Skip to content

Skip to table of contents

INKANI IYAKULONGOSOLA UBUMI UBWA MUNTU

Nkennya Ukuti Abantu bo Bali nu Lwitiko Ivintu Vikubendela Akiza

Nkennya Ukuti Abantu bo Bali nu Lwitiko Ivintu Vikubendela Akiza

AKABALILO kamo mungakumbuka ukunenezannya ko mukaba nako ko kwakulondiwa nkani pa bumi bwinyu. Une nkukumbukila vyo tukanenezannya nu mumanyani wane imyaka 50 yo yendapo po tukaba pachipembo tukotagha umoto ku Kenya. Imibili yitu yikanda pakufita ichifukwa chakuti tukenda mukasanya kwakabalilo akatali. Pakabalilo ko tukendagha, tukanenezannyanga vyo tukennya mu filimu yimo yo yikalongosolagha inkani ivyakukwafannya nivipanga, ukufuma apo umumanyani wane akanena ukuti, “Bakupotwa ukulongosola akiza Ibayibolo.”

Nkaseka ichifukwa chakuti ntakinong’onelapo ukuti umumanyani wane akaba ukuti akwiputa. Nkamulalusya ukuti: “Nkimba ukumanyapo chilichosi ichakukwafannya ni Bayibolo?” Nkati namulalusya ilalusyo ili, atakanamula pakabalilo kanako na kanako. Pabumalilo akambuzya ukuti u mama wache we Kaboni wa Yehova, umumanyani wane uyu akamanyila ivintu vimo ivyakukwafannya ni Bayibolo ukuma kwa mama wache. Nkalondagha ukuti imanye ivyinji, ukufuma apo nkamulalusya ukuti ambuzyeko ivyinji.

Akabalilo akingi nubusiku tukanenezannyanga ivya nkani iyi. Umumanyani wane akambuzya ukuti Ibayibolo likunena ukuti u Satana weyo akulaghila ichisu ichapasi ichi. (Yoh. 14.30) Nkamubuzya ukuti uwe umenyi ivintu vyosi ivi loli kwa une vyosi vyachilendo sona vyakuswighisya. Une akabalilo kosi nkwivwagha ukuti u Chala yo wachisa sona mwiza weyo mulaghili uwachisu chosi ichapasi. Loli ivi kwa une vitakaba vyakwivwika ichifukwa cha vyo nakomana navyo pa bumi bwane. Napo nkaba nimyaka 26 loli nkakomana ni vintu ivyinji vyo vikaba vyakunkalalizya sana.

Ubaba wane akendesyanga indege iya basilikali ku United States. Po nkaba nemunandi nkamanyagha ukuti inkondo iya nyukiliya yingabombiwa naloli, sona abasilikali bakwisenyanga ukuti akabalilo kosi bangasumba ibomu ilya nyukiliya. Inkondo iya ku Vietnam yikabombiwa mu myaka yo nkaba ku koleji ku California. Nkajoyina igulu ilyabana basukulu abamwitu lyo likapangagha amademo. Po abapolisi bakatuchimbizyanga ni ndisa, tukachimbilagha uku tukupotwa ukufuta akiza sona tutakennyanga akiza ichifukwa cha matiyagasi. Aka kakaba kabalilo ko tukavulunnya ivintu sona tukagaluka. Abalongozi abandale bakaghoghiwanga sona abantu bakapangagha amademo ni vyongo. Aliwesi akaba ni nyinong’ono izyakupambana pa vyo bakulonda ukuti babombe. Vyosi ivi vikaba vintu ivyakuvulungannya sana.

Ukufuma ku London ukubuka ku Central Africa

Mu 1970, nkanda ukubomba imbombo ku north coast of Alaska sona nkanda ukuba ni ndalama izinji hee! Ukufuma apo nkiza nasamila ku London, nati nafika ku London nkiza naghula u honda sona nkiza ningila mumusebo wumo nangabuli ko nkabukagha ntakamanyaghako. Imyezi yikati yendapo nkiza nafika ku Africa. Po nkendagha nkakomanagha na bantu bo bakalondagha ukuti ngati bope bangachimbila intamyo zyosi zyo bakakomanagha nazyo.

