1. Ngano nti tufweti sa mu bâ na lukwikulu ti Yehova nsambululu’eto ya katambulaka, mpe mu bungu dia nti?

YEZU watâ: “Bikundi bia matieleka [mbo] bikunda Tata mu mpeve na mu matieleka; Tata, diangana, bantu ni ba mpila yo kadingaka mu mu kunda.” (Za 4:23, 6:44, NW) Muna muntu ha kati dieto fweti ‘tatamana mu taluzula miyangirikaka Mfumu.’ (Bisi-Efeze 5:10, NW) Ntangu zakaka musamu wa mpasi wubâka. Satana yêla kayêlaka mu tu huna, ngatu tayirika misamu milembo tâka Yehova nsayi.​—Nzabukusu 12:9.

2. Zonzela misamu miayilama penepene na mongo wa Sinayi.

² Bwe Satana kayêlelaka mu tu huna? Mu tifwani, dinga kadingaka mu tu wubakasa ngatu ka tuvutuandi zaba misamu mia mbote na mia mbi. Bambukaka mio miaturila bala ba Israele bu beri bâka penepene na mongo wa Sinayi. Mose wanaka ku mongo wuna, mpe bala ba Israele kêla beri mu kêlaka ha mbuka yi beri bâka. Kâ bayizi fwatika kwawu mu kêla, ntiangu balomba kwe Arone kabasarila nzambi. Arone wasala titeki tia mwana ngombe wa ore. Bala ba Israele ni basa malaki. Ni beri kwe zungane titeki tia mwana ngombe wo mu matinu, mpe ni bu bafukamana tio. Beri banzaka ti, bu bafukamana titeki tia mwana ngombe, ni Yehova beri sambilaka. Kâ, ni bu sa ti “malaki mu bungu dia Yehova” beri ma tâka, ka  wuta zolo tâ ko ti, malaki mana Yehova meri tâka nsayi; mpe kwe Yehova, yeri nsambululu ya biteki. Ntiangu, bala ba Israele babingi bayizi fwa. (Ndukulu 32:1-6, 10, 28) Ntia musamu tufweti simba? Kubikandi Satana kakuhuna. ‘Kusimbandi na kani tima tia mvindu,’ wuzololo tâ ti, kusandi tima tie na tintwari na mabundu ma bungungu. Mpe bika Yehova kakulongesa mio mie mia mbote na mio mie mia mbi.​—Izaya 52:11; Ezekiele 44:23; Bisi-Ngalate 5:9.

3, 4. Mu bungu dia nti wufwanakane tataluzulaka ntukulu za malaki makaka ma nsangu?

³ Yezu bu keri ha mutoto, wakubika bantumwa ngatu basongela kwe bantu bakaka ka bwe balendi sila nsambululu ya verela kwe Nzambi. Ha manima ma lufwa lwandi, bantumwa batatamana mu longesa mitieno mia Yehova kwe milongoki mia môna. Kâ, ha manima ma lufwa lwa bantumwa, milongi mia bungungu miakotesa mabanza ma bungungu, malaki na nsalulu za bapaye mu timvuka. Milongi miango miahana mpe nkumbu za môna kwe malaki mango ngatu mamonekena ntiana malaki ma Bakristo. (Bisalu 20:29, 30; 2 Bisi-Tesalonike 2:7, 10; 2 Za 6, 7) Malaki * mango mamingi matiri nsangu mu ntangu yi. Mpe mbo masaka ti bantu bakwikilaka bungungu na bunganga.​—Nzabukusu 18:2-4, 23.

⁴ Mu ntangu yi, kwakwansoni mu nza, malaki nkatika mfunu mena mu luzingu lwa bantu. Mu bungu ti longoka talongoka mu zaba ka bwe Yehova kamwinaka misamu, kampe mbo kwizi bakula ti fweti soba mabanza maku mu bungu dia malaki makaka. Kampe ka wubâ musamu wa fioti ko, kâ lendi bâ na lukwikulu ti Yehova  mbo kakubakisa. Tataluzula ntukulu za malaki makaka ma nsangu mu bakula bwe Yehova kabongelaka mo.

