Tolokeleni

Tolokeleni muye pa filukusangwamo

Ba George Rollston na ba Arthur Willis balukubika amenda muli motoka yabo ku Nofu ya Australia, mu 1933

IFYEBO FYA KALE IFILAMINWE

“Takulipo Umusebo Uukateshe Neli Uutali”

“Takulipo Umusebo Uukateshe Neli Uutali”

PA MARCH 26, 1937, abalalume babili abakateele balifikile mu Sydney, ku Australia, na motoka yabo iyali ne fiko. Paalipitile umwaka umo ukufuma apa bafumiinemo mu Sydney, kabili baalyendele amakilomita 19,300 ukuya ku mipunda ya kutali kabili iyalimo amabwe mu calo conse ica Australia. Aba abalalume tabaalipo ni babalya abafwaya-fwaya ifyebo. Ba Arthur Willis na ba Bill Newlands baali lukoso ni bapainiya abaali ne munkonsha wa kutulisha icebo iciweme ica Bufumu bwa baLesa na mu mipunda ya kutali makosa mu Australia.

Ukufika ku kushila kwa myaka ya ba 1920, Abasambile ba Baibolo * abaali lukoso abanini mu Australia baalitulishe mu matauni aengi aali apepi ne cishiba. Mukati ka calo mwali umupunda uukulu icakweba’ti icalo ca Zambia cingengilamo impindi 7. Nangabe’fyo, abakwabesu baalishibile ati abasambile ba baYesu baalyelelwe ukutulisha pali baYesu “ne kufikilo’kupelele icalo ca panshi,” kumo ne mipunda ya kutali mu Australia. (Ifyacit. 1:8) Pano, baali ne kukonsha shani uyu umulimo uukulu makosa? Pakuti baalicetekele ati baYawe baali ne kushukisha ukupyungisha kwabo, baalukufwaisha ukupyungisha apapelele amakosa abo.

BAPAINIYA BATATIKA UMULIMO WA KUTULISHA

Mu 1929, amakelesha aali mu Queensland na ku Mbonshi ya Australia aalyanshikile imyotoka ishi baali ne kulukupyungisha pa kutulisha ne kubikamo fyonse ifi baalukupengela pa lwendo. Bapainiya abaalukukonsha ukwensha mu mipunda iikateshe kabili abaishi ukuwamya motoka kani yaonaika, e baalukusangwa na shishi imyotoka. Aba bapainiya baalukuya ku mipunda iingi uku abantu baali tabangomfwapo bucine.

Bapainiya abatabalukukonshapo ukukwata motoka baalukuya mu kutulisha ukupyungisha incinga. Ku cakubwenako, mu 1932, ba Bennett Brickell abaali lukoso ne myaka 23 baalifumine ku Rockhampton, mu Queensland, ne kuya mu kutulisha pa myenshi 5 ku nofu ya wuyu umupunda. Pa ncinga yabo, baalukupintilapo ifyakulifimba, ifyakufwala, ifyakulya, ne mabuuku aengi. Ili amataelo acinga yabo ashilile, ba Brickell baalipitilishe, pakuti baalishibile ati baYawe baali ne kubatangilila. Baalyendele ne ncinga yabo pa makilomita 320 ukupita mu mipunda umu tamwalipo amenda. Pa myaka 30 iyakonkelepo Umukwabesu Brickell aalyendele imishinso iitali makosa mu calo conse ica Australia ukupyungisha incinga, honda, eli na motoka. E batatikiilepo ukutulisha ku bantu ba mushobo wa Aborigine ne kutatika amakelesha abukumo. Ici calilengeshe ati uyu umukwabesu eshibikwe makosa kabili abantu baalimucindikile.

BAALIKOSELELE MU MAKATASHO

Mu calo ca Australia tamulipo abantu abengi, makosa makosa mu mipunda ya kutali. Popele, abantu ba baYawe baalilangishe umunkonsha pakweba’ti batulishe ku bantu abaalukwikala ukutali makosa muli cicilye icalo.

Ba Stuart Keltie na ba William Torrington abaali bapainiya baalilangishe uyo umunkonsha. Mu 1933, baalipitile mu mpanga ya Simpson, umupunda uukulu umwafulile imisenga, pakweba’ti baye mu kutulisha mwi tauni lya Alice Springs, ilyabelele mukati ka calo. Ili motoka yabo yaonaikile kabili ne kuisha, Umukwabesu Keltie uwakwete ukulu kumo ukwa kubikako lukoso, naye aalipitilishe ukutulisha ukupyungisha ingamela! Mu kupyungisha kwa bapainiya mwalifumine ifiweme ili bakumenye umwalalume uwakwete otelo apepi na pe makanina amashitima apa baalukwita ati William Creek. Uyu umwalalume aali ni Charles Bernhardt. Panuma aalisumine bucine, aalishitishe otelo yakwe, ne kupyunga bupainiya pa myaka 15 enka mu mipunda iyumine kabili iyakutali makosa mu Australia.

Ba Arthur Willis balukulyanshika ukuya mu kutulisha ku mipunda ya kutali mu Australia.—Ku Perth, ku Mbonshi ya Australia, mu 1936

Bapainya baalyelelwe ukuba ne lupata pakweba’ti bakoselele mu makatasho baalukupitamo. Ili baalukutulisha muli yiyi imipunda ya kutali mu Australia, ba Arthur Willis na ba Bill Newlands, abo twacilabilapo peulu, baalikatashiwe ukwenda amakilomita 32 pa milungu ibili, pakuti imfula yalilengeshe impanga baalukupitamo ukuba ne matipa aengi. Shimbi impindi, baalukutukuta ne kukatashiwa mu kasuba ili balukusunka motoka yabo mu misenga, mu mikolo ya mabwe na mu nika umwali makosa imisenga. Impindi ishingi motoka yabo yalukonaika, kabili lyonse ili ifyakube’fi fyacitika baalukwenda neli ukucofa incinga pa nshiku pakweba’ti baye ku matauni aali apepi ne kupembelela mpaka ifyakuwamishako motoka fyaboneka. Nangaba na aya amakatasho, baalipitilishe ukulukuli abakosele. Ba Arthur Willis, impindi imo baalilabiile muli makashini ya The Golden Age ati: “Takulipo umusebo uukateshe neli uutali ku mboni Shabo.”

Ba Charles Harris abapyungile bupainiya pa myaka iingi baalilabiile ati ukupyungila ku mipunda ya kutali ne kupita mu makatasho kwalibofweleko ukupalamina makosa kuli baYawe. Baalilabiile nakabili ati: “Ifintu filaba bwino kani umuntu mu mweo wakwe alikwete lukoso ifinini. BaYesu kani baalilitemenwe ukwikala ukwakubula neli fimo, ninshi na fwebo tulyelelwe ukulitemenwa ukucita fintu fimo pakweba’ti tukonshe umulimo tupeelwe.” Kabili fyopele’fyo efi bapainiya abengi baacitile. Pakuti pa kupyungisha kwa baba abakwabesu, icebo iciweme calitulishiwe mu mipunda yonse iya calo ca Australia, kabili abantu abakuti ubwingi balisalulwilepo ukuba ku kabeya ka Bufumu bwa baLesa.

^ par. 4 Abasambile ba Baibolo baalitatikile ukuliita ati Bamboni sha BaYawe mu 1931.—Yisa. 43:10.