Yenda he misamu

Yenda he misamu mia mikufi

Note

Note

1 YEHOVA

Nkumbu ya Nzambi ni Yehova. Nkumbu yo yilendi zolo tâ “lungisa kalungisaka.” Yehova wena Nzambi ya Nkwa Ngolo Zazansoni. Ni Yandi wasala bima biabiansoni. Lenda die nandi dia yirika misamu miamiansoni mi kawayaka.

Mu zu dia Hebre, nkumbu ya Nzambi bitsono biyà yibongaka. Mu Lari, bitsono biango biena YHVH. Mu matsonoko ma Hebre ma ntete, nkumbu ya Nzambi mbala 7 000 yena. Mu nza ya mukaka, bantu mpila zazingi basarilaka nkumbu ya “Yehova.” Ntelo za nkumbu yo ze nawu mu mazu mawu.

Timoko 1, par. 15

2 BIBILA “KWE NZAMBI DIATUKA”

Yehova vwiri Bibila, kâ wasarila bantu mu tsoneka dio. Yehova wena ntiana tata ditumini mwana’andi kamutsonekena mukanda wu katambika. Mu nzila ya mpeve santu’andi, Nzambi watwarisa bantu ngatu batsoneka mabanza mandi mu Bibila. Mpeve santu yasala mu bantu mu mpila zazingi. Mu tifwani, bamona bimona-meso, bakaka baloto ndozi mpe ha manima bayizi tsoneka misamu mi bamona.

Timoko 2, par. 5

3 MITIENO

Mitieno mia Bibila, miena matieleka ma nguri ma hanaka ndongosolo. Tabonga bifwani biole. 1) ‘Tindiku na bankwa mbi, bifu bia bibote tibebesaka.’ (1 Bisi-Korente 15:33) Mutieno wo wutulongese ti bantu ba tuvulu yôkesaka ntangu na bo sobesa batusobesaka, mu mpila ya mbote peleko mu mpila ya mbi. 2) ‘Bio bi mwangaka muntu, ni bio mpe katiaka.’ (Bisi-Ngalate 6:7) Mutieno wo wutulongese ti ka tulendi â tadioka ndandu ya misamu mi tuyirikaka ko.

Timoko 2, par. 12

4 MBIKULULU

Mbikululu nsangu zena zitukiri kwe Nzambi. Zilendi bâ mbangululu ya luzolo lwandi, ndongosolo ya ndiatulu za mbote, ntumunu peleko mfundusu. Zilendi bâ mpe musamu wuta zonzela misamu mimoneka mu bilumbu bita kwiza. Mbikululu za Bibila zazingi zeka lungana.

Timoko 2, par. 13

5 MBIKULULU ZITARIRI MASIYA

Yezu wena muntu walungisa mbikululu zitariri Masiya. Tala tablo “ Mbikululu zitariri Masiya”.

Timoko 2, par. 17

6 MAKANI MA YEHOVA MU BUNGU DIA MUTOTO

Yehova wasala mutoto ngatu wabâ paradi mpe wafuluka mu bantu bamuzololo. Makani mandi ka masoba ko. Ntamana, mbo kakatula mbi mpe mbo kahana luzingu lwa mankululu kwe bisari biandi.

Timoko 3, par. 1

7 SATANA DIABULU

Satana mbazi yena ya batika bukolo kwe Yehova. Bamuhana nkumbu ya Satana, yizololo tâ “mutantu,” mu bungu ti wakala lutumu lwa Nzambi. Bamuhana mpe nkumbu ya Diabulu, yizololo tâ “ngungu,” mu bungu ti wayizi hunisina Nzambi misamu mpe mu bungu ti bantu kahunaka.

Timoko 3, par. 4

8 BAMBAZI

Yehova wasala bambazi, mpe ha manima ma ntangu zazingi, wayizi sala mutoto. Bambazi babasala ngatu babâka ku mazulu. Mbazi yôka milio 100 ze kô. (Daniele 7:10) Muna mbazi ye na nkumbu’andi mpe ye na timuntu tiandi. Mbazi za kwikama, za kuluka zena: ka batambulaka ko bantu babasambila. Mbazi ze kô ziyôkele mbazi zakaka mu madema. Bambazi bisalu bia swaswana babakaka, ntiana sarila Yehova ha mbuka ya Timfumu tiandi, turisa nsangu zandi, kengerela na twarisa bisari biandi bie ha mutoto, sarila nzengolo zandi peleko bakisa mu tisalu tia samuna. (Mikunga 34:7; Nzabukusu 14:6; 22:8, 9) Mu muzingu wa Armagedo, bambazi mbo banwana tintwari na Yezu.​—Nzabukusu 16:14, 16; 19:14, 15.

timoko 3, par. 5; timoko 10, par. 1

9 MASUMU

Sumuka, ni mona ku mutima, ni banza peleko ni yirika musamu wulembo tâka Yehova nsayi peleko wutelamanaka luzolo lwandi. Masumu hambasa matu hambasaka na Yehova. Ntiangu, Yehova katuhana ntumunu na mitieno ngatu talembo yirika misamu milembo mu tâka nsayi. Ku mbatukulu, biabiansoni bia sala Yehova bia lunga bieri. Kâ Adame na Eva basola mu kolama: basumuka. Ka bayizi â vutu bâ ba lunga ko. Banuna mpe bafwa. Mu bungu ti Adame watusamburila masumu, beto mpe nuna tununaka mpe fwa tufwaka.