5. Ngano nti bita songela ti Yezu ka butuka tilumbu tia 25 tia ngonda ya 12 ko?

⁵ Tilumbu tia 25 tia ngonda ya 12, mu nsi zazingi, Noele bakembelaka. Bantu babîngi babanzaka ti, tilumbu tia mbutukulu ya Yezu tiena. Bibila ka dizonzelaka tilumbu na ngonda Yezu yi kabutuka ko, kâ, mbo dizonzelaka musamu wulendi songela ka ntia ntangu ya muvu kabutuka. Yezu wabutukila ku Beteleyeme, mpe Like watsoneka ti, mu ntangu Yezu yi kabutuka, ku hata dina ‘bilungi bia bitwizi [mivungi] bieri kûna, bieri tieloloko [ku mbazi] mpimpa ya mukaka, mu kêla twila diawu.’ (Like 2:8-11) Mu ngonda ya 12, ku Beteleyeme, tiozi tiatingi tibâka kô, noka ku nokaka mpe ku lendi bwa neige. Wuzololo tâ ti, mivungi ka miaketi’â bâ na twila diawu ku mbazi mu mpimpa ko. Ntia ndongosolo tuta bakila mu musamu wo? Yezu wabutuka mu ntangu ya muvu yilembo bâka tiozi tiatingi, kâ ka mu ngonda ya 12’â ko. Bibila na misamu miakaka miayôka, misongele ti Yezu wabutuka mu ntangu ya muvu yifwanakane lumbu ti na ngonda ya 9 na ya 10.

6, 7. (a) Ngano bikulu biabingi bia nsangu bia Noele kwe biatuka? (b) Ngano nti bifweti tu tuma mu kabilaka bampwana’eto?

⁶ Kâ ngano malaki ma Noele kwe matuka? Ntukulu’andi mu malaki ma bapaye yena, ntiana Saturnales, malaki meri saka Bisi-Rome mu bungu dia Saturne, nzambi ya tisalu tia nsaba. Buku dimosi (The Encyclopedia Americana) dibangulaka ti: “Saturnales meri malaki ma Bisi-Rome ma beri kembelaka ha kati kati dia ngonda ya 12. Malaki mango mayizi bâ tifwani tia bikulu biabingi bia malaki ma basarilaka mu Noele. Mu tifwani, ni  mu malaki mo, bantu bayika na tifu tia saka malaki ma manene, tia hanasana makabu na tia sarila buzi.” Ni mu tilumbu tia 25 tia ngonda ya 12 beri kembelaka mpe malaki ma tilumbu tia mbutukulu ya Mithra, nzambi ya ntangu, mosi ya nzambi za Baperse.

⁷ Wusongele ti, mu ntangu yi, bantu babîngi bakembelaka Noele ka bazebi’â ko ti mu malaki ma bapaye yatuka. Kwe bawu, Noele ntangu kwa yena ya bâ tintwari na makanda mawu, ya tomo dia na ya hanasana makabu. Ka tukariri’â ko, makanda meto na ndiku zeto za tuzoloko,  mpe Yehova zololo ti bisari biandi biakabilaka bampwana’awu. Mbo tutangaka mu 2 Bisi-Korente 9:7: ‘Nzambi tomono zolo wô hanaka na nsayi.’ Yehova ka zololo’â ko ti, takabaka kwa bu ku bâka musamu wa wunene. Bisambiri bia Yehova bizololo biahanaka makabu, mpe bizololo biayôkesaka ntangu na ndiku zawu mpe na makanda mawu mu ntangu ni ntangu ya muvu. Mpe bu bakabilaka bampwana’awu, ka bakêlaka ko babakabila bawu mpe. Mbo bakabilaka bampwana’awu mu bungu ti bawu bazololo.​—Like 14:12-14.

