UMUTWI WA INO MAKASHINI | NINDO BAYESU BAPENGEELE NE KUFWA?
Kani mu Cinenene Fyalicitikile?
Mu 33 C.E., baYesu aba ku Nasaleti baalipaiwe. Baalibabepeshe ati baalifutukiile ubwikalikishi, baalibapamine, kabili baalipoopelwe pa citi. Baalifwile imfwa ya kusoomenwa. Pano, baLesa balibabuushishe, kabili ili papitile inshiku 40, baYesu baalibwelele kwiulu.
Ili ilyashi lya kukankamika lililembelwe mu mabuuku ane aakutanga aamu Malembo AbuKlistu AaciGiliki. Aya amalembo alishibikilwe makosa ati Ukulayana kwa Bukumo. Kani mu cinenene ifyo ifintu fyalicitikile? Ico cakwipusha icicindeme makosa. Kani tafyacitikilepo, ninshi ukucetekela kwa baKlistu kwa lukoso kabili ne bucetekelo bwa kwikala umuyayaya mu Paladaiso ninshi kuli lukoso koti muloto. (1 AbaKolinto 15:14) Nakabili, ifyo ifintu kani fyalicitikile, ninshi kuli ifintu ifiweme ifikacitikila abantunshi kuntangiile, ifintu ifi na mwebo mungesa mu kulitemwesha. Penka, kani amalyashi aalembelwe mwi buuku lyakwe Matayo, Mako, Luku, na Yoane acine neli abufi?
BUCINE UBULABILWEPO NA MU LYASHI LYA KALE
Ukupusanako ne malyashi abufi aakale, ifilembelwe muli aya amabuuku ane fya cine ni pakuti filungeme kabili filabuulishisha fyonse lukoso. Ku cakubwenako, aya amabuuku alalabila pa mashina acinenene aya mipunda, kabili iyi imipunda eko ili na pali ino mpindi. Alalabila na pa bantu ba cinenene, baabo ne basambilila pa malyashi akale balabiilepo.—Luku 3:1, 2, 23.
Abalembeshi be lyashi abaaliko pakati ka 1 C.E. na 200 C.E., baalilabiilepo pali BaYesu. * Ifi Amalembo abuulishisha ati efi baYesu babepeye filasuminanshanya ne nshila abaLoma baalukwipailamo abantu pali ilye’mpindi. Nakabili, ifi ifintu fibuulishishiwe filalangisha ati fya cine, ni pakuti na fyefyo abasambile baalukubifya fililabiilwepo. (Matayo 26:56; Luku 22:24-26; Yoane 18:10, 11) Ifi fyonse filalangisha ati abaalukulemba amabuuku ane aalabila pa cebo iciweme baalilembele ifya cine kabili ifilungeme pali baYesu.
KANI BAYESU MULI BUCINE BAALIBUUKILE?
Nangaba’ti abantu abengi balisumiine ati baYesu baalikelepo pa calo ne kufwa, bambi balakanika kani baalibuukile. Ne ntangishi shabo nasho shalikanikile ili shaumfwile pa kutanga lukoso ati baYesu babuushiwa. (Luku 24:11) Nangabe’fyo, ishi intangishi ne basambile bambi balilekele ukukanika ili babwene baYesu pa mpindi ishilekenelekene panuma ya kubuushiwa. Na cine, pa mpindi imo, kwali ne bantu 500 ababwenepo baYesu ninshi balibuukile.—1 AbaKolinto 15:6.
Abasambile baalishibile ukweba’ti ukulabila ati baYesu balibuushiwe kwali ne kulengesha ati bepaiwe. Nangabe’fyo, baalukutulisha ku bantu ukwakubulo’mwenso ati baYesu balibuushiwe ukubikako na kuli baabo abaipeye baYesu. (Ifyacitilwe 4:1-3, 10, 19, 20; 5:27-32) Kani mulukubona ati aba abasambile bangutulisha ukwakubulo’mwenso nga baalukukanika kani mu cinenene baYesu baalibuushiwe? Nakabili, bucine bwa kweba’ti baYesu baalibuushiwe ebwalengeshe abantu mu mpindi ya basambile ukusumina ubusambishi bwa baKlistu kabili ebulengesha na pali ino mpindi.
Ifi amabuuku ane aakutanga aamu Malembo AbuKlistu AaciGiliki alabila pa mfwa ya baYesu filalangisha ati ili ilyashi lya cinenene. Ukupenda bwino aya amabuuku kukamofweniko ukucetekela ati ifi ifintu fyalicitikile. Pano mungacetekela makosa ati fyalicitikile kani mwaishiba umulandu fyacitikiile. Iciputusha cakonkapo cilukubuulishisha umulandu fyacitikiile.
^ par. 7 Tacitus, uwafyelwe cipale mu mwaka wa 55, alilembele ati “baKlistu, ukufumine ishina [ilya abaKlistu], baalipaiwe mu nshila iibipile mu mpindi ya kwikalika kwakwe Tibelyo kuli Pontyo Pilati.” BaYesu balilabiilwepo na kuli Suetonius (uwaliko ili umwaka wa 100 taungafika); Josephus umuJuda uwalukusambilila ilyashi lya kale (uwaliko ili umwaka wa 100 taungafika) na Pliny the Younger, umwikalikishi wa Bitunya (uwaliko pakati ka 100 na 200).
