Beth têle ti: “Bu ndieri ntwenia, anemi yabâ nani. Ka nasala na ngolo ko, bunôkena bweri vulu kwe kumbaki, bihisi biani nkesi bieri kwe se mpe ka ndieri’â lendaka ko mu tula mabanza mu tima timosi. Doktere wakundomba nanwaka fer. Nayizi sa keba mu bima bi ndieri diaka. Ntangu ka yayingi’â ko ha manima, nayizi bâ na tikolela tia mbote.”

 Timbevo tia Beth, bantu babingi bê na tio. Organisation mondiale de la santé (OMS) yitêle ti milio zole za bantu—kampe 30% ya bantu babâka ha mutoto—bê na anemi. Mu nsi zita kwe tomese misamu, kampe 50% ya bakento bê na mazimi na 40% ya bala beka lembo kwenda ku lukolo bê na anemi.

 Anemi mpasi za nzitukulu yinataka. Anemi bu yikulaka, yilendi bebesa mutima. Mu nsi zakaka, OMS yitêle ti anemi “lufwa lwa 20% ya banguri na babebe yitulumunaka”. Mama ze na anemi zilendi buta bala ba prématurés na bê na dema dia fioti. Bala bê na anemi balendi kwizi lembo kula bubote mpe balendi kwizi bâ na bimbevo bia mpila na mpila. Kâ, ameni yitulumukaka mu ntangu fer bu yiwaka mu nitu, ya babukaka mpe balendi ya kabakasa. a

Ngano anemi ni nti?

 Anemi timbevo tiena. Bantu bê na timbevo tio ka bêna na globules rouges za mbote ko. Misamu mitulumunaka timbevo tio miamingi miena. Diangana, bimvevo yôka 400 bia anemi bazebi bwawu bu! Timbevo tiango tilendi bâ tia ntangu fioti peleko tia ntangu yayingi, tia fioti peleko tia ngolo.

Ngano nti bitulumunaka anemi?

 Misamu mitatu mia nguri mitulumunaka anemi:

•   Ndukulu ya menga mamingi, globules rouges yisikisaka mu nitu.

•   Nitu ka yirikaka globules rouges za mbote ko.

•   Nitu globules rouges zazingi yibebesaka.

 Ntiana bu tuzonzele wo, ameni yitulumukaka mu ntangu fer bu yiwaka mu nitu (anémie ferriprive) ni anemi yi bêlaka bantu babingi. Nitu bu yikondoko fer, ka yilendaka ko mu yirika hémoglobine ya mbote, yisaka ti mwena peleko oxygène yakota mu menga.

Ngano bidimbu bia anémie ferriprive ni bie?

 Ntete, anemi ka tibâka timbevo tia ngolo ko, mpe ka tizabakanaka ko. Bindimbu bia anémie ferriprive bia swaswana biena. Bidimbu biango ni misamu mita landa:

•   Bûnokena bwa ngolo

•   Tiozi mu moko na mu malu

•   Kondo kwa ngolo

•   Nitu ni tseki-tseki (teint pâle)

•   Mutu nkesi na tizungu-zungu

•   Tihumu suka, nkesi ha ntulu, mutima duda mu ntinu

•   Nzala pasuka

•   Nsatu dia kâni, nsungula kwe bâla ba fioti

•   Nsatu ya diaka glace, ya diaka bima bie na amidon, peleko ya diaka kalaba (la terre)

Ngano banima yi vulu bakaka?

 Bakento anémie ferriprive bavulu bêlaka mu bungu ti menga ma badukaka ngonda zazansoni. Bakento bê na mazimi mpe, ya babelaka tala ti bima bi bata dia ka biena na folate yayingi ko, peleko acide folique, na vitamine B.

 Bala babutukaka ntete ntangu yafwana (prématurés) peleko bô bê na dema dilembolo dia fwanana belembo tambulaka fer ye mu mabeni ma nguri zawu peleko mu lait yi babanwikaka.

 Bala balembo diaka bubote.

 Bantu badiaka kwa ndunda yilembolo na fer ya fwanana.

 Bantu bê na bimbevo bilembo wasaka, ntiana bimbevo bia menga, kansere, insuffisance rénale, ulcères hémorragiques na infections zakaka.

Ngano bwe babukilaka anemi?

 Anemi zazansoni ka balendi’â bakabakasa zo ko, mpe kabalendi’â babuka zo ko. Kâ, anemi zitulumukaka mu bungu dia kondo kwa fer peleko kwa vitamine mu nitu, balendi za buka mu nzila ya dia kwa bima bia mbote bie na bima bita landa mu kati:

 Fer. Mu mbizi za menga yena, mu madezo, mu nkasa na mu ndunda ze na makaya b Bantu ba mayela batâka ti, bu tulambilaka bidia mu nzungu yi basarila mu fer, mu bidia yikotaka.

 Folate. Mu mbutu zazansoni zena, mu ndunda ze na makaya, mu nkasa, mu madezo ma bwaki, mu fromage, mu meki, mu mbizi ya mamba, mu amandes na mu nguba. Folate zazingi ze mu bima bie na vitamine yayingi ntiana mampa, ceréales, spaghetti, makaroni na loso. Tima tibutaka folate, ni acide folique.

 Vitamine B-12. Mu mbizi za menga yenga, mu bima bi bayirikilaka mu lait, mu céréales ze vitamine zazingi na bima bi bayirikilaka mu soja.

 Vitamine C. Mu malala yena, mu poivrons, mu brocolis, mu matomate, mu melon na mu fraises. Bima bie na vitamine C mbo bibakisaka mu kotesa fer mu nitu.

 Bidia bia swaswana biena mu bizunga bibiansoni. Dingakeno mu baka nsangu za bidia bia mbote bi lulendi baka mu mbuka yi lubâka. Musamu wa mfunu wena tala ti nge mukento wena, mpe tala ti zimi die naku peleko zololo wabaka zimi. Bu tomo kipaka tikolela tiaku, mbo lenda mu kabakasa amemi yilendi baka mwana’aku. c