Tolokeleni

Tolokeleni muye pa filukusangwamo

AbaMasola baalukubikako akalango pa kukopolola Amalembo

UMUTWI WA INO MAKASHINI | BAIBOLO—ILYASHI LYA FYEFYO YAPULUKILE

Baibolo Yalipulukile ku Balukufwaya Ukwalulamo Ifyebo Fimo

Baibolo Yalipulukile ku Balukufwaya Ukwalulamo Ifyebo Fimo

UBUKATASHO: Baibolo yalipulukile ku kubola na kuli babo abaalukufwaya ukuyonaala. Nangabe’fyo, abalembeshi bamo ne bakwalula balyeseshepo ukwalulamo ifyebo fimo. Shimbi impindi, balyeseshepo ne kwalulako fimo mu Baibolo pakweba’ti ilukusuminanshanya na fyefyo baalukusambisha, pa mupunda wa kusambisha ifilembelwe kale mu Baibolo. Langulukeni pali fifi ifyakubwenako fimo.

  • Umupunda wa kupempelelapo: Pakati ka myaka ya 100 B.C.E. na 300 B.C.E., abaalukulemba amabuuku akutanga asanu aamu Baibolo aabaSamalya, kwi lembo lya Ifyakufuma 20:17 baalilundileko amashiwi akweba’ti “pa Lupili lwa Gelisimi. Kabili uko eko ukebakile iconto.” Kanshi tungalabila ati abaSamalya baalukufwaya Amalembo ukusuminishako kuli fyefyo baalukwibaka itempuli pa Lupili lwa Gelisimi.

  • Ubusambishi bwa bulesa butatu: Tapapitilepo ne myaka 300 ukufuma apa bashiliile ukulemba Baibolo, umulembeshi uusumiine mu busambishi bwa bulesa butatu alilundileko kuli 1 Yoane 5:7 amashiwi akweba’ti “mwiulu, baWishi, Ishiwi, ne Mupashi uswetelele: kabili aba batatu bamo benka.” Aya amashiwi taalimo mu fyalembelwepo Baibolo pa kutanga. Ba Bruce Metzger, abasambilile ifya mu Baibolo balilabiile ukulosha kuli aya amashiwi ati, “Ukutatikila mu myaka ya 500 C.E., aya amashiwi alukusangwa impindi ne mpindi mu fyakupeta fya mu ciLatin ca kale ne ciLatin icipubile.

  • Ishina lya baLesa: Abakwalula Baibolo abengi baalisalulwilepo ukufumyamo ishina lya baLesa muli Baibolo ni pakuti baalukulonda ifi abaJuda baalukucita. Aba abakwalula baalukufumyamo ishina lya baLesa ne kubikamo amashina abuleme aali koti ni “baLesa” neli “baShikulu.” Mu Baibolo, aya amashina abuleme taapyungishiwapo lukoso ku Balengeshi, sombi alapyungishiwa na ku bantu, kuli balesa ba bufi, eli na ku Musenseshi.—Yoane 10:34, 35; 1 AbaKolinto 8:5, 6; 2 AbaKolinto 4:4. *

IFI BAIBOLO YAPULUKILE: Ica kutanga lukoso, nangaba’ti bambi abalukukopolola Baibolo tabaalukubikako akalango kabili baalukwalulamo ifyebo, bambi abengi baalishi bwino ifya kukopolola kabili balibikileko akalango. AbaMasola baalikopolwele Amalembo AciEbeya pakati ka myaka ya 500 na 900 C.E. Aya Amalembo aletwa ati Amalembo AbaMasola. Pa kukopolola baalukupenda amashiwi onse ne filembo fyonse pakweba’ti mwilukuba ifilubo muli fyefyo baalukulemba. AbaMasola tabaalukufwayapo ukwalulamo ifyebo ifili fyonse mu Baibolo. Ba Plofesa Moshe Goshen-Gottstein baalilembele ati, “kuli bo ukwalulamo ifili fyonse wali mulandu uwakuti ubukulu.”

