Misiku mia Nzambi mu mitieno miandi mitukaka. Mitieno mia Nzambi matieleka mena ma nguri me mu Bibila. Mbo mitubakisaka mu bakula mio mi banzaka Nzambi na mi kamonaka ku mutima. Mbo mitubakisaka mpe mu bonga nzengolo za mbote na mu yirika misamu mia mbote. Salu mpe mibâka mu bungu dia misamu milembolo na kani musiku wumosi wa Nzambi wusongelaka ka nti tufweti sa.

▸ Timoko tia 1, paragrafe 8

Tumama kwe Nzambi, ni mu yirikaka misamu mi katulombaka mu mutima’eto wawansoni. Yehova zololo ti tamutumamanaka mu luzolo. (1 Za 5:3) Tala ti Nzambi Yandi tuzololo mpe Yandi tukwikilaka, mbo tulanda malongi mandi mu misamu mieto miamiansoni. Mbo tumutumamana ni bu sa ti musamu wa mpasi wena. Tumamana Yehova bubote bwena mu bungu dia beto, mu bungu ti beto kalongesaka mpila yi tulendi bâ na luzingu lunataka ndandu mu ntangu yi, tu kanisini mpe mbote zazingi mu bilumbu bita kwiza.​—Izaya 48:17.

▸ Timoko tia 1, paragrafe 10

Yehova wahana timpwanza tia sola kwe bantu babansoni, wuzololo tâ lenda dia sa nsololo. Ka tu sala ntiana marobo ko. (Lubambu 30:19; Yoswa 24:15) Tulendi sarila timpwanza tieto mu sa nsololo za mbote. Kâ tala ti ka tusiri’â keba ko tulendi bonga zengolo za mbi. Timpwanza tieto tifweti tu tuma mu sola tala ti ba kwikama tubâ kwe Yehova mpe tasongela ti Yandi tuzololo.

▸ Timoko tia 1, paragrafe 12

Yehova wakubika mitieno mia ndiatulu, wuzololo tâ misiku mitariri ndiatulu’eto na nsalulu zeto. Bibila mbo ditulongesaka mitieno miango mpe bwe milendi tu bakisila mu bâ na luzingu lwa mbote lutunatina  ndandu. (Bingana 6:16-19; 1 Bisi-Korente 6:9-11) Misiku miango mbo mitubakisaka mu zaba misamu mia mbi na mia mbote ha meso ma Yehova. Misiku miango mbo mitubakisaka mpe mu zaba ka ntia mpila tulendi songela luzolo na mbote, mpe bwe tulendi bongela nzengolo za mbote. Mitieno mia nza soba mivulu sobaka, kâ mitieno mia Yehova ka misobaka ko. (Lubambu 32:4-6; Malaki 3:6) Tamana mia landa mbo mitubakisa mu lembo mona mpasi za nitu mpe na za ku mutina.

▸ Timoko tia 1, paragrafe 17

Ngindu, mbanzulu zena za ku mutima za misamu mie mia mbote peleko mia mbi. Yehova wahana ngindu kwe mosi na mosi mu beto. (Bisi-Rome 2:14, 15) Ngatu ngindu’eto yasala bubote, tufweti ya longa mu mitieno mia ndiatulu mia Yehova. Mu mpila yo mbo mitubakisa mu bonga nzengolo zitâka Yehova nsayi. (1 Piere 3:16) Ngindu’eto yilendi tu bakisa mpe mu sa keba bu tubongaka nzengolo za mbi. Yilendi sa mpe ti tabâ mu tiari bu tusaka disumu. Ngindu’eto yilendi wola, kâ na lubakusu lwa Yehova tulendi vutu ya yika ngolo. Ngindu ya mbote tidzunu tia mutima yihanaka mpe buzitu bwa beto beni yinataka.

▸ Timoka tia 2, paragrafe 3

Tîna kwa Nzambi ni mu mu zolo, mu mu zitisa na mu lembo yirika na kani musamu wu kalembo zoloko. Tîna kwa Nzambi mbo kutubakisaka mu yirikaka misamu mia mbote ngatu tabika mu yirika misamu mia mbi. (Mikunga 111:10) Mbo kutubakisaka mpe mu tomo wirikila mio mi tu telaka Yehova. Mbo kutubakisaka mpe mu lungisa makani ma tumusilaka, mu bungu ti buzitu bwe neto kwe Yandi. Tîna kwa Nzambi mbo kusobesaka mbanzulu zeto, mpila yi tubongelaka bampwana’eto na yi tusilaka nsololo bilumbu biabiansoni.

▸ Timoko tia 2, paragrafe 9

Nsobolo ya mabanza ni nkatika tiari ti tumonaka tala ti tuyirikiri musamu wa mbi. Muntu wuzoloko Nzambi tiari tiatingi ti bâka nandi bu kakwizi  bakulaka musamu wa mbi wu kayirika. Bu tuyirikaka musamu wa mbi, tufweti lombaka kwe Yehova katulemvokela mu nzila ya mukayulu wa Yezu. (Matie 26:28; 1 Za 2:1, 2) Tala ti tusiri nsobolo mu mutima’eto wawansoni mpe tubikiri mu yirika mbi, tufweti bâ na lukwikulu ti Yehova mbo katulemvokela. Ka wuvutu’â bâ salu ko mu kwe mone mutima lwaka ntangu zazansoni mu misamu mi tayirika mu ntama. (Mikunga 103:10-14; 1 Za 1:9; 3:19-22) Tufweti sa miamiansoni mu baka malongi mu misamu mia mbi mi tayirika, mu soba mbanzulu zeto za mbi mpe mu landa mitieno mia Yehova mu luzingu lweto.