8. Ngano bantu batangaka bima bia ku mazulu, Yezu banatina makabu buna bu keri bebe? Bangula.

⁸ Mu singasa tifu tia kabaka makabu mu Noele, bantu babingi batâka ti bantu batatu ba ndwenga banatina Yezu makabu mu mpaka ya bimeme bu keri bebe. Wa matieleka, bantu baye tala Yezu, mpe bamunatina makabu. Mu ntangu ya ntama, bantu tifu tieri nawu tia natinaka bantu ba mfunu makabu. (1 Mitinu 10:1, 2, 10, 13) Kâ, ngano zebi ti Bibila mbo ditâka ti bantu bango bima bia ku mazulu beri tangaka na mazi beri sarilaka mpe ka beri’â sarilaka Yehova ko? Kâ mpe, ka bayenda tala Yezu ko buna bu kabutuka mu mpaka ya bimeme. Bu baye mu tala, ntangu yayingi yayôka, buna bu kayizi bâ “mwana fioti” mpe bu keri bâka mu nzo yimosi.​—Matie 2:1, 2, 11.

9. Ntia malaki ma tilumbu tia mbutukulu bazonzelaka mu Bibila?

⁹ Tilumbu ti butukaka mwana, tilumbu tia nsayi tibâka. (Mikunga 127:3) Kâ, ka wuzololo’â tâ ko ti tufweti kembelaka malaki ma tilumbu tia mbutukulu. Banza’eti: Bibila mbo dizonzelaka kwa malaki mole ma tilumbu tia mbutukulu: malaki ma farao yimosi ya ku Ezipte na ma mutinu Erode Antipase. (Tanga Mbatukulu 40:20-22;  Marke 6:21-29.) Bantu bo ba bole ka beri’â bisambiri bia Yehova ko. Mu Bibila mpe ka mwena mbuka ko yi bazonzelaka tisambiri tia Yehova tiakembela malaki ma tilumbu tia mbutukulu.

10. Ngano Bakristo ba ntete bwe beri bongelaka malaki ma tilumbu tia mbutukulu?

¹⁰ Buku dimosi (The World Book Encyclopedia) dibangulaka ti, kwe Bakristo ba ntete, “kembela tilumbu tia mbutukulu, tikulu tia bapaye tieri.” Bikulu bia mpila yo, biasikamana mu nkwikulu za bungungu. Mu tifwani, Bagreke mbo beri kwikilaka ti, mu tilumbu tia mbutukulu ya muntu ni muntu, mpeve yeri kô mpe yeri kwe mu kengerele. Mpe mbo beri banzaka ti, mpeve yango tintwari tieri nandi na nzambi yimosi yabutuka tilumbu timosi na muntu wo. Malaki ma tilumbu tia mbutukulu tintwari mena na nkwikulu za bapaye, kâ mpe na bunganga bwa ntangulu ya bima bia ku mazulu mpe na oroskope.

11. Ngano kaba musamu wa mfunu wena kwe Yehova?

¹¹ Bantu babingi babanzaka ti, tilumbu tia mbutukulu’awu, tilumbu tiyôkele mfunu tiena, mpe tufweti basongela ti bawu tutomo zoloko mpe misamu mi bayirikaka, mia tutomo zoloko. Kâ, tulendi songela kwe kanda dieto na kwe ndiku zeto ti bawu tutomo zoloko muvu wawansoni. Yehova zololo ti ntangu zazansoni tabâka bantu ba mbote mpe takabaka. (Tanga Bisalu 20:35.) Watuhana kabu dia ntalu: luzingu. Mpe mbo tumuvuturilaka matondo bilumbu biabiansoni, ka mu tilumbu tia mbutukulu’eto’â ko kwa.​—Mikunga 8:3, 4; 36:9.

