1, 2. Findo fyalengeshe baLesa ukukaana umuntu uwali wa kulicefya pa kutanga? (Boneni icikope icili peulu.)

ILI Saulu Imfumu ya baIshilaeli atatikile ukwikalika, ali muntu uulicefeshe kabili woyo abantu baacindikile. (1 Sam. 9:1, 2, 21; 10:20-24) Pano panuma ya kuba imfumu, aalicitile ifintu ifyalangishe ati aali wa kulitoota. Ili Samweli uwakushimika wa baLesa afililwe ukufika ku Giligali pa mpindi iyaanshikilwe, Saulu alifililwe ukupembelela. Pali ilye’mpindi abaFilisiti baalukulyanshika ukuya mu kulwa ne baIshilaeli, kabili abaIshilaeli baalitatikile ukumusha Saulu. Cipale alilangulukile ati, ‘Ndyelelwe ukucitapo fimo bwangu.’ Popele alipeele umulambu kuli baLesa, woyo taelelwepo ukupeela. BaYawe baalisoomenwe pali fyefyo acitile.—1 Sam. 13:5-9.

² Ili Samweli afikile ku Giligali, aalimupaatiile Saulu. Pa mupunda wa kusumina ukubifya kwakwe, Saulu aalitatikile ukulipokolola, alyeseshe ukupeela bambi imilandu, kabili aalicefeshe ne kubifya acitile. (1 Sam. 13:10-14) Uku e kwali kutatika kwa fintu ifyalengeshe Saulu ukulufya ubufumu bwakwe, eli ne cicililepo, ukulufya bucibusa bwakwe na baYawe. (1 Sam. 15:22, 23)  Nangaba’ti pa kutanga ifintu fyali bwino, ku kushila kwa mweo wakwe fyalibipile.—1 Sam. 31:1-6.

3. (a) Findo abantu abengi balanguluka pa kulicefya? (b) Ni fisa fyakwipusha twelelwe ukwasuka?

³ Muli cicino icalo, abengi balabona ati pakweba’ti ifintu fibawamine balyelelwe ukucila bambi muli fyonse. Mu kucite’fyo, balafilwa ukuba abalicefeshe. Ku cakubwenako, uupanga amafilimu uwishibikilwe makosa, kabili uwalibikile mu fya mapolitiki, alilabiile ati: “Ishiwi lya kweba’ti ukulicefya talipyungapo kuli nebo, kabili talikapyungapo mu mweo wanji.” Pano nindo ukuba abalicefeshe kucindamine? Kani ukuba abalicefeshe kulaalule’ndo, kabili findo takwalulapo? Kani tungaba shani abalicefeshe na lyelyo tulukupita mu fyakwesha? Muli cicino iciputusha twakwambaala pa fyakwipusha fibili ifya kutanga. Icakwipusha ca butatu tukambaalapo mu ciputusha cakonkapo.

4. Kani mungabuulishisha shani ukulitoota?

⁴ Baibolo ilapusanya imibelo ya kulicefya ku mibelo ya kulitoota. (Pendeni Ifisimpi 11:2) Dafidi alilangishe amano ili alombele baYawe ati: “Munkanye ne muntu wenu ningesa kubifya ukwa kulitota.” (Amasa. 19:13) Kani ishiwi lya kweba’ti ‘ukulitoota’ lilaalule’ndo? Umuntu uwacita ifintu ifi tapeelwepo amakosa akucita ninshi acita ifya kulitoota. Pakuti pa kubifya tupyene, shimbi impindi fwense tulacita ifya kulitoota. Pano koti ni fyefyo twacibona mu cakubwenako cakwe Saulu, kani twatatika ukucita ifya kulitoota, tungasoomesha baLesa kabili bangatukaana. Pa Amasamo 119:21 palalabila ukulosha kuli baYawe ati: “Mwalikenye aba kulitota abafinjilwe.” Nindo cibelele muli yeyo inshila?

5. Nindo ukulitoota kubeleele kubifya ukukulu?

⁵ Ukulitoota talipo kubifya ukunini. Ica kutanga, lyonse ili twacita ifya kulitoota, tulafilwa ukulemya baYawe abelelwe ukwikalika. Ica bubili, kani twacita ifintu ifi tatupeelwepo amakosa akucita, tekuti tubepo pa mutende ne bantu bambi. (Ifisi. 13:10) Ne ca butatu, kani tulukulitoota icakweba’ti caboneka na ku bantu bonse, panuma tunganshiwe’nsoni. (Luku 14:8, 9) Mu kulitoota tamufumapo ifiweme. Koti ni fyefyo Amalembo abuulishisha, ukulicefya kuweme makosa.