Ica bubili, ifyakupeta ifyakuti ubwingi pali ino mpindi filofwako abasambilila ifya mu Baibolo ukubona ifilubo. Ku cakubwenako, pa myaka iyakuti ubwingi intangishi sha mapempelo shaalukusambisha ati ifyakupeta fyabo ifya mu ciLatin fyali ifilungeme. Nangabe’fyo, pali 1 Yoane 5:7, baalilundiilepo amashiwi abufi aalabilwapo muli cicino iciputusha. Ici icilubo caalilembelwe na muli Baibolo ya King James Version! iya mu cisungu. Pano findo fyaishile mu kwishibikwa ili basangene ifyakupeta na fimbi? Ba Bruce Metzger baalilabiile ati: “Ilembo [lya 1 Yoane 5:7] talilipo mu fyakupeta fyonse ifya kale (Ifya baShilya, abaCopt, abaArmenia, abaEtiopia, abaLabi, ne fya baSlavic), ukufimishako lukoso ifya mu ciLatin.” Pakuti pali fyefyo, Baibolo ya King James Version yeyo baapitulukilemo ne maBaibolo ambi alifumishemo aya amashiwi abufi.

Chester Beatty P46, icipepetu icalembelwepo Baibolo cipale mu 200 C.E.

Kani ifyakupeta fya kale filalangisha ati ifyebo fya mu Baibolo filipulukile ukufika na ino mpindi? Ili basangene ifyakupeta mu Cishiba Icifwile (Dead Sea Scrolls) mu 1947, abasambilila ifya mu Baibolo baalikwete ishuko lya kupalanya amalembo AciEbeya AabaMasola ku fyakupeta fya Baibolo ifyalembelwe imyaka ukucila pali 1000 kunuma. Uwali mwi bumba lya baalukusalaala ifi ifyakupeta fyefyo basangene alilabiile ati, icakupeta cimo “cilabuulishisha bwino ati abaJuda abaalukukopolola ifyebo fya mu Baibolo pa myaka ukucila pali 1000 baali aba bucine kabili baalibikileko makosa akalango.”

Muli laiblali ya Chester Beatty iya ku Dublin, mu Ireland, muli ifipepetu ifilembelwepo apepi ne mabuuku onse aamu Malembo AbuKlistu AaciGiliki, ukubikako ne fyakupeta ifyalembelwe ili papitile cipale imyaka 100 ukufuma apa bashiliile ukulemba Baibolo. Ibuuku lya The Anchor Bible Dictionary lilalabila ati: “Nangaba’ti ifipepetu filabuulishisha bwino ifyebo, filalangisha ne kweba’ti abaalukopolola ifyebo fya mu Baibolo baalibikileko makosa akalango.”

“Muli bucine tungalabila ati takulipo ibuuku lya kale ilikopolwelwe bwino koti ni aya Amalembo”

IFIFUMINEMO: Pa mupunda wa kulengesha ati ifyebo fya mu Baibolo fyalulweko, ifyalembelwepo Baibolo akale ifyakuti ubwingi filyofweleko ukulunjika ifyebo fya mu Baibolo. Ba Sir Frederic Kenyon baalilabiile ukulosha ku Malembo AbuKlistu AaciGiliki ati: “Takulipo ibuuku lya kale neli limo ilikwete ifingi ifilangisha ati lya cine, kabili takulipo uusambilila ifya mu Baibolo uwa bucine uungakanika kani Amalembo tukwete pali ino mpindi alungeme.” Kabili ukulosha ku Malembo AciEbeya, uusambilila ifya mu Baibolo William Henry Green alilabiile ati: “Muli bucine tungalabila ati takulipo ibuuku lya kale ilikopolwelwe bwino koti ni aya Amalembo.”

^ par. 6 Kani mulukufwaya ukwishibilapo ifyebo na fimbi, boneni Ibuuku lya Kutofwako Ukwishiba Ifili mu Mashiwi AbaLesa, amabuula 1-13. Epo lili na pa www.pr418.com/lam.