▸ Timoko tia 2, paragrafe 18

Tala ti Mukristo wusiri disumu dia dinene ka wuta sa nsobolo ko mpe kariri mu landa mitieno mia hana Yehova, bafweti mu katula mu timvuka. Bu bakatulaka muntu mu timvuka, tufweti zenga tindiku tieto na yandi mpe ka tufweti’â tavutu mu zonzesaka ko. (1 Bisi-Korente 5:11; 2 Za 9-11) Katula muntu mu timvuka mbo kukengerelaka nkumbu ya Yehova na timvuka. (1 Bisi-Korente 5:6) Mpila yena mpe ya nsembolo yilendi bakisa muntu wo mu sa nsobolo ya mabanza ngatu kakâla kwe Yehova.​—Like 15:17.

▸ Timoko tia 3, paragrafe 19

Yehova beto kazololo mpe zololo katubakisa. Ni mu bungu dio katutwarisaka mpe katuhanaka malongi mu nzila ya Bibila na ya bantu bamuzololo. Mu bungu ti bantu ba masumu twena, lubakusu lwandi nkatika nsatu lwe neto. (Yeremi 17:9) Bu tuwilaka bantu ba sarilaka Yehova mu tu twarisa na buzitu bwabwansoni, mbo tusongelaka ti Yandi tuzitisaka mpe tuzololo tamutumamana.​—Bahebre 13:7.

▸ Timoko tia 4, paragrafe 2

Mu bungu ti bantu ba masumu twena, mbo tuvulu bâka na bwimi mpe na lulendo. Kâ Yehova zololo ti tabâka ba kuluka. Vula vula, mbo tulongokaka mu bâ ba kuluka bu tutifwanakasaka na Yehova, mpe bu tukwizi bakulaka ti beto ba fioti twena. (Yobe 38:1-4) Mu bâ ba kuluka, mfunu wena mpe mu banzilaka bampwana’eto, mpe na mio milendi ba tâ nsayi yôka beto beni. Lulendo mbo lunataka muntu mu banza ti yôkele bampwana’andi mu miamiansoni. Muntu wa kuluka mbo katomo titaluzulaka mu mona misamu miandi mia mbote na mia mbi. Ka bâka na bunkuta ko mu tambula makuba mandi, mu lomba mulemvo na mu tambula mabanza ma bantu bakaka peleko malongi. Mbo katihanaka kwe Yohova mpe mbo kalandaka lutwalusu lwandi.​—1 Piere 5:5.

▸ Timoko tia 4, paragrafe 4

Timfumu ni nswa wa hanaka misiku na wa bongaka nzengolo. Yehova ni Yandi yôkele lutumu ku zulu na ha mutoto. Ni Yandi wasala bima biabiansoni mpe yôkele ngolo mu nza yayansoni. Timfumu tiandi kasarilaka mu bungu dia bubote bwa bakaka. Yehova wahana bantu bakaka dema dia tu kengerelaka. Mu tifwani bibuti, bakuluntu ba timvuka, guvernema mwa timfumu tie nawu; Yehova zololo mpe tasalaka nawu tintwari. (Bisi-Rome 13:1-5; 1 Timote 5:17) Misiku mia bantu bu mitelamanaka misiku mia Nzambi, ka tutumamaka ko, mu bungu ti bubote bu tulemvokele kwe Nzambi na bu tulemvokele kwe bantu. (Bisalu 5:29) Bu tutambulaka timfumu tia bantu ba sarilaka Yehova, mbo tusongelaka buzitu bweto mu nzengolo zandi.

▸ Timoko tia 4, paragraf 7

Yehova bakuluntu kasarilaka, mpangi za zibakala ze na luzabu lwalwingi mu kipa timvuka. (Lubambu 1:13; Bisalu 20:28) Mpangi zango mbo zitubakisaka mu kengerela tindiku tieto tia ngolo na Yehova mpe mu mu kunda mu tidzunu na mu bunkete. (1 Bisi-Korente 14:33, 40) Ngatu bahana mpangi mosi ya bakala dema dia bukuluntu mu nzila ya  mpeve santu, fweti lungisa misiku mi lombaka Bibila. (1 Timote 3:1-7; Tite 1:5-9; 1 Piere 5:2, 3) Mu bungu ti organizasio ya Yehova tusikirilaka mpe tuyikaka moko, nsayi yi bâka neto mu sala tintwari na bakuluntu.​—Mikunga 138:6; Bahebre 13:17.

