1-3. (a) Mba nindo ukulanguluka kwa baYawe ne mulaka wabo fipusanineko ne fya bantunshi? (b) Findo twakwambaalapo muli cicino iciputusha?

BAYAWE baalukufwaya bambi ukuba ne mweo kabili abasangalele. Popele, baalilengele inkalamba ne bantunshi. (Amasamo 36:9; 1 Timote 1:11) BaYawe balitangiile ukulenga woyo intangishi Yoane ita ati “Ishiwi.” (Yoane 1:1; Ukufisulula 3:14) BaYawe balukwambaala na lyelyo Ishiwi, baYesu, ne kubabuulako ifi balukulanguluka na fyefyo baalukumfwa. (Yoane 1:14, 17; AbaKolosai 1:15) Paulu alilabiile ati ne nkalamba nasho shilambaala kabili shilikwete ne mulaka shipyungisha, umulaka uupuseneko ne wa bantunshi.—1 AbaKolinto 13:1.

² BaYawe baliishi bwino ifilengelwe inkalamba ne bantunshi. Balakutika ku matembelo abantunshi abengi abalukutembela pa mpindi intu imo. Nakabili, balomfwa aya amatembelo nangaba ne mulaka balukupyungisha pa kutembela. Na lyelyo balukukutika ku matembelo, baYawe balambaala ne nkalamba ne kushibuule’fyakucita. Pa kukonshe’fyo, ukulanguluka kwa baYawe ne mulaka wabo filyelelwe ukupusanako ne fya bantunshi. (Pendeni Yisaya 55:8, 9.) Popele, ili baLesa balukulabila ne bantunshi balapyungisha umulaka woyo abantunshi bangomfwa.

 ³ Muli cicino iciputusha, twakwambaala ifi baYawe balabila ne bantunshi mu nshila iyumfwanikile. Nakabili, twakwambaala na fyefyo baalula inshila ya kwambawilamo ukwelelwa na fyefyo ifintu fili.

4. (a) Ni wisa mulaka baYawe baapyungishe pa kulabila kuli Mose, Samweli, na Dafidi? (b) Findo ifilembelwe muli Baibolo?

⁴ Ili baYawe baalukulabila na Adama mwi bala lya Edeni, cipale baalukupyungisha iciEbeya. Panuma, baYawe balilabiile ne balalume abali koti ni Mose, Samweli, na Dafidi. Aba abalalume balilembele ukulanguluka kwa baLesa mu mulaka wa ciEbeya. Nangabe’fyo, balilembele mu mashiwi abo kabili mu nshila yabo iya kulembelamo. Baalilembele ifyalukufuma kuli baYawe na pa bulunda bwa baLesa ne bantu babo. Ku cakubwenako, mu Baibolo mulilembelwe ifya kucetekela kwa bantu baLesa ne butemwe balangishe kuli bo. Nakabili, mulilembelwe na fyefyo babifishe. Ifi fyonse fyalilembelwe ku kutusambisha.—AbaLoma 15:4.

5. Kani baLesa baalukupyungisha lukoso umulaka umo pa kulabila ne bantunshi? Buulishisheni.

⁵ BaYawe tabalukupyungishapo lyonse umulaka wa ciEbeya pa kulabila ne bantunshi. Pa mpindi ili abaIshilaeli balubwilwe mu Babiloni, bambi balukulabila umulaka wa ciAlamaiki. Cipale ecalengeshe Danyeli, Jelemiya na Esila ukulemba utubeya tumbi utwa mabuuku abo mu mulaka wa ciAlamaiki.

6. Cindo calengeshe ati baalule Amalembo aciEbeya mu mulaka wa ciGiliki?

⁶ Panuma ya fyefyo, Alecisanda Umukulu alikomekele ifyalo ifingi. Ici calilengeshe umulaka wa ciGiliki woyo balukwita’ti Koine ukulukulabilwa mu fyalo ifingi. Popele abaJuda abengi balitatikilo’kulabila iciGiliki. Pakuti pali fyefyo, balyalwile Amalembo aciEbeya mu mulaka wa ciGiliki. Baibolo yeyo baalwile balukuita ati Septuagint. Iyi Baibolo yali icindeme makosa kabili eyali iya kutanga ukwalulwa. Abasambilila pa fya mu Baibolo balicetekele ukweba’ti abantu 72 ebaalwile’yi Baibolo. * Bambi baalukwalula ishiwi limo limo ilya ciEbeya, eli bambi tabalukwalulapo muli yeyo inshila. Nangabe’fyo, abaJuda abalukulabila iciGiliki ne baKlistu balicetekele ukweba’ti Septuagint yali Mashiwi abaLesa.