Ichifukwa icha vintu vyo nkennya nu kwivwa vikanavwa ukuti nivwisye akiza ifundo yo Ibayibolo likumanyisya ukuti umubibi weyo mulaghili uwachisu ichi. Nkalondagha ukumanya ukuti nanti te we Chala akulaghila ichisu, ka umwene akubomba ichoni?

Imyezi iyakukonkapo, nkiza namwagha u ansala. Akabalilo kakati kendapo, nkiza nanda pakubaghana abantu bo bakalangizya ukuti bali nulwitiko mwa Chala weka uwabwanaloli nangabuli bakukomana nintamyo izyakupambana-pambana.

KU NORTHERN IRELAND ICHISU ICHA MABOMU NI VIPOLO-POLO

Nkati nanyokela ku London, nkakomana nu mama uwamumanyani wane yula sona umama uyu akampa Ibayibolo. Ukufuma apo nkiza nabuka ku Amsterdam ku Netherlands, ko Ukaboni uwa Yehova akanennya ukuti nkubelenga Ibayibolo pakubombezya amagesi gho ghali mumbali mwa msebo po akanavwa ukuti imanyile ivingi. Akabalilo kakati kendapo nkiza nabuka ku Dublin Ireland, ko nkagha iofesi iya Bakaboni ba Yehova. Nkakong’osya pamulwango uwa ofesi iyi. Apa nkakomana nu mukamu Arthur Matthews yo akaba wamahala sona uwakumanya akiza ivintu. Nkamulaba ukuti tumanyilaghe Ibayibolo, akitikizya po tukanda pakumanyila.

Nkabikapo umoyo pakumanyila sona nkabelengagha amabuku na magazini agha kulumbililiwa na Bakaboni ba Yehova. Nkabelengagha sona Ibayibolo panemwene. Ku nkomano izyachipanga chikaba chakuhobosya sana ukwennya abana abanandi ukuti baghamenyi amaansala agha malalusyo gho abantu abakumanyila bakuyezya-yezya ukufufuza loli batakughagha. Amalalusyo ghache ngati agha: ‘Choni cho ivintu ivibibi vikubombiwa? Ka u Chala wewenu? Choni cho chikubombiwa pala umuntu afwa?’ Abamanyani bane bosi bakaba Bakaboni ba Yehova beka. Vikaba bunubu ichifukwa chakuti muchisu ichi ntakamanyaghamo nu muntu nayumo-yumo. Bakanavwa sana ukuti nande pakumughana u Yehova sona ukuti nande ukulonda pakubomba ubwighane bwache.

Nigel, Denis, sona nune

Mu 1972, nkoziwa. Pakati pendapo umwaka ghoka nkanda ubupayiniya sona nkajoyina akachipanga akanandi ko kakaba ku Newry Northern Ireland. Nkanda ukupanga lenti mukanyumba akanandi ko kakaba kupipi ni ghamba. Akabalilo akingi mupipi ni ghamba ili mukabanga ing’ombe zyo zikalyanga, po nkanda pakunena inkani izyakupambana-pambana pantazi pa ng’ombe. Po ing’ombe izi zikalyanga nkenyanga ukuti ngati zikwivwisya akiza inkani yo nkunena. Nangabuli ing’ombe izi zitakanenaghapo chilichosi, loli zikanavwa ukumanyila mo ninganenela akiza inkani yane umwakwennya bo bakwivwisya. Mu 1974, nkasaliwa ukuba umupayiniya uwa palubazu sona nkanda pakwikala nu Nigel Pitt, yo akaba umumanyani wane kwakabalilo akatali pa bumi bwane.