6, 7. Kani nindo isankenemo mu kulicefya?

⁶ Mu Baibolo, ukulicefya kulalosha ku kubulo’kuba ne mibelo ya kulitoota. Umuntu uulicefeshe aleshiba bwino amakosa akwete ne kubona ifi angakonsha ukucita, alasumina ukubifya kwakwe, kabili alalitemenwa ukucita ifi abantu bambi balabila. Ukuba uulicefeshe kulasangalasha baYawe.

⁷ Nakabili, mu Baibolo ukulicefya kulalosha ku kwishiba ifi tungakonsha na fyefyo tekuti tukonshepo ukucita. Mu mulaka Baibolo yalembeelwemo pa kutanga, ishiwi ilyapyungishiwe lilabuulishisha ati ukwishiba ifi tekuti tukonshepo ukucita kulakuma ifi tucita ku bantu bambi.

8. Findo fingatofwako ukwishiba ati twatatika ukulitoota?

⁸ Findo fingalangisha ati twatatika ukulitoota? Langulukeni pali fifi ifingatofwako ukwishiba. Tungatatika ukulibona ati tulicindeme ukucila bambi neli ati umulimo tupyunga mu kwanshika kwa baLesa e ucindeme makosa ukucila uwa bambi. (Loma 12:16) Tungatatika ukucita ifintu ifyakulengesha bambi ukubika makosa akalango kuli fwebo. (1 Tim. 2:9, 10) Neli tungafwaya bambi ukulukucita lukoso ifi tulukulabila cipale pakuti tulipeelwe ubukulu  pali bo, pakuti pali fyefyo tukwete, neli ifi tulanguluka. (1 Koli. 4:6) Impindi ishingi ili tulukucita ifya kube’fi tatwishibapo ne kwishiba ati twaleka ukuba abalicefeshe kabili twatatika ukulitoota.

9. Findo filengeshe bambi ukuba ne mibelo ya kulitoota? Labileni pa cakubwenako ca mu Baibolo.

⁹ Uuli onse kani atatika ukuba ne kukumbwa kwa ku munefu angatatika ukulitoota. Ukulitemwa, akaso, ne kufiitwa makosa kulilengeshe bambi ukucita ifya kulitoota. Abantu abalembelwe mu Baibolo abali koti ni Abisalomi, Usaya, na Nebukadinesa baalilondele ifya kucita ifya ku munefu kabili baalibacenjeshe kuli baYawe pakuti pa mibelo yabo iya kulitoota.—2 Sam. 15:1-6; 18:9-17; 2 Ifye. 26:16-21; Dan. 5:18-21.

10. Nindo tatwelelwepo ukulukulabila ifibipile pa bantu bambi? Labileni pa cakubwenako ca mu Baibolo.

¹⁰ Pano, kuli imilandu na imbi iingalengesha umuntu ukutatika ukulitoota. Ku cakubwenako, langulukeni pa amalyashi abili aamu Baibolo aalembelwe pa Ifyakutanga 20:2-7 na Matayo 26:31-35. Kani ifi Abimelici na Petilo baacitile ifyalukuboneka ati fyakulitoota baalificitile ku mushikila lukoso? Neli kani aba abantu baalifililwe lukoso ukwishiba ifyasankenemo muli fyefyo basalulwilepo ukucita? Pakuti tatwishibapo ifili mu mutima wa muntu, tekuti cibepo bwino ukulabila lukoso ifibipile pa bantu bambi.—Pendeni Jakobo 4:12.

11. Kani ukulicefya kulatofwako shani ukulukutoota pa mulimo tupyunga mu kwanshika kwa baLesa?

¹¹ Ukutoota pa mulimo tupyunga mu kwanshika kwa baLesa kungatofwako ukulicefya. Pakuti baYawe ni baLesa ba bunjino, balipeele abapyungishi babo bonse umulimo mu kwanshika kwabo. Umulimo umuntu onse apyunga mwi kelesha ulilibelele, kabili fwense tulicindeme. BaYawe balitulangishe uluse pa kupeela fwebo fwense ifya mpese, amakosa ne kucenjela, fyonse ifipusenepusene. Tungafipyungisha ifi fyonse ku kulemya baYawe ne kofwako bambi. (Loma 12:4-8) BaYawe pa kutusalulula ukuba abapyungishi babo cilalangisha ati balitucindikile, balitucetekele, kabili balafwaya fwebo ukupyungisha.—Pendeni 1 Petilo 4:10.