7. Kani ni wisa mulaka baYesu baalukupyungisha pa kusambisha abasambile babo?

⁷ Ili baYesu baali pa calo, cipale balukulabila iciEbeya. (Yoane 19:20; 20:16; Ifyacitilwe 26:14) Cipale balukupyungishako ne mashiwi amo amo aamu mulaka wa ciAlamaiki alukulabilwako pali ilya mpindi. Pano balishibile ne mulaka wa ciEbeya uwalukulabilwa na Mose ne bakushimika bambi, umulaka woyo bapyungishe pa kulemba amalembo aalukupyungishiwa umulungu ne mulungu mu masunagoge. (Luku 4:17-19; 24:44, 45; Ifyacitilwe 15:21) Nangaba’ti abantu balukupyungishako umulaka wa ciGiliki ne wa ciLatin ili baYesu baali pa calo, Baibolo tailabilepo kani nabo balukupyungishako iyi imilaka.

8, 9. Cindo calengeshe abaKlistu abengi ukulukulabila iciGiliki, kabili ici cilatusambishe’ndo pali baYawe?

⁸ Abasambile ba baYesu balukulabila iciEbeya. Pano ili baYesu bafwile, abasambile balitatikile ukupyungisha imilaka  imbi. (Pendeni Ifyacitilwe 6:1.) Ili icebo iciweme calukutulishiwa, abaKlistu abengi balukupyungisha umulaka wa ciGiliki ukucila iciEbeya. Pakuti umulaka wa ciGiliki ewalukupyungishiwa makosa pali ilya mpindi, amabuuku akwe Matayo, Mako, Luku, na Yoane alilembelwe mu ciGiliki. * Nakabili, amabuuku akwe Paulu ne mabuuku ambi aamu Baibolo alilembelwe mu mulaka wa ciGiliki.

⁹ Cakusangalasha ukwishiba ati pa kulemba Amalembo AbuKlistu AaciGiliki bakulwambule’fyebo mu Amalembo AciEbeya ukupyungisha Septuagint. Shimbi impindi, ifi balukwambula fyalukupusanako panini ku fyalembelwe mu ciEbeya. Popele, fyenka filya baalwile efili na muli Baibolo yeyo tupyungisha pali ino mpindi. Fyonse ifi filatusambisha ukweba’ti baLesa tababonapo ati umulaka neli umukoka umo uwa bantu ulicilile pa ubyakwe.—Pendeni Ifyacitilwe 10:34.

10. Findo twasambililako kuli fyefyo baYawe balabila ne bantunshi?

¹⁰ Twabona ati baYawe balalabila ne bantunshi ukwelelwa ne mulaka balabila. BaYawe tabacetekelapo fwebo ukulukulabila umulaka uulibelele pakweba’ti tubeshibe bwino ne kwishibo’kufwaya kwabo. (Pendeni Sakaliya 8:23; Ukufisulula 7:9, 10.) Nakabili, twabona ne kweba ati baYawe baalibuulile abalembele Baibolo ifyakulemba. Nangabe’fyo, balibalekele ukulemba mu mashiwi abo.

11. Mba nindo tacibelelepo bukatasho kuli baYawe nangaba’ti abantunshi bapyungisha imilaka iipusenepusene?

¹¹ Abantunshi balapyungisha imilaka iipusenepusene. Nangabe’fyo, ici tacilipo bukatasho kuli baYawe. Kani tuliishi shani ifyo? Mu Baibolo muli lukoso amashiwi aanini ao baYesu balabiile ukupyungisha umulaka baalukulabila. (Matayo 27:46; Mako 5:41; 7:34; 14:36) Nangabe’fyo, baYawe balilengeshe amashiwi abaYesu ukulembwa ne kwalulwa mu ciGiliki, eli pano na mu milaka imbi. Nakabili, Amashiwi abaLesa alilaminwe pakuti abaJuda ne baKlistu abengi baliakopolweleko. Amashiwi abaLesa alyalwilwe na mu milaka imbi iingi. Ili papitile imyaka 400 ukufuma apa baYesu bafyalilwe, John Chrysostom alilabiile ati ifi baYesu balukusambisha fyalyalwilwe mu milaka ingi iili koti milaka ya baShilya, abaIjipiti, aba ku India, abaPasai, aba ku Etiopia, ne milaka ya bantu bambi lukoso.