Pakabalilo kala, ku Northern Ireland kukaba “inkaza izya kupambana-pambana.” Abantu bamo bakanda pakuchitizya ichisu icha Northern Ireland ukuti “chisu icha mabomu ni vipolo-polo.” Pakabalilo kala vitakaba vyachilendo ukwennya ukuti abantu bakulwa mu tumisebo, abantu bakapikagha abamwabo sona bamo bakochanga amagalimoto. Abandale na bavipanga bobo bakandisyanga intamyo izi. Ichifukwa chakuti Abapulotesitanti sona na Baloma bakamanyagha ukuti Abakaboni ba Yehova batakwingililapo pa vyandale, ivi vikavwa ukuti tube babuke palumbilila sona bakufighililiwa. Ichifukwa chakuti benekaya bakamanyagha akabalilo sona na malo ko inti kubombiwe ivintu ivyankaza, bakatusokagha ukuti manyi tuvulale.

Nangabuli vikaba bunubu, loli amalo agha ghakaba ghakoghofya. Isiku limo une nu Denis Carrigan yo wepe akaba mupayiniya, tukalumbililagha kupipi ni tawuni ko kutakaba Ukaboni nayumo-yumo uswe tukaba swe babwandilo ukufikako. Umukolo yumo akanda pakutunena ukuti swe basilikali aba ku British twiza umwakufisama bulo ukuti tutakamanyikwe, ichifukwa chakuti tutakanenagha ichinenelo icha chi Irish. Ubogha bukanda pakutukola. Pakabalilo kala ukuba bulo mumanyani uwamusilikali ungaghoghiwa umwalubilo pamo bangakupika pachimpevu. Tukimilila pamalo ghamo gho ghakaba ghakukatala pakabalilo ko tukalindililagha ibasi sona tukaba swebene, tukennya igalimoto yimo ukuti yimilila papipi napo pakaba umukolo yo akatunenagha. Umukolo akanyamuka nukwanda ukunenezanya na banavuli babili bo bakaba mugalimoto, po bakanenezannyanga akatusontagha uswe. Abanavuli aba bakiza bendesya igalimoto yabo panandi-panandi nukufipa po tuli sona bakatulalusya amalalusyo aghakukwafannya nindondomeko iya basi mo yikwendela. Ibasi yikati yafika bakanda ukunenezannya nu dilayiva. Uswe tutakivwanga vyo bakanenagha. Mubasi iyi mutakaba nu muntu nayumo-yumo, ivi vikapangisya ukuti twande pakwinong’ona ukuti abantu aba pamo bapangana ukuti baye batubombe zimo nanti twapululila mutawuni. Loli ivi vitakabombiwa. Po tukikagha ibasi nkamulalusya udilayivala ukuti: “Ka abanavuli bo banyokela bala, balalusyanga ivya uswe?” Akamula ukuti: “Une mbamenye akiza ukuti mwe Bakaboni ba Yehova, nabalongosolela kale mutakapasye mwe bakufighililiwa.”

Pisiku ilya bukwati bwitu, Malichi 1977

Mu 1976 kulukomano ulwa chigaba ku Dublin, nkakomana nu Pauline Lomax umupayiniya uwapalubazu yo akafuma ku England. Akaba umuyemba uwalwitiko, uwakwiyisya sona uwalughano. U Pauline nu muyemba wache umunandi u Ray bakabumanya ubwanaloli ukufuma po bakaba bana banandi. Pakati penda umwaka ghoka Une nu Pauline tukasendana, sona tukabukilila ukupanga ubupayiniya ubwapalubazu ku Ballymena, Northern Ireland.

