NALIFYALILWE mu Wichita, Kansas, ku U.S.A., pa December 10, 1936, kabili ene mukulu pa bana 4. Abafyashi banji ba William na ba Jean, baali bapyungishi ba baYawe aba munkonsha. Batata bali mupyungishi wa kampani, pali ilye’mpindi efi baalukwita uwalukutangilila mwi kelesha. Bamama balibasambishe bucine kuli banyinabo, ba Emma Wagner. Ba Emma balisambishe bucine ku bantu abengi, ukubikako na ba Gertrude Steele, abo abapyungile bushimonali ku Puerto Rico pa myaka iingi. * Kanshi nalikwete abengi abaali fyakubwenako ifiweme abo ningatenteka.

Icingulo cimo pa Cibelu ili naali ne myaka 5, naali na batata, twalukupeela amamakashini ya Akatambo ka Wakuma na Loleni! ku baalukupita mu musebo. Pali ilye’mpindi, icalo cesu calukulwako Inkondo ya Calo iya Bubili. Umulaye wa ku cipatela uwapendelwe aaliishile ne kutatika ukutongaala batata pakuti pali fyefyo tabalukulibikamo mu fyakupikishanya fya mu calo, alukulabila ati baali kangulungulu kabili baalukutiina ukwingila ubushilikani. Uyu umulaye alimakene apepi makosa na batata ne kulabila ati, “Mpamemo, we kangulungulu!” Nalitiinine pano nalitemenwe ifi batata bacitile. Balipitilishe lukoso ukulukupeela amamakashini ku bantu ababungene. Ili umushilikani aishile, uyu umulaye alibilikile ku mushilikani ati, “Citapo fimo kuli kaka akangulungulu!” Umushilikani alibwene ati uyu umwalalume aalipendelwe, popele alimubuulile ati, “Koya ku ng’anda ne kufumya ubwalwa mu mutwi!” Eli bonse babili bafuminepo. Kani naanuka ndatoota baYawe pali fyefyo baofweleko batata ukuba ne lupata. Baalikwete amashopu abili aakubeyelamo abantu imishishi, kabili ulya umulaye emo alukwisa mu kubeyesha!

Ili naali ne myaka 8, abafyashi banji balishitishe ing’anda ne mashupo abo, baalibeke ing’anda iingateshiwa, kabili twalikuukile ku Colorado ukwalukupengelwa abakutulisha. Twalukwikala apepi na ku Grand Junction, uku abafyashi banji balukupyungila bupainiya kabili kopele uku eko baalukulimina ne kuteeka inama. Pakuti pa kofwako kwa baYawe ne  kupyungisha kwa bafyashi banji, ikelesha lyalipangilwe. Pa June 20, 1948, batata baalimbatishe mu nika iyali apepi ne lupili, kumo ne bakwabesu bambi abasambilile bucine, ukubikako na ba Billie Nichols ne bakashi babo. Panuma ba Billie Nichols balibeele bapyungishi ba luteta, koti ni fyefyo umwana wabo ne mukashi wakwe baali.

Twalukwambaala ne kukoseleshanshanya pamo ne bantu abengi abatemenwe umulimo wa Bufumu, makosa makosa ne ba mu cisoolo ca ba Steele, abali koti ni ba Don na ba Earlene, ba Dave na ba Julia, ba Si na ba Martha. Aba bonse balingofweleko makosa mu mweo wanji. Balindangishe ifi ukutango’kupensela Ubufumu kulengesha umuntu ukuba umusangalele mu mweo wakwe.

Ili naali ne myaka 19, ba Bud Hasty abaishibene makosa ne cisoolo cesu, balinjipwishe kani ningatemwa ukupyungila pamo nabo bupainiya ku saufu ya calo ca United States. Umupyungishi wa luteta alitubuulile ukuya ku Ruston, mu Louisiana, ukwali Bamboni abengi abanakile mu fya baLesa. Alitubuulile ukulukutangilila ukubungana umulungu ne mulungu nangaba ne balukusangwako. Twalisangile umupunda wa kubunganinapo kabili twalipangile ne mwakubunganina. Twalukubungana lyonse, pano shimbi impindi, twalukuba lukoso babili ku kubungana. Twalukwabana utubeya pa kubungana, ili umbi alukutangilila umbi e walukwasuka ifyakwipusha fyonse. Kani impindi ya kucita icakulangilila yafika, fwense twalukuya pa cibwambilo ili mwi bumba tamulipo neli umo! Mu kupelako, nkashi umucekulu alitatikile ukusangwako. Mu kupita kwa mpindi, abasambile ba Baibolo bambi, ukubikako na baabo abanakile mu fya baLesa, balitatikile ukusangwako mu kubungana, kabili mu kupelako, twalikwete ikelesha ilyalukucita bwino.