▸ Timoko tia 4, paragrafe 8

Yehova wahana kwe mfumu za makanda dema dia kipaka bala bawu na kanda diawu. Kâ Bibila dibanguri ti bakala ni mfumu-kanda. Tala ti ka kwena tata ko, nguri yinganaka mfumu-kanda. Mfumu-kanda ni yandi we na dema dia dikila, dia lwikila na dia hana tibuka tia bela kwe kanda diandi. Nkatika salu wena mpe katwarisaka kanda diandi mu kundaka Yehova. Mu tifwani, fweti saka keba ngatu bendaka ntangu zazansoni ku tukutakanu, ku salu tia samuna mpe balongokaka Bibila tintwari. Mfumu-kanda ni yandi mpe bongaka nzengolo za mansukina. Fweti landaka ntangu zazansoni tifwani tia Yezu mu songelaka mbote, mpe ka fweti’â bâka na mutima ngolo ko. Nsalulu yo mbo yinata nsayi na luzolo mu kati dia kanda, mosi na mosi mbo kabâ na kondo kwa bunkuta mpe mbo kayika tindiku tiandi na Yehova ngolo.

▸ Timoko tia 4, paragrafe 12

Timvuka titwarisaka, mwa tikunku tiena tia bantu be na vuvu tia kwe bâ ku mazulu, mpe Nzambi ni bawu kasarilaka mu twarisa bisalu bia bisambiri biandi. Mu mbandu ya ntete, Yehova wasarila timvuka titwarisaka mu twarisa timvuka tia Bakristo mu misamu mitariri nsambululu na tisalu tia samuna. (Bisalu 15:2) Lumbu ti, mpangi za zibakala ze mu Timvuka titwarisaka mbo zitwarisaka kanda dia Nzambi: mbo zikubikaka, mbo zitwarisaka mpe mbo zikengerelaka bisambiri bia Nzambi. Mu ntangu yi bongaka mpangi zo nzengolo, mu lutwalusu lu hanaka Zu dia Nzambi mpe mu mpeve santu basikamanaka. Yezu watâ mwa tikunku tio tia bantu ba tumbu nkumbu ya “ngamba ya kwikama na ya ndwenga.”​—Matie 24:45-47.

▸ Timoko tia 4, paragrafe 15

Mpangi ya yikento balendi ya lomba yasala salu ti bavulu hanaka kwe mpangi za zibakala. Mpangi ya yikento bu yisalaka salu tio, mbo kasongelaka buzitu mu mutieno wa timfumu wa hana Yehova bu kakangaka tima ku mutu. Kâ, mu misamu miakaka kwa mpangi ya yikento yifweti kanga tima ku mutu. Mu tifwani, mbo kakangaka tima ku mutu bu kalongesaka muntu Bibila tintwari na bakala diandi peleko tintwari na mpangi ya yibakala ye ya batusu.​—1 Bisi-Korente 11:11-15.

▸ Timoko tia 4, paragrafe 17

Muntu wulembo kotaka misamu mia nza ka wukotaka misamu mia politike ko. (Za 17:16) Bisambiri bia Yehova Timfumu tiandi bisikirilaka. Ka tukotaka misamu mia nza yi ko, ntiana Yezu.

Yehova tu lombele “mu tumamana guvernema na tuyalu twa mahata.” (Tite 3:1, 2; Bisi-Rome 13:1-7) Kâ, musiku wa Nzambi wutele ti ka bafweti’â honda muntu ko. Buna ngindu ya Mukristo ka yimuhanaka nzila ya nwana muzingu ko. Tala ti Mukristo bweso bwe nandi bwa sala salu tiakaka tiyingasa salu tia bambulumbulu, fweti tiyula tala ti ngindu’andi ya yita mu hana nzila ya sala salu tio.

Yehova kwa tukundaka, mu bungu ti Mvangi’eto wena. Bidimbu bia nsi bia tuzitisaka, kâ ka tukembelaka drapo ko mpe ka tutangaka mukunga wu zangulaka nsi ko. (Izaya 43:11; Daniele 3:1-30; 1 Bisi-Korente 10:14) Bisambiri bia Yehova mbo bibongaka nzengolo bawu beni ya lembo vota muntu peleko timvuka tia politike. Diangana, tatisolela guvernema ya Nzambi.​—Matie 22:21; Za 15:19; 18:36.

▸ Timoko tia 5, paragrafe 2

Nza mbo yitumaka bantu babanzaka ntiana Satana. Mbanzulu za Satana za yalangana zena kwe bantu balembo zoloko Yehova, balembo landaka tifwani tiandi mpe balembo zitisaka mitieno mi kakubika. (1 Za 5:19) Mpila yo ya banzila, na misamu mi yitulumunaka, ni yo batâka “mpeve ya nza.” (Bisi-Efeze 2:2) Bisambiri bia Yehova mayela bisaka  mu lembo tambula mpeve yo. (Bisi-Efeze 6:10-18) Beto, nsalulu za Yehova za tuzololo mpe mbo tusaka miamiansoni mi tulenda mu banzaka ntiana Yandi ntangu zazansoni.