Ukufuma apo, tukanda imbombo iyakwendela ivipanga. Tukendelagha abakamu na bayemba ku Belfast Londonderry sona na malo aghanji aghakoghofya. Tukalimbikisiwanga nkani nu lwitiko lo abakamu na bayemba bakaba nalo, bo bakasinta sana umwakuleka vyo bakasubilagha kuchipanga chabo, ukusalana sona na malubengo nukwanda ukumubombela u Yehova. Ichifukwa chakuti bakaleka ivintu ivi, u Yehova akabasaya sona nukubafighilila.

Ku Ireland nkikakalako imyaka 10. Ukufuma apo mu 1981 bakatwitizya ukuti tuye twingile isukulu iya Giliyadi ikilasi ilya nambala 72. Tukati twapanga gilajuweshoni bakatutumizya ku Sierra Leone, West Africa.

KU SIERRA LEONE ABAKAMU NA BAYEMBA BAKABA NU LWITIKO ULWAKUGHOMA NAPO BAKABA BAPINA

Tukikalagha munyumba iya bamishonale na bakamu na bayemba abakukwana 11 bo bakaba bantu abiza sana. Tukabombezyanga ikichini yoka, ivimbuzi vitatu, ishawa yoka, itelefoni yoka, amashini aghakuchapila amalaya ghoka sona na mashini aghakumizizya amalaya ghoka. Amagesi kuchigaba ichi ghakazimagha pipi-pipi. Imbeba zikakomannyanga umusonje sona injoka zikingilagha munyumba.

Tukuloboka ulusoko ukuti tuyetwivwisye ulukomano kupipi na ku Guinea

Nangabuli amalo gho tukikalagha ghatakaba akiza, loli ubulumbilili bukahobosyanga sana. Abantu bakalichindikagha sana Ibayibolo sona bakwivwisyanga sana. Abantu abanji bakamanyilagha Ibayibolo sona bakitikizyanga ukuba Bakaboni. Abantu bakanda ukunitizya ukuti “Misita Robert.” U Pauline bakanda pakumwitizya ukuti “Misizi Robert.” Akabalilo kakati kendapo nkanda pakubombela pa ofesi, ivi vikapangisya ukuti akabalilo akinji malilaghe ku ofesi loli mubulumbilili nkingilagha akabalilo akanandi bulo. Abantu bakanda sona ukumwitizya u Pauline ukuti: “Misizi Pauline.” Une bakanda pakunitizya ukuti: “Misita Pauline.” Ivi vikamuhobosya sana u Pauline!

Tukubuka pakulumbilila ku Sierra Leone

Nangabuli abakamu na bayemba bakaba bapina, loli u Yehova akabapanga vyosi vyo bakalondiwanga pa bumi. Akabalilo kamo akabavwanga muzila izyakuti batakinong’onelaghapo ukuti momo vingabela. (Mat. 6.33) Nkukumbuka umuyemba yumo yo akaba ni ndalama iyakuti aghulile ichakulya ichisiku lila-lila ukuti alye na bana bache, loli akamupa indalama yosi umukamu yo akabina po atakaba ni ndalama iyakuti angaghulila umulembo uwa maleliya. Akabalilo akanandi bulo kakati kendapo isiku lila-lila kukiza umukolo yumo yo akamubuzya umuyemba ukuti amuluke isisi. Akati amala pakumuluka akamupa indalama. Ichakubombiwa ngati ichi vikabombiwanga ku bakamu na bayemba kabili-kabili.

KU NIGERIA TUKAMANYILAKO AKIKALILE AKAPYA

Ku Sierra Leone tukilako imyaka 9. Ukufuma apo tukasamila ku Beteli iya ku Nigeria. Pakabalilo aka tukaba ukuti twabuka ku ofesi iyikulu. Une nkabombagha imbombo iya mu ofesi iyakuyana bulo na yo nkabombagha ku Sierra Leone, loli u Pauline, uku kukaba kusinta ukukulu sana sona ukwakutamya. U Pauline umwezi ghulighosi akamalilagha amaawala 130 mubulumbilili sona akaba na masambilo agha Bayibolo aghakubuka pantazi. Loli pakabalilo aka bakamubika muchipinda ichakusonelako imyenda ko amasiku ghosi akanda pakusona imyenda yo yilepukite. Ivi vikamusendela akabalilo ukuti abelele, loli akakumbuka ukuti abakamu na bayemba bakupalizya sana imbombo yo akubomba sona vikamwavwa ukuti abikepo umoyo pakubomba chilichosi cho angakwanisya ukuti abakazye abamwabo bo bakabombelagha poka pa Beteli.

