Ngano mpila yi zonzelaka Bibila bunzenza bwa kanda dia Bayuda ku Babilone ya matieleka yena?
Tûka mvula 2 600, Bayuda babanata mu ngolo ku Babilone, mvula 70 basa kûna. Mu nzonzolo ya Bibila, Nzambi wabikula luzingu lwaketi bâ nawu ku Babilone: “Tungeno nzo mpe bêleno zo. Kuneno nsaba mpe dîleno zo mbutu. Kweleno, mpe buteno bala ba bakento na ba babakala. [. . .] Singaseno tidzunu ku mumvuka wu nalutambikiri.” (Yeremi 29:1, 4-7) Ngano luzingu lwa Bayuda ni bo lwabâ?
Bantu bamosi bayizi taluzula matari yôka 100 ma bibuma kampe matûka ku Babilone ya ntama peleko mu bizunga biandi. Matari mango mbo masongelaka Bayuda babingi ku bunzenza bayizi lunda nkumbu, tikulu tiawu na nsambululu’awu bu beri kwe tatamane mu sarila lutumu lwa Babilone. Matari mango ma tûka 572-472 N.M.B, misamu mia nkari, misamu mia mbongo na mikanda mia mfuka meri zonzelaka. Buku dimosi ditâka ti: “Mikanda miango misongele ti bantu bayenda ku bunzenza misamu beri yirikaka ntiana muntu ni muntu weri bâka ku mahata: sala misutu, tunga nzo, futa mpaku na sala bisalu bia mutinu.”
Tari dibabukila ku hata dia Al-Yahudu
Mikanda mio mia mfunu, misongele mpe ti bayuda babingi beri bâka ku mbuka yi batâka nkumbu Al-Yahudu, peleko “mumvuka wa Yude.” Mu matari mango nkumbu batsoneka za bantu ba kanda dimosi dia Bayuda ba mbandu ziyà (4). Bitsono biakaka mu zu dia Hebre ya ntama biena. Ntete babukila matari mango, bantu ba mayela ka batomo’â zaba luzingi lwa Bayuda bayenda ku bunzenza ku Babilone ko. Filip Vukosavović, muntu wa ku conseil d’administration de l’Autorité des antiquités d’Israël têle ti: “Mu matari, bantu bô tubwabanaka na bo; nkumbu zawu tukwizi zabaka, ntia kûma beri bâka mpe ntia ntangu na bisalu bi beri salaka.”
Bayuda bayenda ku bunzenza mwa timpwanza tieri nawu tia yirikila misamu
Bayuda bayenda ku bunzenza mwa timpwanza tieri nawu tia yirikila misamu. Filip Vukosavović vutulu tâ ti: “Bawu ka beri’â bâ kwa ku Al-Yahudu ko, kâ mu mahata kampe 12 beri bâka mpe.” Baka ha kati diawu bayizi tomo zaba bisalu bia moko; bisalu biango biababakisa mu vutu tunga Yerusaleme. (Nehemi 3:8, 31, 32) Matari ma ku Al-Yahudu ma songele mpe ti Bayuda babingi basola mu sâla ku Babilone ha manima ma bunzenza. Wuzololo tâ luzingu lwa mbote lweri nawu ku Babilone ntiana bwa têla wo Bibila.