▸ Timoko tia 5, paragrafe 7

Telamana kwa timvuka, ni telamana matieleka me mu Bibila. Bantu batelamanaka timvuka mbo bakolamaka kwe Yehova na kwe Yezu, Mutinu wa Timfumu tia Nzambi, mpe mbo batumaka bantu bakaka basa tintwari na bawu. (Bisi-Rome 1:25) Bazololo babutisa ntembe mu mitima mia bisambiri bia Yehova. Bakristo bakaka ba mbandu ya ntete bayizi bâ bantu batelamanaka timvuka, mu ntangu yi mpe Bakristo be kô bayika telamanaka timvuka. (2 Bisi-Tesalonike 2:3) Bô be ba kwikama kwe Yehova ka basaka tintwari ko na bantu batelamanaka timvuka. Kani kabwe, ka tuzololo’â ko ti tiya tu batusaka na nsatu’eto ya zaba misamu yatunata tatanga peleko tawirikila mabanza ma bantu batelamanaka timvuka. Beto ba kwikama twena kwe Yehova mpe ni Yandi kwa tukundaka.

▸ Timoko tia 5, paragrafe 9

Mu Musiku wa Mose, bala ba Israele kwe Yehova beri lombaka kabalemvokela masumu mawu. Mu karisa tiwisa na Yandi, makabu na mikayulu beri nataka ku Tempelo ntiana mbutu zi beri kunaka, mafuta na bibulu. Musamu wo mbo weri babambulaka ti Yehova wazolo mu lemvokelaka masumu ma muna muntu na ma kanda dia Israele diadiansoni. Ha manima ma ntangu Yezu yi kayizi hana luzingu lwandi ngatu masumu meto balemvokela mo, mikayulu mia tiwisa ka miavutu’â bâ salu ko. Yezu wahana mukayulu wa lunga “mankululu mansoni.”​—Bahebre 10:1, 4, 10.

▸ Timoko tia 7, paragrafe 6

Musiku wa Mose bala ba Israele weri hanaka nzila ya dia bibulu. Mbo weri tumaka mpe bahanaka mikayulu mia bibulu. (Levitike 1:5, 6) Kâ  Yehova katambulaka ko ti bisambiri biandi biamwisaka bibulu mpasi. (Bingana 12:10) Mu Musiku mweri na ntumunu zeri kengerelaka bibulu ngatu balembo bia mwisa mpasi. Musiku mbo weri tumaka bala ba Israele batomo kipaka bibulu biawu.​—Lubambu 22:6, 7.

▸ Timoko tia 7, paragrafe 6

Fractions du sang. Mu menga bima biyá bie mô bia nguri: globules rouges, globules blancs, plaquettes na plasma. Bima bio bia biyá bia nguri balendi bia kaba mu bima bia fioti fioti bi batâka fractions du sang. *

Bakristo ka batambulaka ko babayika menga peleko bima bia biyá bia nguri bie mu menga. Kâ, ngano balendi tambula fractions du sang? Bibila ka dihanaka nsangu ko zitomo delakanaka na musamu wo. Muna Mukristo fweti bonga nzengolo yandi beni mu nzila ya ngindu’andi yi bayizi longa mu nzila ya Bibila.

Bakristo bakaka mbo basolaka mu kala fractions du sang zazansoni. Kampe mbo babanzaka ti Musiku wu bahana kwe bala ba Israele mbo weri lombaka ti menga mamansoni ma bafweti dukisa mu tibulu bafweti ma ‘tsamuna ha mutoto.’​—Lubambu 12:22-24.

Bakaka nsololo ya swaswana basaka. Ngindu’awu mbo yibahanaka nzila ya tambula fractions du sang zakaka. Kampe mbo babanzaka ti bima bia fioti fioti ka bita vutu monekesa luzingu lwa muntu ko peleko lwa tibulu ti babongele menga.

Bu bongaka nzengolo zitariri fractions du sang, dimbitilaka biyuvu bita landa:

• Ngano mbakuri ti kala fractions du sang zazansoni, wuzololo tâ mpe mfweti kala bilongo biakaka bi babukilaka bimbevo peleko bibakisaka mu kanga menga mata duka?

•   Bwe nibangurila kwe doktere mu bungu dia nti nikarilaka peleko nitambulaka nsalulu ya franctions du sang mosi peleko zazingi?

Teknike za bukila. Mu bungu ti Bakristo twena, ka tuhanaka menga ko mpe ka tulundisaka menga meto ko mu bungu dia sala kwa nitu (opération). Kâ, teknike zakaka ze kô za bukila zi basarilaka menga ma mbevo. Muna Mukristo fweti bonga nzengolo yandi beni mu sola ka bwe menga mandi basarila mo mu ntangu yi bamusala nitu, mu ntangu yi kakwe tarisa nitu peleko mu ntangu yi bata mu buka. Mu ntangu ya sarila teknike zango za bukila, menga ma mbevo balendi ma dukisa mu nitu’andi ntangu fioti.​—Mu baka nsangu zakaka, tala Nzo ya Zangama ya Munkengi ya tilumbu tia 15 tia ngonda ya 10 muvu wa 2000, binima bia 30-31 (Français).