Kambi kasuba, ili naali na ba Bud twalikumenye umukulu wa mwi calici lya Church of Christ, uwalabiile pa malembo aengi ao nshaishibilepo bwino. Ici calinsoomeshe kabili calindengeshe ukulanguluka makosa pali fyefyo nasumiinemo. Pa mulungu uubulubulu, nalukufika ne bushiku ukufwaya-fwaya ifyasuko ku fyakwipusha ifi ulya umwalalume alukwipusha. Ici calingofweleko ukutemwa makosa bucine, kabili nalukufwaisha ukukumanya na umbi umukulu wa mwi calici.

Tapapitilepo ne mpindi, umupyungishi wa luteta alimbuulile ukutelela ku El Dorado, mu Arkansas mu kofwako ikelesha ilyali kulya. Ili naali kulya, impindi ne mpindi nalukuya ku Colorado uku balukunjita ku balukwingisha abashilikani. Pa lwendo lumo, nalyendeele pamo na bapaniya babyanji muli motoka, kabili twalibeele mu bukatasho bwa pa musebo mu  Texas, ici calilengeshe motoka yanji ukonaika makosa. Twalitumiine umukwabesu uwaishile mu kutupinta ne kututwala ku ng’anda kwakwe eli panuma twaile mu kubungana kwa pe kelesha. Balibuulishishe kwi kelesha ati twalibeele mu bukatasho, kabili abakwabesu balitofweleko pa kutupeela indalama. Uyu umukwabesu alishitishe na motoka yanji pa madola ya ku America 25 [K250].

Twalininine motoka ne kuya ku Wichita ukwalukwikala painiya na umbi uwaishibene makosa ne cisoolo cesu, ba E. F. “Doc” McCartney. Abana babo abalalume babili bampundu, Frank na Francis, baali kabili bacili fibusa fyanji ifipalamishe. Baalikwete motoka ya kale yeyo banshitishe pa madola 25, indalama shenka shilya nashitishemo motoka yanji iyaonaikile. Uyu e wali muku wa kutanga ukubona ati baYawe baalukumpela fyonse ifi nalukupengela pakuti pa kutango’kupensela Ubufumu bwabo. Pali yiyi impindi, ba McCartney ne bakashi babo balinjishibishe kuli nkashi umo umuweme uutemenwe ifya baLesa, Bethel Crane. Banyina Bethel, ba Ruth, Bamboni aba munkonsha mu Wellington, ku Kansas, balipitilishe ukupyunga bupaniya na lyelyo baacilile imyaka 90. Tapapitilepo ne mwaka umo, Bethel na nebo twalyupene mu 1958, panuma alitatikile bupainiya kabili twalipyungile pamo mu El Dorado.

Panuma ya kwalakanya pa baali fyakubwenako ifiweme kuli fwebo, twalisalulwilepo ukupyunga umulimo uuli onse woyo ukwanshika kwa baYawe kwali ne kutupeela. Balitubuulile ukuya mu kupyunga bupainiya ubulibelele ku Walnut Ridge, mu Arkansas. Eli mu 1962, twalisangalele ili batwitile kwi kalashi lya kulenga 37 ilye Sukuulu lya Gilyadi. Cimbi ica tusangaleshe cakweba’ti, ba Don Steele nabo emo baali mwi kalashi. Ili twashilile isukuulu, Bethel na nebo balitutumine ku Nairobi, mu Kenya. Twali ababombemene ili twalukufuma mu New York, pano kulya ukubombomana kwalyalukile kusangalala ili twabwene abakwabesu baisa mu kutupokelela ku cibansa ca ndeke mu Nairobi!

Tapapitilepo ne mpindi, twalitemenwe makosa icalo ca Kenya ne mulimo twalukupyunga. Abasambile ba Baibolo aba kutanga ukukula mu fya baLesa baali ni ba Chris na ba Mary Kanaiya. Na ino mpindi bacipyunga umulimo wa mpindi shonse mu Kenya. Umwaka wa konkelepo, balitubuulile ukuya ku Kampala, mu Uganda, kabili twali bamishonali ba kutanga muli cicilye’calo. Shilya shali ni mpindi sha kusangalala ni pakuti abantu abengi balukusambilila bucine kabili balukuba Bamboni babyesu. Nangabe’fyo, panuma ya kwikala mu Africa pa myaka itatu na hafu, twalibwelele ku United States mu kukusha abana. Akasuba twalukufuma mu Africa twalibombomene makosa ukucila na fyefyo twabombomene ili twalukufuma mu New York. Twalitemenwe makosa abantu ba mu Africa kabili twalukufwaisha ukubwelelako kambi kasuba.