12. Mu bungu dia nti tilumbu tia lufwa, tiyôkele tilumbu tia mbutukulu mu bubote?

¹² Ekleziaste 7:1 yitele ti: “Nkumbu ya mbote yiyôkele mafuta ma mbote, mpe tilumbu tia lufwa tiyôkele tilumbu tia mbutukulu.” Wuzololo tâ ti tilumbu tia lufwa bubote bwingi na tilumbu tia mbutukulu. Mu bungu dia  nti? Mu bungu ti tilumbu ti butukaka muntu, keka’eti yirika musamu mu luzingu lwandi ko, ni wubâ wa mbote peleko wa mbi. Kâ, bu tusarilaka luzingu lweto mu sarila Yehova, mpe mu yirika misamu mia mbote kwe bantu, mbo tukwizi bâka na “nkumbu ya mbote.” Mpe ha manima ma lufwa lweto, Yehova mbo katubambukila. (Yobe 14:14, 15) Bisari bia Yehova ka bikembelaka malaki ma tilumbu tia mbutukulu’awu ko mpe ka bikembelaka  malaki ma tilumbu tia mbutukulu ya Yezu ko. Malaki mamosi kwa Yezu kasa ba tuma, ni Mbambukulu ya lufwa lwandi.​—Like 22:17-20; Bahebre 1:3, 4.

13, 14. Ngano malaki ma Pâke na nti me tintwari?

¹³ Bu basaka malaki ma Pâke, bantu babingi babanzaka ti mvumbukulu ya Yezu kwe ba fwa bakembelaka. Kâ mu matieleka, malaki ma Pâke tintwari mena na Eostre, nzambi ya yikento ya bapaye ya anglo-saxon ya printemps na ya ntielolo ya bwisi. Diksionere yimosi (The Dictionary of Mythology) yibangulaka ti Eostre, nzambi mpe yeri ya mabuta. Nsalulu ze tintwari na Pâke, musamu wo zita singasa. Mu tifwani, buku dimosi (Encyclopædia Britannica) ditâka ti meki “bidimbu biena bia luzingu lwa môna na bia mvumbukulu ya ba fwa.” Mpe mu nsambululu ya bapaye, lapin tidimbu tia mabuta tiena. Wa wuta tomo moneka ti Pâke ka yena na kani na tintwari na mvumbukulu ya Yezu kwe ba fwa ko.

¹⁴ Ngano Yehova nsayi yi bâka nandi bu kamonaka bantu bata vukasa nsalulu za bapaye na mvumbukulu ya Mwana’andi kwe ba fwa? Na kani. (2 Bisi-Korente 6:17, 18) Kani kabwe Yehova ka tu lomba ko tasaka malaki ma mvumbukulu ya Yezu kwe ba fwa.

15. Ngano malaki ma Halloween kwe matuka?

¹⁵ Malaki ma Halloween mu mpimpa ntete tilumbu tia Toussaint bakembelaka mo. Malaki mo tintwari mena na tindoki, na nkwikulu za mikuyu. Ka mena malaki ma môna ko. Tilumbu ti bâka ngonda ya mukaka, tibandakane na tilumbu tia ntete tia ngonda ya 11, bantu beri zonzaka zu dia Celte ba ku Angleterre na ba ku Irlande, malaki ma Samain beri kembelaka. Mbo beri kwikilaka ti, ku  malaki mo, mpeve za bantu ba fwa zeri kâlaka ha mutoto. Mbo beri tûlaka bidia na malavu ku mbazi ngatu mpeve zango ka zibasandi bubi. Lumbu ti, ku nsi zango, bala bu balwataka maske mpe bu bakwe yende mu nzo na nzo mu kwe tâ: “Tu haneno bonbon, tala kâni mbo tulutâ ndoko,” ka bazabaka ko ti tikulu tia ntama tie tintwari na bunganga balandaka.

16, 17. Ngano Bakristo bata kubama mu bungu dia malaki ma makwela, nti bafweti dinga mu zaba?

¹⁶ Musamu makwela, musamu wa nsayi wena. Mu nza, makwela mu mpila za swaswana bakembelaka mo. Bantu babîngi, ka badingaka ko mu zaba ntukulu za nsalulu ze tintwari na malaki ma makwela. Ntiangu balembo zabaka ti, nsalulu zakaka mu nkwikulu za mabundu ma bapaye zatuka. Kâ, Bakristo bata kubama mu bungu dia makwela mawu bafweti sa miamiansoni ngatu malaki ma makwela mawu matâ Yehova nsayi. Bamana dinga mu zaba ntukulu ya nsalulu zakaka ze tintwari na malaki ma makwela, balendi bonga nzengolo za mbote.​—Marke 10:6-9.