Mu tifwani, teknike ze kô zi batâka hémodilution: Ntete basala nitu, mbo bakatula ndambu menga ma mbevo mpe mbo bayingasa mo mu mamba mafulusaka nitu ntiana menga. Mu ntangu yi basalaka nitu peleko ha manima, mbo bakarisaka menga mango.

 Teknike yakaka ye kô yi batâka récupération du sang épanché: menga madukaka mbevo bu bata mu sala nitu peleko ha manima, mbo babongaka mo, basukulaka mo mpe mbo bavutu ma karisaka mu nitu ya mbevo.

Badoktere babansoni ka basarilaka teknike zango mpila mosi ko. Buna, ntete watambula bakusala nitu, watarisa nitu peleko mpila ya bukila ya zabakana, Mukristo wufweti dinga watomo zaba bwe menga mandi basarila mo.

Bu bongaka nzengolo yitariri teknike za bukila zi basarilaka menga, dimbitilaka biyuvu bita landa:

• Tala ti ndambu ya menga mani badukisi yo mu nitu mpe ka yita vutu zungana mu nitu ko ntangu fioti, ngano ngindu’ani mbo yikungana nzila ya mona ti menga mango mu nitu’ani kwa mena mpe ka mfweti’â ma ‘tsamuna kwa ha mutoto’ ko?​—Lubambu 12:23, 24.

• Ngindu’ani yi balonga mu nzila ya Bibila, ngano mbo yibeba tala ti, mu ntangu yi bata ku mbuka, bakunkaturi mwa menga mpe ha manima, bu bameni ma tsemesa bavutulu ma karisa mu nitu’ani?

• Ngano mbakuri ti kala teknike za bukila zazansoni zi basarilaka menga, wuzololo tâ ti nkariri mpe mu tarisaka menga mani, hémodialyse peleko masini mayingasaka mutima na masakafulu (poumon)?

 Ntete wabonga nzengolo zitariri fractions du sang na mpila za bukila zi basarilaka menga, bubote bwena mu lomba kwe Yehova kakutwarisa, mpe ha manima dingiri nsangu zakaka. (Zaki 1:5, 6) Mboko, tufweti bonga nzengolo bu tukwe wiri ngindu’eto yi bayizi longa mu nzila ya Bibila. Ka tufweti’â talomba kwe bantu bakaka ko nti baketi sa tala ti babwabane na musamu we neto, bantu bakaka mpe ka bafweti’â basobesa nzengolo’eto ko.​—Bisi-Rome 14:12; Bisi-Ngalate 6:5.

▸ Timoko tia 7, paragrafe 11

Bâ wa verela mu ndiatulu, wuzololo tâ bâ na ndiatulu mpe na nsalulu za verela ha meso ma Nzambi. Ndiatulu ya verela yitariri misamu mi tubanzaka, mi tutâka na mi tuyirikaka. Yehova mbo katutumaka talosa mvindu zazansoni za bunsuza na nsalulu za bunsuza. (Bingana 1:10; 3:1) Ntangu yifwanakane mu bonga nzengolo ya landa ntumunu za verela za Yehova, ni mu ntangu yi tweka lembo kota mu ntontolo ya yirika musamu wa mbi. Tufweti kwama lombaka kwe Nzambi katubakisa mu tatamana mu bâ na mabanza ma verela, mpe tufweti tomo bonga nzengolo ya losa bunsuza.​—1 Bisi-Korente 6:9, 10, 18; Bisi-Efeze 5:5.

▸ Timoko tia 8, paragrafe 11

Bâ na ndiatulu yikondolo buzitu na ya nsoni, ni kolama mu mitieno mia Nzambi mu mpila ya mbi, mu nsalulu peleko mu nzonzolo, mpe mu mpila yisongelaka ti ka twena na nsoni ko. Muntu we na ndiatulu ya mpila yo mbo wusongelaka ti ka wuzitisaka misiku mia Nzambi ko. Muntu wamana bâ na ndiatulu ya mpila yo, timvuka tia nsembolo mbo titaluzula musamu’andi. Nzonzolo ya “ndiatulu ya mvindu” mbo yizonzelaka ndiatulu zazingi za mbi. Bu tulanda bunene bwa musamu, ndiatululu zakaka za mvindu kampe bafweti za taluzula mu timvuka tia nsembolo ti kubikaka bakuluntu ba mu timvuka.​—Bisi-Ngalate 5:19-21; Bisi-Efeze 4:19; mu baka nsangu zakaka, tala timoko tia “Questions des lecteurs” mu Nzo ya Zangama ya Munkengi ya tilumbu tia 15 ngonda ya 7 muvu wa 2006 (Français).

