1, 2. Ngano bwe Balame kayêlela mu tâ bisari bia Yehova ndoko?

MUNTU wusalaka salu tia loba mbizi wele ha mbuka yi kalendi bakila mpila ya mbizi yi kata zolo mu loba. Solele ndîku’andi mpe tubiri ndoba’andi mu mamba. Ha manima weka kêla na luvivululu lwalwansoni. Mbizi bu yizi dia, bendele ndoba ngatu mbizi yahatamana mu ndoba, ha manima dukisi mbizi mu mamba.

² Bantu mpe balendi ba tambakasa. Tabonga tifwani tia bala ba Israele: Penepene bena na Mutoto wa kani. Ku makanga ma Moabe bata bêla. Mutinu wa Moabe kanisini bakala dimosi di batâka nkumbu Balame ti kamana tâ bala ba Israele ndoko, mbo kamuhana mbongo zazingi. Ha manima, Balame dingiri bwe kasa ngatu bala ba Israele banata ndoko ha kati diawu. Ni bu katomono sola ndîku’andi: bakento ba ku Moabe. Balame batambikiri ku mbuka ye bala ba Israele ngatu baleba babakala.​—Lutangu 22:1-7; 31:15, 16; Nzabukusu 2:14.

3. Ngano bwe bala ba Israele babwila mu mutambu wa Balame?

³ Ngano ndîku ya Balame yasimba? Yee. Mafunda ma bala ba Israele bayizi ‘sa bunsuza na bala ba bakento ba ku Moabe.’ Kâ mpe, bayizi sambila nzambi za  bungungu za ntonto, ntiana Bale ya ku Peore, nzambi yeri zangulaka nsambululu ya vukasa kwa nitu. Ntiangu, bala ba Israele 24 000 bafwa, mu ntangu yi beri ha nkotolo ya Mutoto wa kani.​—Lutangu 25:1-9.

4. Mu bungu dia nti mafunda ma bala ba Israele bayizi sa bunsuza?

⁴ Mu bungu dia nti bantu babingi ba Israele batambakana mu mutambu wa Balame? Mu bungu ti nsatu zawu za bwimi kwa beri banzilaka, mpe mu bungu ti bazimbakana misamu miamiansoni mia yirika Yehova mu bawu. Kâ, bala ba Israele beri na bima biabingi bieri saka ti babâ ba kwikama kwe Nzambi. Yehova wabakûla mu bungamba ku Ezipte. Wabadikila ku masese. Watomo bakengerela bu keri kwe batwarisi tii ha nkotolo ya Mutoto wa kani. (Bahebre 3:12) Kâ mu mio miamiansoni, bayizi bwa mu mutambu: bayizi sa bunsuza. Ntumwa Paulo watsoneka: ‘Ka tusakandi [bunsuza] ntiana bwa sa bakaka ha kati diawu.’​—1 Bisi-Korente 10:8.

5, 6. Ngano ntia malongi tulendi baka mu misamu miayôka ku makanga ma Moabe?

⁵ Ntamana nza ya môna mbo yitula. Beto mpe ntiana bala ba Israele twena, beri ha nkotolo ya Mutoto wa kani. (1 Bisi-Korente 10:11) Mu ntangu yi, bantu nsatu za vukasa nitu kwa bavulu banzilaka yôka bala ba Moabe. Mbanzulu zo zilendi sobesa bisari bia Yehova. Ndîku yiyôkele ngolo ya Diabulu, ni bunsuza.​—Lutangu 25:6, 14; 2 Bisi-Korente 2:11; Yude 4.

⁶ Tiyula: “Ngano nti ntomono zolo: sola mu bâ mu nsayi ya ntangu fioti, peleko sola mu bâ mu nsayi ntangu zazansoni mu nza ya môna?” Wufwanakane tatumama mu ntumunu ya Yehova yitâka ti: ‘Diokeno bunsuza!’​—1 Bisi-Korente 6:18.

7, 8. Ntelo ya “bunsuza” bwe yita zolo tâ? Mu bungu dia nti wena musamu wa mfunu?

