ivyinji ivyakukwafannya nu Yesu, vikamwavwa ukuti ande pakumughana nkani u Yehova. Chifukwa buli? U Samila akanena ukuti: “Umwapanandi-panandi nkivwisya akiza ukuti u Yesu akakonkagha ndendende u Baba wache. Pali ivintu ivyinji vyo bakuyana. Nkamanya ukuti ichi cho chifukwa choka cho u Yehova akamutumila u Yesu pachisu ichapasi, umwakuti ize apangisye ukuti abantu bamumanye akiza u Yehova.” (Yoha. 14.9) Nanti tukulonda ukughomya ubumanyani bwitu nu Yehova, tubaghiye ukupaghula akabalilo akakumanyilila ivyakukwafannya nu Yesu. Nanti tungabomba bunubu, vingatwavwa ukuti tumughane nkani u Yehova nu kubukilila ukuba basubaliwa kukwache.

16. Ka tukupindula buli-buli nanti swe basubaliwa? (Salimo 18.25; Mika 6.8)

¹⁶ Nanti akabalilo kosi tukuba basubaliwa ku banji, vikwavwa ukuti tube na bamanyani bo bope bakuba basubaliwa kwa uswe. (Ruti 1.14-17) Umwakongelezyapo, abantu bo basubaliwa kwa Yehova, bakuba ni vifukwa ivyiza ivyakubela nu mutende uwa mumoyo. Chifukwa buli? Ichifukwa chakuti u Yehova alayizizye ukuti akuba musubaliwa ku bo basubaliwa kukwache. (Belenga Salimo 18.25; Mika 6.8.) Inong’onela ifundo iyi, Umupeli witu uwamaka ghosi akulonda ukuti tube nawe pabumanyani ubwakughoma! Sona nanti tuli pabumanyani ubwiza nu Yehova, injelo, abakususya, napo bungaba ubufwe, vitangavulungannya ubumanyani bwitu nu Yehova. (Dani. 12.13; Luka 20.37, 38; Loma 8.38, 39) Chakulondiwa nkani ukumanyilako kwa Daniyeli nu kubukilila ukuba basubaliwa kwa Yehova!

17-18. Nkimba tungamanyilako sona ichoni kwa Daniyeli?

¹⁷ Munkani iyi, twanenezannya inkalo zibili bulo izya Daniyeli. Loli pali ivintu ivyinji vyo tungamanyilako kwa Daniyeli. Umwakufwanikizya, u Yehova akamulangizya u Daniyeli ivisetuka nu kulota ivilota sona akamupa ulusako ulwakung’anamulila ubutenga ubwa bulaghuzi. Amabulaghuzi aghinji mwa mabulaghuzi agha ghakwanilisiwe kale. Loli aghanji ghali ni vintu vyo vikwiza pakubombiwa muntazi vyo vikwiza pakukwafya umuntu aliwesi pachisu ichapasi.

¹⁸ Munkani iyakukonkapo, tukwiza pakunenezannya amabulaghuzi ghabili gho u Daniyeli akasimba. Ukwivwisya amabulaghuzi agha kungamwavwa aliwesi, uwachinyamata sona uwachasongo ukusala ivintu umwamahala pakabalilo aka. Amabulaghuzi agha ghangatwavwa sona ukwisengannya ku vintu vyo inti vibombiwe mwalunulu, ichifukwa chakuti tukwiza pakulondiwa ukuba bajivu nkani sona ukuba basubaliwa kwa Yehova.