Twalitatikile ukwikala ku mbonshi ya Colorado, ukwalukwikala abafyashi banji. Mu mpindi lukoso inini, umwana wesu umwanakashi uwa kutanga, Kimberly, alifyelwe, kabili ili papitile imyenshi 17, twalikwete umwana na umbi Stephany. Twalibikile makosa akalango ku mulimo twakwete uwa kuba abafyashi, kabili twalukufwaisha ukusambisha abana besu abanakashi bucine. Twalukufwaya ukutenteka abaali ifyakubwenako ifiweme kuli fwebo. Twalukwanuka ati nangaba’ti ukuba ifyakubwenako ifiweme kungofwako abana, ico tacaalulapo ati ninshi cashila bakatemwa ukupyungila baYawe. Umwanice wanji umwalalume ne nkashi yanji balilekele ukupempela baYawe. Ndafwaya ati nabo bakatenteke abaali fyakubwenako ifiweme kuli bo.

 Twalukulitemwesha ukukusha abana besu kabili lyonse twalukucitila ifintu pamo. Pakuti twalukwikala apepi na ku Aspen, mu Colorado, fwense twalitemenwe ukuya mu kwangalila pamo pali fi aisi. Iyi impindi ya kwangalila pamo yalukutupeela ishuko lya kwambaala. Nakabili twalukuya mu kufakasha ku mipunda imbi kabili ubushiku kani bwaila twalukulitemwesha ukwambaala ninshi tulishingulukile umulilo. Nangaba’ti abana besu baali banice, balukwipusha ifyakwipusha ifili koti “Findo nkalukucita kani nakula?” na “Mwalalume wa kuba shani ningatemwa ukuupwako?” Twalukufwaisha ukofwako abana besu ukutemwa makosa bucine ukufuma panshi ya mitima yabo. Lyonse twalukubabuula ukupyungako umulimo wa mpindi shonse ne kuupwa ku mwalalume uufwaisha ukupyunga umulimo wopele’yo. Twalukwesha ukubofwako ukwishiba ati ukuupwa ninshi uli mwanice takuwemepo. Twalipangile indabililo ya kweba’ti “Ikala umushike mpaka ukacile imyaka 23.”

Koti ni fyefyo abafyashi besu baalukucita kuli fwebo, twalukwesha ne makosa ukusangwa lyonse ku kubungana ne kupyungila pamo umulimo wa kutulisha. Shimbi impindi twalukwita bambi abalukupyunga umulimo wa mpindi shonse ukwisa mu kwikala na fwebo. Nakabili, impindi ishingi twalukulabila ifi twalukulitemwesha umulimo wa bushimonali. Twalukulabila ati kambi kasuba cingawama kani fwense fwe bali 4 tukaye ku Africa. Abana besu nabo efi balukufwaisha.

Lyonse twalukukwata amapempelo acisoolo, kabili pali aya amapempelo twalukucita ifyakulangilila pa kulangisha abana ifingacitika ku sukuulu. Abana besu e baalukuba Bamboni kabili balukwasuka ifyakwipusha ifi twalukubepusha. Balukulitemwesha ukusambilila muli yiyi inshila, kabili calibofweleko ukuba ne lupata. Ili balukukula, shimbi impindi balukulitamaasha kani tatukwetepo isambililo lya cisoolo. Kambi kasuba, nalibabuulile ukuya ku fipinda fyabo kabili ati tatwalipo ne kukwata isambililo lya cisoolo. Balikalipile kabili balitatikile ukulila ne kulabila ati baalukufwaya ukusambilila. Ukufumo’lo twalishibile ati twalyofweleko abana besu ukutemwa makosa ifya baLesa ukufuma panshi ya mitima yabo. Balitemenwe makosa ukusambilila, kabili twalukubaleka ukulabila fyonse ifyali mu mitima yabo. Pano shimbi impindi, tacalukubapo icipubile ukumfwa abana balabila ati tabasuminishako kuli fimo ifi tusumiinemo. Nangabe’fyo, twalukwishiba ifyali mu mitima yabo. Panuma ya kwambaala nabo, baalukusumishako kuli fyefyo baYawe balanguluka pa fintu fimo.

Umulimo wa kukusha abana walyendele bwino ukucila na fyefyo twalukulanguluka. Pakuti pa kofwako kwa kwanshika kwa baLesa, twalipyungile apapelele amakosa esu ukukusha bwino abana ne kubofwako ukutemwa baYawe. Twalisangalele ili abana besu bonse batatikile bupainiya panuma ya kushila isukuulu, kabili balisambilileko imilimo imo iyalukubofwako mu fya ndalama. Baalikukiile ku Cleveland, mu Tennessee, pamo na bankashi babili mu kupyungila ukwalukupengelwa abakutulisha. Twalukubafunga ukwakuti, pano twalisangalele ni pakuti baalukupyungisha ubwanice bwabo ku kupyunga umulimo wa mpindi shonse. Bethel na nebo twalitatikile bupainiya nakabili, ubwatulengeshe ukupyungako imilimo na imbi. Twalukofweleshako umupyungishi wa luteta ne we besa.