⁷ Mu ntangu yi, bantu babingi bakolamanaka misiku mia Nzambi mitariri vukasa kwa nitu mu mpila yikondolo buzitu na ya nsoni. Mu Bibila, ntelo ya “bunsuza” yisongele nsalulu zazansoni zitariri vukasa kwa nitu kwe bantu balembolo ba kwelana buna bu lombaka Bibila. Ntelo yo yisongele mpe vukasa kwa nitu bakala na bakala peleko mukento na mukento, peleko muntu na tibulu. Ntelo ya “nsalulu za vukasa kwa nitu” yitariri mpe vukasa kwa nitu, fiya tinama tia bukento peleko tia bubakala, vukasa nitu ku munenono mpe simbuzula tinama tia bukento peleko tia bubakala tia muntu wakaka mu mona nsayi peleko mu mu tâ nsayi.​—Tala note ya 23.

⁸ Bibila ditomono tâ ti, tala ti muntu wutatamane mu sa bunsuza, ka lendi’â kavutu bâ mu timvuka ko. (1 Bisi-Korente 6:9; Nzabukusu 22:15) Kâ mpe wô saka bunsuza, ka vutu’â tizitisaka ko, mpe bantu ka bavutu’â mu kwikilaka ko. Bunsuza mpasi kwa bunataka: Vula vula, muntu wusumukini, ngindu ya mbi yi bâka nandi. Mpe ndiatulu’andi yilendi mu natina misendo miakaka: zimi di kalembolo waya, mpasi mu longo, timbevo peleko lufwa. (Tanga Bisi-Ngalate 6:7, 8.) Tala ti muntu wubongele ntangu ya banza misendo mio, kampe ka dinga mu sa bunsuza ko. Vula vula, muntu mbo wubatikaka mu sarila masumu mu bungu ti nsatu za yandi beni kwa kata dinga mu lungisa. Vula vula tima tia ntete tinataka muntu ku bunsuza ni porno.

9. Mu bungu dia nti porno yena ya mbi?

⁹ Porno nsatu za vukasa nitu yivumbulaka. Mu ntangu  yi, porno kwakwansoni yena: mu zurnale, mu mabuku, mu mikunga, mu tele, na mu Internet. Bantu babingi babanzaka ti ka yisaka tima ko, kâ bu tutomo tala, porno ya nkatika ya mbi yena. Porno yilendi sa muntu ngamba ya vukasa kwa nitu, mpe yilendi mu nata kabâ na nsatu za mbi zilembolo za delakana. Porno yilendi nata mpe muntu kabatika mu tisimbuzula tinama tiandi tia bukento peleko tia bubakala mu titâ nsayi, yilendi mpe kotesa longo mu mpasi za zinene peleko yilendi sa ti longo lwafwa.​—Bisi-Rome 1:24-27; Bisi-Efeze 4:19; tala note ya 24.

10. Ngano bwe mutieno we mu Zaki 1:14, 15 wulendi tu bakisila mu losa bunsuza?

¹⁰ Nkatika mfunu wena mu bakula ka bwe malembe malembe tulendi kwizi zolo bunsuza. Zaki 1:14, 15 yitulwengese: ‘Muna muntu muntu, fuba diandi [dimuwubakasaka], na dimubawukisaka. Ha manima fuba bu [dikula] dibutiri disumu; mboko disumu bu dimana yilama, dibutiri lufwa.’ Wuzololo tâ ti, buna kwa bu batika mu bâ na mabanza ma mbi, kuma mo mu mutima’aku. Wamana sa ti mweni binsinsia bivumbulaka nsatu za vukasa nitu kâ kuweyi’â ko, wunga meso maku kwakaka! Honda ordinateur’aku peleko soba chaîne ya tele. Kubikandi mabanza ma mbi makota mu mutima’aku. Tala kâni, mabanza mango malendi kwizi bâ ngolo, ntamana lembane mu kuma mo.​—Tanga Matie 5:29, 30.

11. Tala ti mabanza ma mbi me neto, bwe Yehova kalendi tu bakisila?

¹¹ Yehova tomono tu zaba yôka beto beni. Zebi ti bantu ba masumu twena. Kâ zebi mpe ti tulendi nunga nsatu zeto za mbi. Yehova tu telele ti: “Hondeno binama bia nitu zeno mu misamu mitariri bunsuza,  mvindu, nsatu za ngolo za vukasa kwa nitu, nsatu za mbi na bundiafu bwe nsambululu ya biteki.” (Bisi-Kolose 3:5, NW) Ni bu sa ti musamu wa mpasi wena, Yehova luvivululu lwe nandi mu beto mpe beto kabakisaka. (Mikunga 68:19) Tabonga tifwani tia mpangi yimosi ya bakala ya ntwenia yeri talaka porno mpe yeri na tifu tia simbuzulaka tinama tiandi tia bubakala mu titâ nsayi. Ku lukolo, ndiku zandi mbo zeri monaka ti mu mvula zeri nawu bafwana mu yirikaka misamu mio. Kâ, mpangi yo yatâ: “Nsalulu zo zabebesa ngindu’ani, mpe nayizi batika mu bâ na ndiatulu ya bunsuza.” Wayizi bakula ti wafwanakana kazabirila nsatu zandi za nitu. Mu lubakusu lwa Yehova, wayizi lenda mu bika bifu biandi bia mbi. Tala ti mabanza ma mbi me naku, lomba kwe Yehova kakuhana “ngolo ziyôkele” ngatu wabâ na mabanza ma verela.​—2 Bisi-Korente 4:7; 1 Bisi-Korente 9:27.