Akikalile aka ku Nigeria kakaba akapya kwa uswe, cho chifukwa tukalondiwanga ukuti tumanyile ivinji. Nkukumbukila isiku limo po umukamu akiza nu muyemba ku ofesi yane ukuti ize amulongosole, umuyemba uyu bakaba ukuti bamwitizya bulo ukuti ande pakubombela pa Beteli. Po nkanyamuka ukuti imulamuke munyobe, umuyemba uyu akiza afughamila papipi ni vinama vyane. Ivi vikaswighisya hee! Mwalubilo amasimbo ghabili ghakiza munyinong’ono zyane: Imbombo 10.25, 26 sona Ubuvumbuli 19.10. Nkanda pakwinong’ona ukuti, ‘Ka imubuzye ukuti atakabombe bunubu?’ Pakabalilo kala-kala nkiza nakumbukila ukuti umuyemba uyu bamwitikizya ukuti ize ku Beteli sona amenye vyo Ibayibolo likumanyisya.

Umwakuswigha, isiku lila nkinong’onelapo vyo vikabombiwa ukufuma apo nkafufuza. Nkamanyila ukuti umuyemba uyu akabomba bunubu ukuyana na mo abantu bakubombela ku chigaba ichi. Abanavuli bope bakabombagha umwakuyana bulo. Iyi yikaba izila iyakulangizizya itchindi. Kutakaba ukwiputa umuntu awe, ivyakubombiwa ngati vinivi mu Bayibolo mope vilimo. (1 Samu. 24.8) Nati namanya ifundo izi nkahoboka sana ukuti ntakanena nachimo pakuti ntakamanyagha chilichosi, chifukwa nanti nkabombagha bunubu bo vyo nkanena vikamukalalizya umuyemba wane.

Nkakomana na bantu abingi ku Nigeria bo bakalangizya ukuti bali nu lwitiko kwamaka amingi. Umuntu weka we Isaiah Adagbona. a Umukamu uyu akamanyila ubwanaloli po akaba munyamata, loli akabina imbina iyamambombo. Bakiza bamutumizya umukamu uyu ku malo gho bakasungilaghako abantu bo bakubina imbina iya mambombo ko akabako weka Ukaboni wa Yehova. Nangabuli ku malo agha bakamususyanga umukamu uyu, loli akavwa abantu bo bakaba ni mbina iyamambombo abakukwana 30 ukubumanya ubwanaloli. Ivi vikavwa ukuti ku malo aghakusungilako abantu abamambombo uku kube ichipanga.

KU KENYA ABAKAMU BAKABOMBAGHA NUNE IVINTU UMWABUFISALYOYO

Ku Kenya nkakomana nichinyamana (rhino)

Mu 1996 bakatutuma ukuti tuye tubombelaye ku ofesi iya ku Kenya. Aka kakaba kabwandilo ukufika sona ku chisu ichi ukufuma mo nkafumilako, ngati mo nalongosolela kubwandilo ubwa nkani iyi. Tukikalagha pa Beteli. Pamalo agha pakayiwanga abakolwe abinji. Abakolwe aba “bakafyulagha” ivipasi nanti abayemba banyamuye. Isiku limo umuyemba yumo pa Beteli pano akaleka ibwindo bwazi. Po akabwelagha akagha ukuti abakolwe abinji bali pakuhoboka po bakalyanga ichakulya cho akachileka mu lumu yache. Umuyemba akiza akuta sona akachimbila nukufuma kuzi. Abakolwe bope bakachenuka sona bakanda ukunyela pa windo nukufuma pazi.