¹⁷ Nsalulu zakaka ze tintwari na makwela, zi batâka ti zifweti natina bweso kwe bantu bakwelane. (Izaya 65:11) Mu tifwani, mu nsi zakaka, loso peleko bima biakaka batubilaka bantu bakwelane. Babanzaka ti, bu basila bo, bantu bakwelane mbo babuta, mbo babâ mu nsayi, ka bakulu’â fwa ko, mpe mbi ka yibaturila ko. Kâ Bakristo mayela me nawu, mpe mbo balosaka nsalulu zazansoni ze tintwari na mabundu ma bungungu.​—Tanga 2 Bisi-Korente 6:14-18.

18. Ngano ntia mitieno mia Bibila tufweti sarilaka mu bungu dia malaki ma makwela ma Bakristo?

¹⁸ Bakristo bazololo bakwelana, bazololo ti malaki ma makwela mawu mabâ musamu wa nsayi na wa buzitu, mpe bantu ba batikisi bayôkesa ntangu ya mbote. Ku malaki  ma makwela ma Bakristo, tala ti bantu ba batikisi babaheni nzila ya zonza, ka bafweti’â batâ misamu mia mbi ko, ka bafweti’â batâ misamu mia mvindu ko, mpe ka bafweti’â bakondo buzitu kwe bakala peleko kwe mukento wukwelele na kwe bantu bakaka ko. (Bingana 26:18, 19; Like 6:31; 10:27) Ku malaki ma makwela ma Bakristo, ka basaka ‘lulendo lwa bimvwama’ ko. (1 Za 2:16) Wuzololo tâ ti, ka basongelaka bimvwama biawu kwe bantu ko. Tala ti makwela maku takubika, sarila ngolo ngatu ha manima bu banzaka mo, makutâka nsayi.​—Tala note ya 28.

19, 20. Ngano tifu tia botasa na tia nanguna mbwata na makopa kwe tiatuka?

¹⁹ Tifu tia botasa na tia nanguna mbwata peleko makopa ntete tanwa malavu, tia bavulu sarilaka. Ku malaki ma makwela na mu ntangu zakaka za zinene basarilaka tio. Vula vula, muntu wumosi wusaka ndombolo, mpe bampwana’andi mbwata peleko makopa mawu banangunaka. Ngano Bakristo ntia mabanza mafweti bâka nawu mu bungu dia tifu tio?

²⁰ Buku dimosi (International Handbook on Alcohol and Culture) ditâka ti tifu tia botasa na tia nanguna makopa na mbwata, mu tikulu tia ntama tia bapaye tiatuka. Mu tikulu tio “malavu ma mulongo beri silaka kabu kwe nzambi zawu.” Kabu diango, mbo beri dia hanaka “ngatu ndombolo yalungana,” wuzololo tâ ti lusambulu lwa lukufi lweri na ntelo ntiana “bâ na luzingu lwa lula!” peleko “Mu bungu dia tikolela tiaku!” beri saka. Mu ntangu ya ntama, bantu tifu tieri nawu tia nangunaka makopa mu lomba lusakumunu kwe nzambi zawu. Kâ, Yehova ka sakumunaka mu mpila yo ko.​—Za 14:6; 16:23.

21. Ngano ntia malaki Bakristo bafweti losa?

²¹ Ntete wabonga nzengolo ya kwenda ku malaki, toko banza ntia mabanza na ntia ndiatulu malaki mango malendi ku tuma. Mu tifwani, mu ntangu ya carnaval peleko mu malaki makaka, bantu matinu ma nsoni batinaka, malavu mamingi banwaka mpe bunsuza basaka. Malaki mango malendi tuma vukasa kwa nitu kwa bakala na bakala peleko mukento na mukento na masika ma hata. Tamana kwenda ku malaki ma mpila yo, ngano mbo tuyina bima bi yinaka Yehova?​—Mikunga 1:1, 2; 97:10; 119:37.