12. Kani abantu bambi baalyeseshe shani ukonaala Baibolo?

 ¹² Ukufuma lukoso ne kale, kwali abalukonaala Baibolo, abalukupensha abalukwalula Baibolo ne kuipeela ku bantu bambi. Ili papitile imyaka 300 ukufuma apa baYesu bafyalilwe, Umwikalikishi umuLoma Diocletian alilabiile ati abantu bonse bonaale amaBaibolo onse. Ili papitile imyaka 1,200, William Tyndale alitatikile ukwalula Baibolo mu mulaka wa Cisungu. Alilabiile ati kani baLesa bakamusuminishe ukwikale’nshiku ishingi, ali ne kulengesha ne mwanice lukoso uupyungila pa famu ukwishiba Baibolo ukucilapo ne bakulu ba mapempelo abakutumpaika. Pakuti abantu balitatikile ukumupensha Tyndale, alibutukile ukufuma ku England pakweba ati apitilishe ukwalula Baibolo ne kuipulinta. Nangaba’ti abakulu ba mapempelo abakutumpaika balukufwaya ukoca amaBaibolo onse, abantu abengi balikweteko amaBaibolo yayo Tyndale aalwile. Mu kupelako, balimwipeye ne kumocela pa citi. Pano abakulu ba mapempelo abakutumpaika tabaocelepo onse amaBaibolo aalwile. Nakabili, aya amaBaibolo eapyungishiwe pa kwalula Baibolo ya King James Version.—Pendeni 2 Timote 2:9.

13. Kani ukusalaala ifyalembelwepo Baibolo akale kulilangishe’ndo?

¹³ Fya cine ukweba’ti mu maBaibolo aakale, talipo ni fyonse lukoso ifilungeme kabili muliko ukupusana muli fyefyo alwilwe. Nangabe’fyo, abasambilila pa fya mu Baibolo baalisaleele bwino ifyalembelwepo Baibolo akale ne maBaibolo aalwilwepo. Panuma ya kufisalaala bwino, baalisangene ukweba’ti muli lukoso mumo mumo umupuseneko. Pano ifi Baibolo ilabilapo tafyalukilepo. Ukusalaala kwa kube’fi kulalengesha abali ne mitima ya kufwayo’kusambilila Baibolo ukushininwa ati Baibolo bakwete pali ino mpindi Mashiwi abaYawe.—Yisaya 40:8.

14. Kani Baibolo ilitulishiwe shani?

¹⁴ Nangaba’ti abantu balyeseshe ukonaala Baibolo, ili ibuuku lilyalwilwe mu milaka ukucila pali 2,800. Ici cilukubuulishisha lukoso ati e buuku ilitulishiwe makosa. Nangaba’ti abantu abakuti ubwingi tabacetekelepo muli baLesa, Baibolo e buuku ilitulishiwe makosa ukufuma lukoso ne kale. AmaBaibolo onse alalabila pa bucetekelo tukwete na pa mweo wa muyayaya nangaba’ti ambi alikateshe ukumfwa kabili mumo mumo mulipuseneko na fyefyo yelelwe ukuba.

15. (a) Ni kwisa kwaluka ukuli ku mabuuku esu ukutatika mu 1919? (b) Mba nindo amabuuku esu atangilwa ukulembwa mu mulaka wa Cisungu?

 ¹⁵ Mu 1919, abantu abanini abalukwitwa ati Abasambile ba Baibolo balisontelwe ukuba ‘umupyungishi umucetekelwe kabili uwa mano.’ Pali yeyo impindi, umupyungishi umucetekelwe alukulabila ne bantu ba baLesa mu mulaka wa Cisungu. (Matayo 24:45) Pano pali ino mpindi, amabuuku aalabila pali Baibolo alukwalulwa mu milaka ukucila pali 700. Umulaka wa Cisungu eupyungishiwa makosa mu masukuulu na mu fya busulwishi koti ni fyefyo ifyali umulaka wa ciGiliki. Popele, amabuuku esu alatango’kulembwa mu mulaka wa Cisungu eli pano baalula mu milaka imbi.