12. Mutima ni nti, mpe mu bungu dia nti tufweti wa kengerela?

 ¹² Salomo watsoneka ti: “Kengerela mutima’aku yôka bima biabiansoni, mu bungu ti biteko bia luzingu kwe yandi biena.” (Bingana 4:23) “Mutima,” ni timuntu tieto tia ku kati, timuntu ni tio Yehova kamonaka. Bima bi tutalaka bilendi tomo tu sobesa. Yobe watâ: “Nawisane na meso mani. Bwe ndendi dienokena ndumba?” (Yobe 31:1) Ntiana Yobe, tufweti saka mayela mu bima bi tutalaka mpe tufweti taluzulaka mabanza meto. Mpe ntiana titsoniki timosi tia Mikunga, mbo tulombaka kwe Nzambi: “Sa ti meso mani ka matalandi bima bilembolo salu.”​—Mikunga 119:37.

13. Ngano ntia mpila ndiku Dina kasola?

¹³ Ndiku zeto zilendi tomo tu sobesa mu mpila ya yibote peleko ya yibi. Wamana sola ndiku zizitisaka mitieno mia Nzambi, ndiku zo zilendi ku bakisa mu zitisa mio nge mpe. (Bingana 13:20; tanga 1 Bisi-Korente 15:33.) Misamu miaturila Dina misongele ti musamu wa mfunu wena mu zaba sola ndiku zeto. Dina weri mosi wa bala ba bakento ba Yakobe. Wusongele ti, mu kanda dieri sarilaka Yehova kakurila. Keri’â na ndiatulu ya bunsuza ko, kâ wayizi bâ ndiku ya bala ba bakento ba nsi ya Kana beri lembo sambilaka Yehova. Bisi-Kana mbanzulu za nkatika za swaswana zeri nawu na bisari bia Yehova mu musamu wutariri vukasa kwa nitu. Bisi-Kana ba zabakana beri mu nsalulu zawu za bunsuza. (Levitike 18:6-25) Mu ntangu Dina yi keri na ndiku zandi, wayizi bwabana na bakala dimosi dia ku Kana di beri tâka nkumbu Sikeme. Kwe Sikeme, Dina wa toma weri. Sikeme mbo beri mu bongelaka ntiana ‘muntu wu  beri tomo zitisaka mu kanda diandi diadiansoni.’ Kâ keri’â zolo Yehova ko.​—Mbatukulu 34:18, 19.

14. Ngano nti biaturila Dina?

¹⁴ Sikeme wayirika musamu weri wa fwanakana kwe yandi: mu bungu ti kwe yandi Dina wa toma weri, ‘wamubwila mpe wavukasa nandi nitu mu ngolo.’ (Tanga Mbatukulu 34:1-4.) Musamu wo wa wunene, watulumuna misamu miakaka mia mpasi, miamwisa Dina na kanda diandi diadiansoni mpasi.​—Mbatukulu 34:7, 25-31; Bisi-Ngalate 6:7, 8.

15, 16. Ngano bwe tulendi kwizi bela na ndwenga?

¹⁵ Ka tuzololo’â ko tayirika misamu mia yirika Dina mu bakula ti mitieno mia Yehova mitariri ndiatulu mia mbote miena mu bungu dia beto. “Wô kwe yende na bantu be na ndwenga mbo kabâ muntu we na ndwenga.” (Bingana 13:20) Sarila ngolo zaku zazansoni mu ‘bakula ka ntia nzila ye ya mbote.’ Buna mbo dioka tiari na mpasi za mpamba.​—Bingana 2:6-9; Mikunga 1:1-3.