22. Ngano nti bilendi bakisa Mukristo mu bonga nzengolo ya kwenda peleko ya lembo kwenda ku malaki?

²² Bakristo bafweti tomo sa keba: bafweti losa malaki malembo kembesaka Nzambi. Ntumwa Paulo watsoneka: ‘Ni ludia, ni lunwa ni lusa ka bwe, seno miamiansoni mu bungu dia nkembo wa Nzambi.’ (1 Bisi-Korente 10:31; tala note ya 29.) Wa matieleka, malaki mamansoni ka mena tintwari na mabundu ma bungungu ko, na masika ma mahata ko mpe na bunsuza ko. Tala ti ka kwena tima ko tita telamana mitieno mia Bibila, tufweti sola beto beni tala ti ku malaki tubâ peleko kâni. Kâ mpe, tufweti banza ntia nsobolo nzengolo’eto yinata kwe bantu bakaka.

23, 24. Ngano bwe tubangurila nzengolo’eto ya lembo kwendaka ku malaki makaka, kwe bantu ba kanda dieto balembolo Mbangi za Yehova?

²³ Kampe wabikiri mu kwendaka ku malaki malembo kembesaka Yehova. Kâ bantu bakaka mu kanda diaku balembolo Mbangi za Yehova kampe bata banza ti, ka wasiri’â ba zolo ko peleko kutâ vutu zolo wayôkesaka ntangu  nawu. Kwe bawu, malaki ni ntangu ya yimosi yi vukanaka kanda. Kâ, ngano nti lendi sa? Mpila zazingi ze kô zi lendi ba tindisila, mpe zi lendi ba zabikisa ti bawu zololo mpe ntalu bena kwe nge. (Bingana 11:25; Ekleziaste 3:12, 13) Mu tifwani, lendi ba lomba lwayôkesa ntangu tilumbu tiakaka.

²⁴ Tala ti kanda diaku didingiri mu zaba ka mu bungu dia nti talembo vutu zolo mu kembela malaki makaka, mbo baka nsangu mu mabuku meto na mu jw.org zikubakisa mu ba bangurila. Kubasongelandi ti nge mpemba ye naku peleko kubatumandi mu ngolo babanzila mpila mosi na nge. Ba bakisa mu bakula ti, nge musamu wo wa malaki wataluzuri, ntiangu wayizi bonga nzengolo yo. Bâ wa dzuna, mpe ‘ntangu zazansoni nzonzolo’aku yabâka ya toma, yatwaka mungwa.’​—Bisi-Kolose 4:6.

25, 26. Ngano bwe bibuti bilendi bakisila bala bawu mu zolo mitieno mia Yehova?

²⁵ Musamu wa mfunu wena kwe muna muntu mu tomo bakula mu bungu dia nti kabongele nzengolo ya lembo kwendaka ku malaki makaka. (Bahebre 5:14) Tima ti tuzololo mu sa ni mu tâ Yehova nsayi. Tala ti bala be neto, tufweti bongaka ntangu ya ba bakisa mu bakula, na mu zolo mitieno mia Bibila. Bawu mpe mbo bazolo mu tâ Yehova nsayi tala ti babele na lukwikulu mu Yandi, mpe tala ti beka mona ti penepene bena na Yandi.​—Izaya 48:17, 18; 1 Piere 3:15.

²⁶ Yehova nsayi yi bâka nandi bu kamonaka ti ngolo zeto zazansoni tuta sarila mu mu sila nsambulu ya verela mpe mu bunsungu. (Za 4:23) Kâ, bantu babingi babanzaka ti ka tulendi’â tatomo bâ na bunsungu ko mu nza yi yakondo bunsungu. Ngano wa matieleka? Timoko tita kwiza mbo tihana mvutu mu tiyuvu tio.