▸ Timoko tia 9, paragrafe 7; timoko tia 12, paragrafe 10

Yehova wakubika vukasa kwa nitu mu bakisa mukento na bakala diandi basongasanaka luzolo mu mpila ya verela. Kâ, muntu bu wusimbuzulaka tinama tiandi tia bukento peleko tia bubakala mu titâ nsayi, mbo kakwizi sarilaka ndiatulu ya mvindu. Nsalulu yo yilendi wolesa tindiku tia muntu na Yehova. Ndiatulu yango yilendi mu natina nsatu za mbi mpe yilendi sobesa mabanza mandi mu bungu dia vukasa kwa nitu. (Bisi-Kolose 3:5) Wô sarilaka bo mpe lembo lendaka mu bika, ka fweti’â kanôka ko. (Mikunga 86:5; 1 Za 3:20) Tala ti musamu ni wo we naku, sambilaka Yehova mu mutima’aku wawansoni ngatu kakubakisa. Losa bima ntiana porno yitulumunaka mabanza ma mvindu. Zonzela wo kwe bibuti biaku peleko kwe ndiku ya yela yizitisaka misiku mia Yehova. (Bingana 1:8, 9; 1 Bisi-Tesalonike 5:14; Tite 2:3-5) Lendi bâ na lukwikulu ti Yehova, ngolo zi sarilaka mu tatamana mu bâ wa verela mu ndiatulu za kamonaka mpe za katambulaka.​—Mikunga 51:17; Izaya 1:18.

▸ Timoko tia 9, paragrafe 9

Poligami nsalulu yena ya saka longo na bantu babingi ha timosi. Yehova wakubika makwela ngatu mavukasaka bakala dimosi na mukento wumosi. Mu ntangu ya bala ba Israele, Yehova wahana bakala nzila ya bâ na bakento babingi, kâ ka buna ko kawaya ku mbatukulu. Mu ntangu yi, Yehova ka tambulaka ko ti bisambiri biandi biasaka longo na bantu babingi ha timosi. Bakala difweti bâ kwa na mukento wumosi, mpe mukento wufweti bâ kwa na bakala dimosi.​—Matie 19:9; 1 Timote 3:2.

▸ Timoko tia 10, paragrafe 12

Tuka ha mbatukulu, Yehova zololo ti bakala na mukento’andi babâka tintwari luzingu lwawu lwalwansoni. (Mbatukulu 2:24; Malaki 2:15, 16; Matie 19:3-6; 1 Bisi-Korente 7:39) Honda kwa makwela Yehova kwa kahaninaka nzila tala ti mukento peleko bakala siri bunsuza mu makwela. Buna, Yehova mbo kahanaka nzila ya bonga nzengolo ya honda makwela peleko ya lembo honda makwela kwe bakala peleko kwe mukento wulembolo yirika musamu.​—Matie 19:9.

 Ntangu zakaka, Bakristo bakaka mbo babongaka nzengolo ya hambana na muntu wu bakwelana ni bu sa ti ka kwena muntu ko wusiri busunza. (1 Bisi-Korente 7:11) Mukristo wulendi dinga wahamabana na muntu wu kakwela mu misamu emi mita landa:

• Kala mu lungisa nsatu za kanda: Ni mu ntangu bakala bu dikalaka mu hana kwe kanda diandi bima bifwanane bia luzingu, kanda ka disiri’â na mbongo ko, mu dia mpasi.​—1 Timote 5:8.

• Timuna peleko hana nkuba: Ni winda muntu tima peleko lwekesa muntu. Bakala peleko mukento wu batimunaka mbo kata mona ti tikolela tiandi peleko luzingu lwandi mu mpasi lwena.​—Bisi-Ngalate 5:19-21.

• Bebesa tindiku tia Mukristo na Yehova: Ni mu ntangu nsalulu za muntu bu zikabakasaka muntu wu kakwela mu sarila Yehova.​—Bisalu 5:29.

▸ Timoko tia 11, paragrafe 19

Beto bansoni nsatu yi bâka neto ya masika na ya lutindusu. (Bingana 12:25; 16:24) Tuzololo tatiyikaka ngolo, tatibombaka beto na beto mu nzonzolo ya nsayi na ya luzolo. Nzonzolo ya mpila zo yilendi bakisa mpangi zeto mu korela na mu tatamana mu sarila Yehova ntono mpasi za zinene. (Bingana 12:18; Bisi-Filipe 2:1-4) Tala ti muntu wa nkatika wa nôka wena, tufweti mu wirikila na buzitu mpe tufweti yêla mu bakula misamu mi kata mona ku mutima. Misamu miango milendi tu bakisa mu zaba misamu mi tulendi tâ peleko mi tulendi sa mu mu bakisa. (Zaki 1:19) Bâ na kani dia tomo zaba mpangi zaku mu tomo bakula nsatu zawu. Buna, lendi ba bakisa mu sikirila Nzambi’eto, titeko tia mbombolo zazansoni na tia lutindusu lwalwansoni, ku balendi bakila lutindusu lwa matieleka.​—2 Bisi-Korente 1:3, 4; 1 Bisi-Tesalonike 5:11.