¹⁶ Tulendi kwizi bâ na ndwenga bu tukwe longoke Bibila, bu tukwe sambiri Yehova ntete tabonga nzengolo, mpe bu tukwe landi malongi ma ngamba ya kwikama na ya ndwenga. (Matie 24:45; Zaki 1:5) Wa matieleka, ka twena na ngolo za lunga ko mpe bantu ba masumu twena. (Yeremi 17:9) Kâ, ngano bwe sa tala ti muntu wukutelele ti, sa keba mu bungu ti lendi sa bunsuza? Ngano mbo fwema? Peleko mbo tambula na kuluka kwakwansoni bakubakisa?​—2 Mitinu 22:18, 19.

17. Bangula ka bwe malongi ma mpangi ye Mukristo malendi tu bakisila.

¹⁷ Banza’eti: Ku salu, bakala dita zolo mpangi yimosi ya yikento. Mu telele kayôkesa ntangu na yandi. Bakala diango ka disarilaka Yehova ko, kâ kampe nsayi yayingi  ye nandi. Mpangi yakaka ya yikento ba mweni ba bole. Ha manima wele monekena mpangi yo ya ntete mu mu tela ka ntia musamu wa mbi wuta mu kêla. Ngano bwe mpangi ya ntete kabongela wo? Ngano mbo kadinga kabâ na mpemba, peleko mbo kadinga mu bakula malongi ma ndwenga ma bamuheni? Mpangi yo, kampe Yehova kazoloko mpe zololo kasarila mbote. Kâ tala ti tatamane mu yôkesaka ntangu na bakala dio, ngano bunsuza kata dioka peleko ‘mutima’andi kwa kata kwikila?’​—Bingana 22:3; 28:26; Matie 6:13; 26:41.

18, 19. Bangula ka bwe Yozefe kadiokela bunsuza.

¹⁸ Yozefe weri ngamba ku Ezipte bu keri ntwenia. Bilumbu biabiansoni, mukento wa mfumu’andi mbo weri mu telaka bavukasa nitu. Kâ Yozefe wazaba ti musamu  wa mbi weri. Yozefe Yehova keri zoloko, mpe dinga keri dingaka mu mu tâ nsayi. Ntiangu, mu ntangu mukento wa mfumu’andi yi keri mu lengaka, Yozefe keri’â tambulaka ko. Mu bungu ti ngamba yeri, ka bâ na lenda dia duka ku nzo ya mfumu’andi ko. Lumbu timosi, mukento wa mfumu’andi wadinga mu vukasa nitu nandi mu ngolo. Yozefe ‘wadioka ku mbazi.’​—Tanga Mbatukulu 39:7-12.

¹⁹ Misamu mbo miaketi yôkela mu mpila yakaka tala ti Yozefe wabatika mu bâ na mabanza ma mbi peleko wabatika mu bâ na mabanza ma vukasa nitu na mukento wo. Kâ tindiku tiandi na Yehova tieri tima tiayôka mfunu kwe yandi. Watâ kwe mukento wa mfumu’andi ti: “Mfumu’ani . . . ka kundimini’â tima ko, tala ka nge’â ko, mu bungu ti nge mukento’andi wena. Bwe ndendi yirikila mbi ya mpila yo, mpe nasumuka ha meso ma Nzambi?”​—Mbatukulu 39:8, 9.

20. Bwe tuzabiri ti Yehova nsayi yayingi yeri nandi bu keri monaka ti Yozefe watatamana mu bâ wa kwikama kwe Yandi?

²⁰ Ni bu sa ti Yozefe mala keri na nzo’awu mpe na kanda diandi, watatamana mu bâ wa kwikama kwe Nzambi. Mpe Yehova wamusakumuna. (Mbatukulu 41:39-49) Yehova nsayi yayingi yeri nandi bu keri monaka ti Yozefe watatamana mu bâ wa kwikama kwe Yandi. (Bingana 27:11) Wulendi bâ musamu wa mpasi mu telamana ntontolo za vukasa nitu. Kâ bambukaka misamu emi: “Ô beno luzololo Yehova, yineno mbi. Mbo kangerelaka luzingu lwa bantu ba kwikama kwe Yandi; mbo kabakûlaka mu koko kwa bankwa mbi.”​—Mikunga 97:10.

