Baibolo libuuku lya kale makosa. Kani lilikeele imyaka inga? Baibolo yalitatikile ukulembwa ku Middle East apepi ne myaka 3,500 iyapitapo. Pali yeyo impindi, eli kwali ne kwikalika kwa ba Shang ukwa mu China. Uku e kwikalika kwa mu China ukwa kale makosa ukwishibikilwe. Nakabili, ubuBuda mu India bwalitatikile panuma ya myaka 1,000 ukufuma apa Baibolo yatatikiile ukulembwa.—Boneni akabokoshi akalukulabila ati “ Bucine Pali Baibolo.”

Pakweba’ti ibuuku lyofwelesheko abantu ne kubatangilila bwino, lilyelelwe ukuba ilipubile ukumfwa kabili ilicindeme kuli bo. Fyopele’fyo efi na Baibolo ili. Ilaasuka ifyakwipusha ificindeme makosa.

Ku cakubwenako, kani mulingalipushepo ati, ‘Nindo tubelele pa calo?’ Ici icakwipusha cilipenseshe abantu pa myaka iyakuti ubwingi ukufika na bubuno bukumo. Pano, icasuko kuli cici icakwipusha emo cili mu fyapitala fibili ifyakutatikilapo mwi buuku lya mu Baibolo ilya Ifyakutanga. Muli fifi ifyapitala, Baibolo ililabiile pa mpindi ya ‘kutanga lukoso,’ e kweba’ti akale makosa ili iulu, imilalafuti, utubangabanga, ne calo fyalukulengwa. (Ifyakutanga 1:1) Nakabili, ilabuulishisha na fyefyo ifintu fyalukukonkana ukulengwa, ifi baLesa balengele icalo, ifi balengele ifya mweo fyonse, ifi balengele abantushi, ne mulandu balengele fyonse’fi.

Mu Baibolo muli ukufunda ukuweme ukungatofwako ukushilisha amakatasho anshiku na nshiku. Uku ukufunda kupubile ukumfwa. Twalabile’fyo ni pakuti pa milandu ibili.

Umulandu wa kutanga wa kweba’ti, Baibolo yalilembelwe mu mulaka uupubile ukumfwa, uuweme, kabili pa kubuulishisha ifyebo ilashinkamika. Pa mupunda wa kupyungisha amashiwi aakatashe ukumfwa neli umulaka wa filengelwe fya mupashi, Baibolo ililembelwe mu mulaka wa bantunshi kabili mu nshila yeyo tungomfwisha. Ifyebo ifikosele filibuulishishiwe mu mashiwi aapubile ao tupyungishako na pali ino mpindi.

 Ku cakubwenako, baYesu baalukulabila ifyakupalanya ifi abantu baishibile bwino pakweba’ti babafike pa mitima. Ifingi pali fifi ifyakupalanya fililembelwe mu lyashi lyabo ilitwa ati Ilyashi lya pa Lupili, ililembelwe mu fyapitala 5 ukufika ku 7 ifye buuku lyakwe Matayo. Umwalalume umo aliitile ili ilyashi ati “ilyashi lya kufunda ukuweme,” kabili alilabiile ati “talyalipo lukoso lyashi ilya kubuulako abantu ifyebo, sombi lyalilabiilwe pakweba’ti lyofweko abantu ukulukucita ifilungeme.” Icakukankamika ca kweba’ti mungapenda ifi ifyapitala mu mamineti lukoso 15 ukufika ku 20, pano mukasangana ukweba ati baYesu balilabiile ifyebo ifipubile ukumfwa kabili ificindeme makosa.

Na umbi umulandu uulengesha Baibolo ukuba iipubile ukumfwa ni fyefyo ilabilapo. Tailipo libuuku umulembelwe ifya bufi. Sombi, koti ni fyefyo ibuuku lya The World Book Encyclopedia lilabila, Baibolo libuuku ililabila “pa bantu abacindeme ne batabacindemepo.” Nakabili, ilalabila na “pali fyefyo bapengele, ifi bacetekele, ifi bafililwe ukucita, na fyefyo bakonsesho’kucita.” Cipubile kuli fwebo ukumfwisha amalyashi abantu abalabilwepo mu Baibolo, ifyacitikile, kabili tungasambililako.—AbaLoma 15:4.

Pakweba’ti mumfwishe ifilembelwe mwi buuku, lilyelelwe ukulembwa mu mulaka mwishi. Pali ino mpindi, cipale na mwebo mulikwete Baibolo mu mulaka mwishi bwino, nangaba na kuko mwikala neli icalo mufumineko. Umfweni ifipengelwa ukucita pakweba’ti ifi fikonshiwe.

Ukwalula. Pa kutanga lukoso, Baibolo yalilembelwe mu ciEbeya, iciAlamaiki, ne ciGiliki. Ici calukwalula ati bantu lukoso abanini abalukupenda Baibolo. Pano, pakweba’ti Baibolo ibeko na mu milaka imbi, abakwalula bambi balipyungishe makosa. Pakuti pa kupyungisha kwa baba abakwalula, Baibolo eko ili mu fiputusha neli iibulubulu mu milaka 2,700. Ici cilukwalula ati abantu ukucila pali 6 bilyoni mu calo conse balikweteko iciputusha ca Baibolo mu mulaka wabo.

Ukutulishiwa. Pa kutanga lukoso Baibolo yalilembelwe pa fintu ifyonaika bwangu, ifili koti fiseba ne fipepetu. Pakweba’ti ifyebo filamwe bwino, balifikopolwelele pa fyakulembapo na fimbi. Kabili ifi balembelepo fyali ne mutengo, penka bantu lukoso abanini abalukukonsha ukufishita. Pano mu myaka ya ba 1400, Gutenberg alipangile fimashini fya kupulintilako. Ifi fimashini fyalilengeshe ati amaBaibolo aengi apulintwe. Popele, ukwelelwa ne kufwailisha kumo ukwacitilwe, cilisangilwe ati amaBaibolo ukucila pali 5 bilyoni alipeelwe ku bantu, mu fiputusha neli aabulubulu.

Takulipo ibuuku limbi ilya mapempelo ilipeelwe ku bantu muli yiyi inshila. Kanshi tungalabila ati Baibolo libuuku ili mungomfwisha. Nangabe’fyo, ukumfwisha ifilembelwemo muli lili ibuuku kungamukatasheni. Pano kuli ifingamofweniko ukulyumfwisha. Kani ni kwisa mungasanga uko ukofwewa? Kabili mungabwenamo shani kani mwakusangana? Mwane pendeni iciputusha cakonkapo.