▸ Timoko tia 12, paragrafe 16

Bibila ka dihanaka misiku midelakanaka na musamu wutariri malaki ma makwela ko. Nsalulu na misiku mia soba miena mu mahata mamingi. (Mbatukulu 24:67; Matie 1:24; 25:10; Like 14:8) Musamu wuyôkele  mfunu mu ntangu ya makwela ni mpana (vœu) yi diaka bantu bakwelana ha meso ma Yehova. Bantu babingi bakwelana bazoloko mu dia mpana yo ha meso ma bibuti biawu, ma ndiku zawu mpe bu balombaka kwe kuluntu mosi wa timvuka kabasila tinzonzi tisikamane mu Bibila. Bantu bakwelana bafweti sola mpila ya malaki ma basa ha manima ma makwela​—tala ti bazololo mu sa malaki. (Like 14:28; Za 2:1-11) Mpila ni mpila yi basola mu sila malaki mawu, bantu bata zolo mu kwelana bafweti sa ti mpila yango yakembesa Yehova. (Mbatukulu 2:18-24; Matie 19:5, 6) Mitieno mia Bibila mbo mibabakisa mu bonga nzengolo za mbote. (1 Za 2:16, 17) Bamana bonga nzengolo ya nwa malavu ku malaki, bafweti sa ti ka mayôkandi. (Bingana 20:1; Bisi-Efeze 5:18) Bamana bonga nzengolo ya sika mizike peleko ya sa nsaka, nzengolo’awu yifweti kembesa Yehova. Bantu bata zolo mu kwelana bafweti toko kipa tindiku tiawu na Yehova mpe na longo lwawu ka tilumbu tia makwela mawu’â ko kwa.​—Bingana 18:22; mu baka malongi makaka, tala Nzo ya Zangama ya Munkengi ya tilumbu tia 15 ngonda ya 10 muvu wa 2006, binima bia 18-31 (Français).

▸ Timoko 13, paragrafe 18

Tuzololo tabongaka nzengolo za mbote, zitukaka mu mitieno mia Zu dia Nzambi mu Bibila. Mu tifwani, mulumi peleko mukazi wulembolo Mukristo wulendi tikisa mulumi peleko mukazi’andi we Mukristo mu dia na kanda diandi mu ntangu ya malaki me na ntukulu za bapaye peleko mazangulaka hata. Wamana ku turila, bwe sa? Tala ti ngindu’aku yikuheni nzila ya kwenda, lendi bangula kwe mulumi peleko kwe mukazi’aku ti bamana sa nsalulu za bapaye ku malaki mango, kukota zo ko. Fweti tiyula mpe, tala ti wele ku malaki mango, ngano lendi lwekesa ngindu za Bakristo bakaka?​—1 Bisi-Korente 8:9; 10:23, 24.

Tifwani tiakaka: Mfumu’aku ya tisalu yikuheni prime (kabu) mu ntangu ya malaki ma nsuka ya muvu. Ngano fweti kala? Lendi tambula peleko lendi kala. Mpila yi mwinaka mfumu’aku misamu yilendi ku bakisa mu bonga nzengolo. Wamana tambula prime, ngano mbo kabanza ti malaki tadia? Ngano mu ku songela kwa ti nge kazololo mu bungu ti tisalu tia mbote salaka? Bu mana taluzula biyuvu bio na biakaka, fweti bonga nzengolo ya tambula peleko ya kala prime yango.

 Mu ntangu kwa mpe ya malaki, muntu wulendi ku hana kabu mpe ku telele: “Nzebi ti kudiaka malaki ma ko, kâ nzololo nakuhana kabu.” Ngatu muntu wo bubote kwa kata zolo ku songela. Ku lweka lwakaka, ngano mbo tabanza ti timinu tiaku kata zolo tonta peleko we nandi kakukotesa mu malaki mo? Bu mana taluzula biyuvu bio, nge beni fweti bonga nzengolo ya tambula peleko ya kala kabu dio. Mu ntangu ni ntangu yi tubonga nzengolo, tuzololo tabâka na ngindu ya mbote mpe tatatamana mu bâ ba kwikama kwe Yehova.​—Bisalu 23:1.

▸ Timoko tia 13, paragrafe 22

Vula vula, bu tuyirikaka misamu mu ntinu na mu tidzunu, ka wukwizi’â bâka musamu wa wunene ko. (Matie 5:23-26) Tima tia ntete kwe Mukristo ni Mukristo, ni mu kembela Yehova na mu kengerela bumosi bwa timvuka.​—Za 13:34, 35; 1 Bisi-Korente 13:4, 5.

Bakristo basaka tintwari mu misamu mia nkari bu babakaka musamu, bafweti wa yirika, kâ ka bafweti’â banata wo ku nzo ya mfundusu (tribinale) ko. Mu 1 Bisi-Korente 6:1-8, Paulo wahana malongi mamingi mu musamu wutariri mfundusu za Bakristo bawu na bawu. Tamana fundisa mpangi ku luyalu, wulendi bebesa nkumbu ya Yehova na timvuka. Matie 18:15-17 yisongele bitini bitatu bi fweti landa Bakristo tala ti babakwikisiri misamu mia minene mia bungungu na mia bumbaki. (1) Bafweti yêla mu yirika musamu wango ba bole. (2) Tala ti ka balendele’â mu yirikila musamu mu mpila yo ko, balendi lomba lubakusu kwe mpangi mosi peleko zole za yela ze mu timvuka. (3) Mboko, tala ti wufwanane, balendi lomba kwe timvuka tia bakuluntu tiababakisa mu yirika musamu wango. Tala ti musamu wuturiri ha moko mawu, bakuluntu mbo basarila mitieno mia Bibila mu yêla mu bakisa bantu babansoni mu wisana mu tidzunu. Tala ti bakaka ka bata zolo ko mu landa mitieno mia Bibila, kampe bakuluntu bafweti ba semba.