16, 17. (a) Cindo abantu ba baLesa balukupengela makosa? (b) Findo fyacitilwe pakweba’ti bakwate ici baalukupengela? (c) Cindo Umukwabesu Knorr alukufwaisha makosa?

¹⁶ Amabuuku esu onse alalabila pali Baibolo. Pa kutanga, abantu ba baLesa balukupyungisha Baibolo ya King James Version, iyashilile ukwalulwa mu 1611. Nangabe’fyo, muli yiyi Baibolo mwali umulaka wa kale kabili yalikateshe ukumfwa. Yalukupyungisha lukoso ishina lya baLesa muno mumo nangaba’ti ili ishina balilipyungishe makosa pa fyalembelwepo Baibolo akale. Nakabili, mwaliko ukupusanako muli fyefyo yaalwilwe, kabili balibikilemo ne mashiwi aatalipo pa fyalembelwepo Baibolo akale. Ne maBaibolo ambi alikwete ubukatasho buntu bumo.

¹⁷ Ukwakubula ne kukanika, abantu ba baLesa balukupengela Baibolo iilungeme kabili iipubilo’kumfwa. Popele, komiti ya New World Bible Translation yalipangilwe, kabili abakwabesu abali muli yiyi komiti balukufumya Baibolo mu fiputusha finini finini. Ili kwali ibungano pa August 2, 1950, balifumishe iciputusha ca kutanga pa fiputusha 6 ifya yiyi Baibolo. Pali lili ibungano, Umukwabesu Knorr alilabiile ati abantu ba baLesa baalukupengela Baibolo iilungeme kabili iipubile ukumfwa, iingabofwako ukusambilila ne kumfwisha bucine. Balukupengela Baibolo iipubile ukumfwa koti ni fyefyo ifyalukumfwanika ifi abasambile ba baYesu balembele. Ici Umukwabesu Knorr alukufwaisha ca kweba’ti Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya ikofweko abantu abakuti ubwingi ukwishiba bwino baYawe.

18. Findo ifyofwelesheko ukwaalula Baibolo?

¹⁸ Ili umwaka wa 1963 walukufika, ifi Umukwabesu Knorr alukufwaisha fyalikonshiwe. Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu eko yali mu ciDutch, iciFrench, iciGerman, iciItalian, iciPortuguese, ne ciSpanish. Mu 1989, Ibumba Ilitangilila ilya Bamboni sha BaYawe lyalipangile dipatimenti ya bukumo iyakofwako abakwalula Baibolo. Eli pano mu 2005 basuminishe ukwalula Baibolo mu milaka imbi umu Akatambo ka Wakulama kalukwalulwa. Icifuminemo ca kweba ati Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya eko ili, yonse neli mu fiputusha, mu milaka ukucila pali 130.

19. Kani cindo icicindeme makosa icacitikile mu 2013, kabili findo tukambaala mu ciputusha cakonkapo?

¹⁹ Ukufuma apa bafumishe Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya iya Cisungu, ifi umulaka wa Cisungu ulabilwa filyalukile. Pa October 5 na 6, 2013, abantu 1,413,676 mu fyalo 31 balisangilweko neli ukumfwako ku kukumana kwa pa mwaka ukwa ba Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Pali kuku ukukumana, uwa mwi Bumba Ilitangilila alifumishe Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya iipitulukilwemo mu mulaka wa Cisungu. Abasangilweko balisangalele makosa ili bapokeleko iyi Baibolo. Abengi balililile pakuti pa kusangalala. Ili abaalukulabila amalyashi balukupenda muli yiyi Baibolo, calibwenekele apatubile ati umulaka bapyungishe muli yiyi Baibolo wali uupubile ukupenda ne kumfwa. Mu ciputusha cakonkapo, tukambaala ifingi pali yiyi Baibolo. Nakabili, tukambaala na fyefyo iyi Baibolo ilukwalulwa mu milaka na imbi lukoso.