Ili abana besu bakukiile ku Tennessee, baliile mu kufakasha ku London, mu England, kabili baalifakashishe iofeshi lya mutano. Palya, Stephany uwali ne myaka 19 pali ilye’mpindi, alikumenye Paul Norton, umupyungishi wa pa Beteli umwanice. Pa lwendo ulwakonkelepo, Kimberly alikumenye uwalukupyungila pamo na Paul, Brian Llewellyn. Paul na Stephany balyupeene, pano ni panuma ninshi alicilile imyaka 23. Brian na Kimberly balyupeene umwaka wa konkelepo ili aali ne myaka 25. Popele bonse baliikele abashike mpaka ili bacilile imyaka 23. Twalibasuminishe ukuupwa ku balalume abaweme abo basalulwile.

Abana besu balitubuulile ati ifyakubwenako fyesu ne fya bashikulu wabo na bambuya wabo fyalibofweleko ukulonda ukufunda kwa baYesu ukwa ‘kutango’kupensela Ubufumu,’ nangaba na lyelyo baalukukatashiwa mu fya ndalama. (Mat. 6:33) Mu April 1998, Paul na Stephany balibetile kwi kalashi lya kulenga 105 ilye Sukuulu lya Gilyadi, panuma balibatumine ukuya mu kupyungila ku Malawi, mu Africa. Pa mpindi intu imo, Brian na Kimberly balibetile ukuya mu kupyungila pa Beteli ya ku London kabili panuma balibatumine ku Beteli ya ku Malawi. Twalisangalele ukwakuti, ni pakuti uyu e mulimo ucindeme woyo abanice bangapyungako.

Mu January 2001, nalipokelele foni yeyo nacilabilapo  pa kutanga. Umukwabesu Marais, uwali umukulu kuli dipatimenti iiceba pa mulimo wa kwalula, alibuulishishe ati abakwabesu baalukwanshika isukuulu lyakofwako abakwalula mu calo conse ukumfwisha umulaka wa Cisungu. Nangaba’ti naali ne myaka 64, baalukufwaya ukunsambisha pakweba’ti ningalukusambisha abakwalula. Bethel na nebo twalitembelelepo pali lili ilyashi kabili twalyambawile na bamama na banyina Bethel, bonse abaali bacekulu pakweba’ti batubuuleko ifi tungacita. Bonse babili balukufwaya fwebo ukuya, nangaba’ti baalukupengela ukofwako kwesu. Nalitumine foni nakabili ne kulabila ati tungatemwa ukupyunga uyu umulimo.

Bamama balibasangile ne bulwashi bwa kansa. Nalibabuulile ati tungekala ne kofwana ne nkashi yanji Linda ukubalama. Bamama balimbuulile ati, “Ulyelelwe ukuya, ningalwalilako kani tawilepo.” Linda na ye alukufwaya ati tuye. Twalitootele pali fyefyo baalitemeenwe ukutuleka ukuya kabili twalitootele ne kofwako kwa ba mwi kelesha. Akasuba twaile ku Watchtower Educational Center mu Patterson, Linda alitumine foni ne kutubuula ati bamama baalifwile. Twalibikile makosa akalango ku mulimo twapokelele, koti ni fyenka filya bamama baali ne kutukoselesha.

Icatusangaleshe makosa cakweba’ti, balitangile ukututuma pa mutano wa ku Malawi, apa abana besu ne balume babo baalukupyungila. Twalikumene pamo nakabili! Mu kukonkapo, twaliile mu kusambisha abakwalula mu Zimbabwe eli na mu Zambia. Panuma ya kusambisha abakwalula pa myaka itatu na hafu, balitubuulile ukubwelela ku Malawi mu kulemba amalyashi a Bamboni abakululushiwe pakuti pa kubulo’kulibikamo mu fyakupikishanya fya mu calo. *

Twalibombomene nakabili mu 2005 ili twabwelele ku ng’anda kwesu ku Basalt, mu Colorado, uku nebo na Bethel tupitilishe ukupyunga bupainiya. Mu 2006, Brian na Kimberly baalishile mu kwikala apepi na fwebo pakweba’ti bakushe abana babo babili abanakashi, Mackenzie na Elizabeth. Paul na Stephany bacili ku Malawi, kabili Paul alapyunga muli Komiti ya Mutano. Pali ino mpindi ili ndi apepi ne kukumanya imyaka 80, ndasangalala ukubona abalalume abanice abo mpyungile nabo pamo pa myaka iingi balukupyunga imilimo yeyo napyungileko. Tulisangalele pali ino mpindi ni pakuti twalikwete abaali fyakubwenako ifiweme kabili na fwebo twalukufwaisha ukuba fyakubwenako ifiweme ku bana besu na ku benshikulu.