12, 13. Nindo tungacetekela ati umulimo tupyunga mu kwanshika kwa baLesa ungaaluka impindi iili yonse?

¹² Nangabe’fyo, umulimo tupyunga mu kwanshika kwa baLesa ungaaluka. Langulukeni pa cakubwenako ca baYesu. Pa kutanga, baali lukoso babili na baYawe. (Ifisi. 8:22) Panuma baalyofweleko mu kulenga ifilengelwe fya mupashi fimbi, icalo, eli na mu kupelako, abantunshi. (AbaKolo. 1:16) Nangabe’fyo, baYesu panuma baalipokelele umulimo pa calo. Ili tabangakula baali lukoso koti lucece ululi lonse. (Filip. 2:7) Panuma ili baYesu bafwile, baalibuushiwe ne kubwelela kwiulu mu kuba Imfumu ya Bufumu bwa baLesa mu 1914. (Ebeya 2:9) Kabili kuntangiile umulimo wabo uli ne kwaluka nakabili. Panuma ya kwikalika imyaka 1000, baYesu bakabwelesha Ubufumu kuli baYawe pakweba’ti “baLesa [bakabe] fintu fyonse muli fyo fyonse.”—1 Koli. 15:28.

¹³ Na fwebo tungacetekela ati umulimo tupyunga ungaaluka impindi iili yonse. Impindi ishingi uku ukwaluka kulabako pakuti pali fyefyo tusalululapo ukucita. Ku cakubwenako, cipale mwali umushike, eli mwasalululapo ukuupa neli ukuupwa. Cimbi cingaba mulimo wa kukusha abana. Kuli bambi cingaba kupufyako amekalilo abo pakweba’ti bakapyungeko umulimo wa mpindi shonse. Mu kusalululapo ukucita ifi twalabilapo mulafuma amashuko kabili tulapengelwa  ukukonsha ukupyunga umulimo twapokelela. Ukwaluka kwa fintu mu mweo wesu kungatulengesha ukupyunga makosa mu kwanshika kwa baYawe neli koku. Kani muli banice? Kani muli ne makosa? BaYawe balabona ifi fwebo umo umo tungapyunga mu mulimo wabo. Ici bafwaya lukoso cakweba’ti twapyungisha apapelele amakosa esu, kabili balatoota pali fyonse lukoso ifi tubacitila.—Ebeya 6:10.

14. Kani ukulicefya kungatofwako shani ukuba abasangalele nangaba ne mulimo tulukupyunga?

¹⁴ BaYesu baali abasangalele ili baalukupyunga umulimo wabo, na fwebo tungalukusangalalila mu mulimo tupyunga. (Ifisi. 8:30, 31) Umuntu uulicefeshe talangulukapo ati umulimo apyunga mwi kelesha ulamulengesha ukubulo’kusangalala. Tabombomanapo pakuti talukupokelelapo imilimo na imbi neli kani abona bambi bapokelela umulimo wa bukumo. Sombi, alabika makosa akalango ku mulimo wakwe ne kusangalalila mu mulimo alukupyunga pakuti aliishi ati ulifumine kuli baYawe. Pa mpindi intu imo, alicindikile imilimo bambi bapyunga mwi kelesha. Ukulicefya kulatofwako ukucindika bambi ne kulukubofwako.—Loma 12:10.

15. Findo tungasambililako ku kulicefya kwakwe Gidyoni?

¹⁵ Gidyoni ali cakubwenako iciweme ica kulicefya. Ili inkalamba ya baYawe yabwenekele kuli ye pa kutanga, Gidyoni aalilangishe ukulicefya pa kubuulishisha ati aalifumine ku cisoolo icipengele. (Abasol. 6:15) Panuma ili  Gidyoni asumiine umulimo wa baYawe, aalibwene ati aumfwisha fyonse ifi aelelwe ukucita, kabili alyeyamine pa kutangilila kwa baYawe. (Abasol. 6:36-40) Gidyoni aali ne lupata. Nangabe’fyo aalukucite’fintu ne mano. (Abasol. 6:11, 27) Taalukufwayapo ukuliletela ubuleme pakuti pa mulimo apokelele. Sombi, ili ashilile lukoso ukupyungo’mulimo bamupeele, aalibwelele kwenka kulya aali pa kutanga.—Abasol. 8:22, 23, 29.

