Mu tilumbu tia lundi 13 février 2023, Centre de contrôle et de prévention des maladies (CDC) ku États-Unis yadûkisi rapore ya bimbevo bia mutu kwe ntwenia za ku États-Unis. Rapore yo yasongele ti 40% ya bantwenia bê ku Universite bavulu bâka na maniongo mboko na kondo kwa tivuvu.

 Dr. Kathleen Ethier, mfumu ya tikunku tikipaka tikolela tia bantwenia na tukolo ku CDC (DASH), watêle: “Ni busa ti tayizi mona ti bimbevo bia mutu biayizi tomo naka kwe bantwenia mvula 10 zayôkele, ngolo za bimbevo bia mutu, za mabanza ma tihonda na bifu bisongelaka bantwenia biatomono naka yôka mu ntama.”

 Rapore yatêle:

•   Ndumba yimosi ha kati dia ndumba 10 (14%) bayizi vukasa nitu mu ngolo. Dr. Ethier watâ: “Musamu wa nkatika wa mpasi wena. Mu ndumba 10 zi luzebi, kampe yôka yimosi bayizi vukasa na yo nitu mu ngolo.”

•   Kampe ndumba yimosi ha kati dia ndumba zitatu (30%) yidingaka mu sukisa luzingu lwandi.

•   Ndumba 3 ha kati dia 5 (57%) zibâka na maniongo peleko zibâka na kondo kwa tivuvu.

 Nsangu za nkatika za mpasi zena. Buntwenia bufweti bâ ntangu ya nsayi. Nti bilendi bakisa bantwenia mu telamana mfwemoso lumbu ti? Bibila bwe ditâka?

Bibila lubakusu dihanaka kwe bantwenia

 Bibila mu bunsungu dizonzelaka ntangu ya mfwemoso yi tuta bwabana na yo bwawu bu. “Ntangu za mpasi mu vivirila” batâka zo. (2 Timote 3:1-5) Kâ, Bibila malongi ma ntangu zazansoni dihanaka mabakisaka milio za ntwenia mu nza mu lenda ntono nkwamusu zi bata bwabana na zo. Taluzula mitu-diambu mita landa.

•   Mbo tala ti kansiri’â na nsatu luzingu ko?

•   Nzololo nafwa—Bibila dilendi kumbakisa bu nibâka na mabanza ma tihonda?

•   Mu bungu dia nti tatamana mu bâ wa moyo?

•   Bwe ndendi telamana mfwemoso?

•   Bwe ndendi bikila mabanza ma mbi?

•   Bwe ndendi telamana maniongo?

•   Bwe ndendi zabirila mbanzulu zani?

•   Bika maniongo mu bâ mu nsayi (binsinsia bita ningana)

•   Nti ndendi sa bu bakunkwamisaka?

•   Nti ndendi sa bu bakunkwamisaka mu Internet?

•   Nunga timpumbulu kwa lembo mpaka (binsinsia bita ningana)

•   Bwe ndendi telamana nkwamusu za vukasa nitu?

•   Nti mfweti zaba mu miangu mia vukasa nitu?—Lweka 1: Tikengerela

•   Nti mfweti zaba mu miangu mia vukasa nitu?—Lweka 2: Tala ti bwa bakusa

Bibila malongi madelakane dihanaka kwe bibuti

 Bibila malaongi dihanaka mu bakisa bibuti ngatu balenda mu bakisa bala bawu mu telamana nkwamusu za luzingu. Taluzuleno mitu-diambu mita landa.

•   Mfwemoso za bantwenia—Mu bungu dia nti? Nti bilendi babakisa?

•   Mwana’aku wa mukento bu wubâka wa fwema

•   Nti ndendi sa tala mwana’ani bamukwamisi?

•   Mbo tala ti mwana’aku mputa wukwe tilwekese

•   Bantwenia na réseaux sociaux—Lweka 1: Ngano mwana’ani wufweti sarila réseaux sociaux?

•   Bala na réseaux sociaux—Lweka 2: Longesa mwana’aku mu tikengerela mu réseaux sociaux

•   Bala na telepfone—Lweka 1: Ngano mwana’ani fweti bâ na telefone?

•   Bala na telepfone—Lweka 2: Longesa mwana’aku mu zaba sarila telefone

•   Bwe lendi zonzela sexto na mwana’aku