Mu misamu miakaka (ntiana honda kwa makwela, nswa wa lunda bala, bongaka mbongo za dikilaka bala, bonga mbongo za assurance, mbaya na musamu wa testament), bu tutala misuku mia hata, wufwanane  kampe mu nata wo ku tribinale. Tala ti Mukristo wudingiri mu yirika musamu ku tribinale mu nkatika tidzunu, ka takolamana malongi ma Paulo ko.

Mukristo ka wukolamanaka malongi ma Paulo ko mpe, bu wuzonzelaka kwe bapolisie misamu mia nkatika mia mbi mi yirikiri Mukristo wakaka, ntiana bwivi bwa bima bia ntalu, monekena muntu mu mu sa bubi, misamu mia mbi mitariri vukasa kwa nitu peleko misamu miakaka mia mbi mi bayirikaka kwe bala ba fioti, vukasa kwa nitu mu ngolo peleko honda muntu.

▸ Timoko tia 14, paragrafe 14

Tuka ku nsaba ya Edene Satana kayêlaka mu huna bantu. (Mbatukulu 3:1-6; Nzabukusu 12:9) Satana zebi ti, kamana sobesa mbanzulu zeto, mbo kalenda mu tu tuma mu yirika mbi. (2 Bisi-Korente 4:4; Zaki 1:14, 15) Satana poilitike kasarilaka, mabundu, misamu mia nkari, nsaka, lukolo na bima biabingi biakaka mu yalangasa mbanzulu zandi mpe mu nata bantu bakwikila ti za mbote zena.​—Za 14:30; 1 Za 5:19.

Satana zebi ti ka siri’â na ntangu yayingi mu huna bantu ko. Satana miamiansoni mi kalenda kasaka mu huna bantu babîngi. Ni bisambiri bia Yehova Satana kazololo mu huna. (Nzabukusu 12:12) Tala ti ka tusiri’â keba ko, Diabulu lendi sobesa mbanzulu zeto malembe malembe. (1 Bisi-Korente 10:12) Mu tifwani, Yehova zololo ti mukento na bakala babâ ba kwelana luzingu lwawu lwalwansoni. (Matie 19:5, 6, 9) Kâ, bantu babîngi mu ntangu yi mbo bamonaka makwela ntiana kwa ngwisani ya mpamba yi balendi kulu honda. Filme zazingi na emisio za tele ziyalangasaka mabanza mo. Tufweti saka mayela ngatu mbanzulu za nza zitariri makwela ka zitusobesandi.

Satana yêla kayêlaka mpe mu tu huna bu katumaka mpeve ya timpwanza. (2 Timote 3:4) Tala ti ka tusiri’â mayela ko, tulendi bika mu zitisa lutumu lwa hana Yehova kwe bantu bakaka. Mu tifwani, mpangi yimosi ya yibakala yilendi batika mu telamana lutwalusu lwa bakuluntu ba mu timvuka. (Bahebre 12:5) Peleko mpangi yimosi ya yikento yilendi batika mu sila ntembe mutieno wutariri timfumu tia mu kanda.​—1 Bisi-Korente 11:3.

 Tufweti bonga nzengolo ya lembo bika Satana kasobesa mbanzulu zeto. Tuzololo tabanzaka ntiana Yehova mpe ‘tabanzaka bima bie ku zulu.’​—Bisi-Kolose 3:2; 2 Bisi-Korente 2:11.

▸ Timoko tia 16, paragrafe 9

Beto bansoni tuzololo tabâka na tikolela tia mbote mpe batubukilaka mu mpila ya mbote bu tubâka na timbevo. (Izaya 38:21; Marke 5:25, 26; Like 10:34) Mu ntangu yi, badoktere na bantu bakaka mbo basongelaka teknike na mpila za bukila zazingi. Bu tusolaka mpila yi batubukila, mfunu wena mu landaka mitieno mia Bibila. Mbo tubambukaka ti Timfumu tia Nzambi kwa tikwizi wasisa bimbevo mankululu. Ka tuzololo’â ko tasila tikolela tieto mutima wa yôka mpe tayambirika nsambululu’eto ya Yehova.​—Izaya 33:24; 1 Timote 4:16.

Tufweti tomo losa mpila zazansoni za bukila zi tumonaka ntiana’eti za zisarilaka mpandu (peleko lenda dia bademo). (Lubambu 18:10-12; Izaya 1:13) Dieka bo, ntete tatambula mpila yi batubukila peleko bilongo, tufweti toko bia yurila nsangu: Bwe bayirikiri bio? Bwe banwinaka bio? Ngano tintwari biena na bunganga? (Bingana 14:15) Ka tufweti’â tazimbakana ko ti, Satana zololo tasarila bunganga, mu bungu ti mosi wa mitambu miandi wena. Tala ti ntembe ze neto, ni zibâ kwa za fioti, mu bungu dia ntukulu ya mpila yi batubukila, bubote bwena mu kala yo.​—1 Piere 5:8.

▸ Timoko tia 16, paragrafe 18