16, 17. Findo umuntu uulicefeshe alangulukapo ili tangasumina imilimo na imbi mu kwanshika kwa baLesa?

¹⁶ Ukuba abalicefeshe takwalulapo ati tatwelelwepo ukulukutinamina imilimo na imbi mu kwanshika kwa baYawe. Amalembo alatukoselesha fwense ukukula mu fya baLesa. (1 Tim. 4:13-15) Pano, kani ici cilukulosha lukoso ku kupokelela umulimo umbi? Koku mwane. Pakuti pa kushukisha kwa baYawe, tungakula mu fya baLesa mu mulimo uuli onse woyo tulukupyunga. Tungapitilisha ukulukuwamyako muli fyefyo tucenjelemo ne kulukupyungisha mu milimo iweme.

¹⁷ Ili tangapokelela umulimo uuli onse, umuntu uulicefeshe alatanga ukwishiba ifi elelwe ukupyungo’yo mulimo. Angasalaala muli bucine fyefyo ifintu fili kuli ye. Ku cakubwenako, kani akakonsha ukupyunga imilimo na imbi ukwakubulo’kuleka ukucita ifintu fimbi ificindeme? Kani kuli aba angapeela imilimo imbi alukupyunga pali ino mpindi pakweba’ti apyunge bwino umulimo wa bukumo? Kani icasuko ku cakwipusha cimo pali fifi ni koku, cipale kuli bambi abangelelwa ukupyunga bwino uyo umulimo pali ino mpindi. Ukutembelelapo ne kulisalaala kungatofwako ukubulo’kucita ifintu ifi tekuti tukonshepo. Ukulicefya kukatulengesha ukukaana ukupokelela iyo imilimo.

18. (a) Kani ukulicefya kungatofwako shani ili twapokelela umulimo wa bukumo? (b) Kani umuntu uulicefeshe angapyungisha shani ukufunda ukuli pe lembo lya AbaLoma 12:3?

¹⁸ Kani twasumina ukupyunga umulimo twapeelwa, icakubwenako cakwe Gidyoni cilatwanushako ati tekuti tukonshepo ukupyunga bwino ukwakubula baYawe ukututangilila ne kutushukisha. Na cine, fwense balitubuulile ‘ukwenda ukwa kulicefya na baLesa besu.’ (Mika 6:8) Popele, lyonse ili twapokelela umulimo wa bukumo, tulyelelwe ukutembelelapo makosa ne kwalakanyapo pali fyonse ifi baYawe batubuula mu Mashiwi abo na fyefyo ukwanshika kutubuula. Pa mupunda wa kweyamina pa makosa esu fwe bene, tulyelelwe ukusambilila ukweyamina pa kutangilila kwa baYawe. Tulukwanuka ati ukulicefya kwa baYawe ‘e kutulemya’ talipo makosa esu. (Amasa. 18:35) Ukusalululapo ukwenda mu kulicefya na baLesa kukatofwako ukubulo’kulanguluka ati tulicindeme ukucila bambi neli ati tatucindemepo.—Pendeni AbaLoma 12:3.

19. Nindo twelelwe ukubeela abalicefeshe?

¹⁹ Umuntu uulicefeshe alalemya baYawe, pakuti aliishi ati e Balengeshi besu kabili e belelwe ukwikalika. (Ukufisulula 4:11) Ukulicefya kulatofwako ukulitemwesha umulimo tupyunga mu kwanshika kwa baLesa ne kupyungisha. Ukulicefya kulatofwako ukubulo’kucita ifya kulitoota, kabili kulofwako abantu ba baYawe ukuba abekateene. Ukulicefya kulatulengesha ukubona bambi ati balitucilile, kabili kulatofwako ukuba ne mano, popele ne kubulo’kucita ifyakubifya ifikulu. Pakuti pali yiyi imilandu, ukulicefya kucindeme ku bantu ba baLesa bonse, kabili baYawe balicindikile abantu abali na yiyi imibelo. Pano tungacita shani kani tulukweshiwa? Iciputusha cakonkapo cikabuulishisha ifi tungaba abalicefeshe ili tulukupita mu fyakwesha.