21. Ngano bwe mpangi mosi ya ntwenia kalandila tifwani tia Yozefe?

²¹ Bisari bia Yehova nkatika butindi bu bâka nawu bu  ‘bayinaka mbi’ mpe bu ‘bazoloko mbote’ bilumbu biabiansoni. (Amose 5:15) Mvula ni mvula ze naku, lendi bâ wa kwikama kwe Yehova. Tabonga tifwani tia mpangi mosi ya bakala ya ntwenia yi batonta timinu ku lukolo. Mwana mukento mosi wayizi mu tela ti mbo bavukasa nitu tala ti mu bakisi mu tizame tia mathématiques. Ngano mpangi yo nti kasa? Walanda tifwani tia Yozefe. Tele ti: “Ka nalembeketa ko mu kala. Bu natatamana mu bâ wa kwikama, nayizi tatamana mu bâ muntu wu balendi kwikila mpe wu bazitisaka.” Wô saka bunsuza lendi mona nsayi ya ntangu fioti, kâ nsayi yo tiari kwa yivulu nataka na mpasi za mutima. (Bahebre 11:25) Tumama kwe Yehova nsayi ya ntangu zazansoni kunataka.​—Bingana 10:22.

22, 23. Tala ti tuyirikiri disumu dia dinene, ngano Yehova bwe katubakisila?

²² Satana mbo kayêla mu sarila bunsuza mu tu tambakasa. Kampe mbo wubâ musamu wa mpasi mu telamana ntontolo yo. Beto bansoni, mabanza ma mbi mbo matuturilaka ntangu zakaka. (Bisi-Rome 7:21-25) Yehova wa kazebi, mpe “mbo kabambukaka ti mutoto twena.” (Mikunga 103:14) Kâ, tala ti Mukristo wusiri bunsuza, ngano wuzololo tâ ti ka siri’â salu ko? Kâni. Tala ti tomono soba mabanza, Yehova mbo kamubakisa. Nzambi “zololo mu lemvokela.”​—Mikunga 86:5; Zaki 5:16; tanga Bingana 28:13.

²³ Yehova tu heni mpe “bantu ba nkabila,” bakuluntu ba fuluka mu luzolo batukipaka. (Bisi-Efeze 4:8, 12; Zaki 5:14, 15) Bakuluntu, bakisa batubakisaka mu karisa tindiku tieto na Nzambi.​—Bingana 15:32.

24, 25. Ngano bwe “mabanza ma mbote” malendi tu kabakasa mu sa bunsuza?

²⁴ Mu bonga nzengolo za mbote, tufweti bakula ti misiku mia Yehova mu bungu dia mbote ya beto beni kwa miena. Ka tuzololo’â ko tabâ ntiana ntwenia ya bakala yi bazonzelaka mu Bingana 7:6-23. Mu bungu ti keri’â na “mabanza ma mbote” ko, waye “tambakana”: wasa bunsuza. Bâ na mabanza ma mbote, ka wuta zolo tâ kwa bâ na mayela ko. Wô we na mabanza ma mbote dinga kadingaka mu zaba mabanza ma Nzambi mpe mbo kadingaka mu sarila luzolo lwandi. Bambukaka misamu emi mia ndwenga: “Wô bakaka mabanza ma mbote zolo katizoloko. Wô bongelaka ndwenga za swasikisa ntiana tima tia ntalu mbo kalenda.”​—Bingana 19:8.

²⁵ Ngano mbo tomo kwikilaka ti mitieno mia Yehova mia mbote miena? Ngano lukwikulu lwe naku ti, wamana mia tumamana, mbo bâ mu nsayi? (Mikunga 19:7-10; Izaya 48:17, 18) Tala ti ka weka’eti bâ na lukwikulu lo ko, bambuka misamu miamiansoni Yehova mi keka yirika mu nge. ‘Bimba mpe mona ti Yehova wa mbote wena.’ (Mikunga 34:8) Bu kwe bimbi mbote’andi, mbo kwizi tomo mu zolo. Zolo mio mi kazoloko, mpe yina mio mi kayinaka. Fulusa mutima’aku mu mabanza ma mbote​—mabanza ma matieleka, ma lunga, ma verela, ma bafweti zolo, mpe me na mbote. (Bisi-Filipe 4:8, 9) Tulendi landa tifwani tia Yozefe, wabika ndwenga za Yehova zamutwarisa.​—Izaya 64:8.

26. Ngano bimoko bita landa nti bizonzela?

²⁶ Ni bubâ mpumpa (célibataire) peleko wa kwela, Yehova zololo ti wamona nsayi ya luzingu mpe wabâ mu nsayi. Bimoko bia biole bita landa malongi ma mbote bihanaka mu lenda mu makwela.