Une nu Pauline tukiza twajoyina ichipanga icha Chiswahili. Akabalilo kakati kendapo bakansala ukuti ipangisyange Ukumanyila Ibuku Ukwa Pachipanga (pakabalilo aka kukwitiziwa ukuti Ukumanyila Ibayibolo Ukwa Pachipanga). Pakabalilo aka nkaba ukuti ntakunena akiza ichinnenelo ichi. Nkamanyililagha zila inkani yo tukaya pakumanyila, ivi vikanavwa ukuti pala nafika ku nkomano imbelengaghe bulo amalalusyo. Loli nanti abakamu na bayemba bamula vyo vipambaniteko bulo panandi na vyo visimbiwe, ntakavwisyanga. Vikabanga ivintu ivyakupambana sana na vyo une nkinong’onagha. Nkabapasikizyanga abakamu na bayemba. Loli nkaba ne wakuhoboka ukuti umwabufisalyoyo sona umwakwiyisya bakitikizya indondomeko iyakuti mpangisyange inkomano.

KU UNITED STATES BAKABA NU LWITIKO ULWAKUGHOMA NAPO BAKABA BAKABI

Ku Kenya tukikalako umwaka ghutakakwana. Ukufuma apo mu 1997 bakatwitizy ukuti tubuke ku Beteli iya ku Brooklyn, New York. Pakabalilo aka tukaba muchisu cho abantu bakaba ni vintu ivyingi, vyo vingapangisya intamyo zimo. (Mbupi. 30.8, 9) Nangabuli muchisu ichi mukaba bunubu, loli abakamu na bayemba bakabukilila ukulangizya ukuti bali nu lwitiko ulwakughoma. Abakamu na bayemba bitu bakabombezyanga akabalilo sona nivintu vyo bakaba navyo ukuti batakabe bakabi, loli ukuti bavwepo pa mbombo inyiza mu gulu ilya Yehova.

Kwa maka amingi twennya Abakaboni abamwitu bo bali nu lwitiko ulwakughoma napo bakukomana ni ntamyo izyakupambna-pambana. Ku Ireland, nkennya ukuti abakamu na bayemba bali nu lwitiko ulwakughoma pakabalilo ko kukabombiwanga ivyankaza. Ku Africa, abakamu na bayemba bakaba nu lwitiko ulwakughoma napo bapina sona abantu bakusalana. Ku United States, abakamu na bayemba bakalangizya ukuti bali nu lwitiko napo bakabi. U Yehova akuhoboka sana nanti akwennya pachisu ichapasi ukuti abantu abamaluko aghakumbanana-pambana bakulangizya ukuti bamughanite umwakubomba chilichosi cho bangakwanisya napo bakukomana ni ntamyo.

Apa ndi nu Pauline ku Beteli iyaku Warwick

Imyaka yikwenda lubilo sana ukuchila mo ‘chikuchimbilila ichakulukila icha uwakuluka imyenda.’ (Jobu 7.6) Pakabalilo aka tukubomba na bakamu na bayemba bamo kulikulu lyitu ku Warwick, New York, sona tukuhoboka sana ukuti tukubukilila ukubomba na bakamu na bayemba bo bali nu lughano ulwenecho. Swe bakuhoboka nkani ukuti tukubomba chilichosi cho tukwakwanisya ukuti tumwavwe Umwene witu u Yesu Kilisitu, yo lunulu akwiza pakubasaya bosi bo bakulangizya ukuti bali nu lwitiko ulwakughoma.—Mat. 25.34.

a Inkani iyakulongosola ubumi ubwa Isaiah Adagbona yikwayiwa mu Ichitembe cha Mulindilili icha Chichewa icha Epulelo 1, 1998, peji. 22-27. U Isaiah Adagbona akafwa mu 2010.