Timoko 3, par. 7; Timoko 5, par. 3

10 ARMAGEDO

Armagedo ni muzingu wa Nzambi. Muzingu wo mbo wusukisa nza ya Satana na mbi.

Timoko 3, par. 13; Timoko 8, par. 18

11 TIMFUMU TIA NZAMBI

Timfumu tia Nzambi guvernema yena ya tûla Nzambi ku mazulu mu yâla mutoto. Yezu Kristo mfumu ya Timfumu tio yena. Yehova mbo kasarila Timfumu tio mu katula mbi.

Timoko 3, par. 14

12 YEZU KRISTO

Yehova wasala Yezu ntete kasala bima biakaka. Yehova wamutambika ha mutoto ngatu kafwa mu bungu dia bantu. Ha manima ma lufwa lwandi, Yehova wavumbula Yezu kwe ba fwa. Lumbu ti, Yezu ku mazulu kata yâla: ni yandi we Mfumu ya Timfumu tia Nzambi.

Timoko 4, par. 2

13 MBIKULULU YA TUMINGU 70

BibiIa diabikula ti, Masiya mbo kaketi zabakana mu nsuka ya ntangu yi batâka tumingu 69. Tumingu 69 twango twabatika mu muvu wa 455 ntete mbandu ya beto (N.M.B.), mpe twasuka mu muvu wa 29 wa mbandu ya beto (M.B.).

Bwe tuzabiri ti tumingu 69 mu muvu 29 twaketi suka? Tumingu 69 twabatika mu muvu wa 455 ntete mbandu ya beto, buna bwa tula Nehemi ku Yerusaleme mpe bu kayizi vutu tungisa hata. (Daniele 9:25; Nehemi 2:1, 5-8) Mu lumingu lumosi, bilumbu 7 bie mo. Kâ, mu mbikululu yo, lumingu ka lwena na bilumbu 7 ko. Musiku we kô wuzonzelaka mbikululu wutâka ti: “lumbu timosi tifwanane na mvula mosi.” (Lutangu 14:34; Ezekiele 4:6) Buna, lumingu lumosi mvula 7 lwena. Mpe mu tumingu 69, mvula 483 (69 x 7) ze mo. Tamana batika mu tanga mvula 483 tuka muvu wa 455 N.M.B., mbo tubwa mu muvu wa 29 M.B. (muvu 0 ka wena kô ko). Ni muna muvu wuna, Yezu kabatusu mpe kayizi bâ Masiya!​—Like 3:1, 2, 21, 22.

Mbikululu yavutu tâ ti lumingu lumosi luyikama; wuzololo tâ mvula 7 zaketi yikama. Muna ntangu yina ya mvula 7, mu muvu wa 33, Masiya mbo baketi mu honda. Mpe mu muvu wa 36, nsangu za mbote za Timfumu tia Nzambi mbo zaketi samunu mu makanda mamansoni, ka zaketi â sukina kwa kwe Bayuda ko.​—Daniele 9:24-27.

Timoko 4, par. 7

14 BUTATU: BUNGUNGU BWENA

Mabundu malongesaka butatu, mbo matâka ti bantu batatu be mu Nzambi: Tata, Mwana na mpeve santu. Kâ, Bibila mbo dilongesaka ti Yehova ni Mvangi, mpe wasala Yezu wa ntete. (Bisi-Kolose 1:15, 16) Yezu kena Nzambi ya Nkwa Ngolo Zazansoni ko. Yezu ka tâ ko ti yandi na Nzambi ni nsinsa. Kâ watâ ti: ‘Tata na meno, Tata yôkele.’ (Za 14:28; 1 Bisi-Korente 15:28) Mu Bibila, ka bazonzelaka “Butatu” ko. Butatu bungungu bwena.

Mpeve santu ni ngolo za Nzambi zita sala, ngolo zi kasarilaka mu lungisa luzolo lwandi. Mpeve santu ka wena muntu ko. Bakristo ba ntete “bafuluka mu mpeve santu.” Mpe Yehova watâ ti: ‘Mbo nihombola mpeve’ani mu biabiansoni bie na nitu.’​—Bisalu 2:1-4, 17.

Timoko 4, par. 12; Timoko 15, par. 17

15 KRUWA (CROIX)

Mu bungu dia nti Bakristo ba matieleka balembo sarilaka kruwa mu sambila Nzambi?

  1.  Mabundu ma bungungu kruwa masarilaka tuka ntama. Mu ntangu ya ntama, mu bungu dia nsalulu za bunsuza za bapaye peleko mu sambila bivangu beri ya sarilaka. Mvula 300 ha manima ma lufwa lwa Yezu, Bakristo ka beri â sarilaka kruwa ko mu sambila Nzambi. Mfumu ya ku Rome Constantin wayizi sa ti kruwa yabâ tidimbu tia dibundu dia Bakristo. Mu bungu dia nti? Ngatu dibundu dia Bakristo dia bâ nsangu. Kâ, kruwa ka yena tintwari ko na Yezu Kristo. Buku dimosi (New Catholic Encyclopedia) dibangulaka ti: “Bantu kruwa beri sarilaka ntete Yezu kabutuka, mpe bantu balembo bâ Bakristo beri ya sarilaka.”

  2.  Yezu ka fwila ha kruwa ko. Ntelo ya Greke yi babangula mu “kruwa” yizololo tâ “poto” peleko “muti.” Bibila dimosi dia ndongokolo (The Companion Bible) ditâka ti, mu matsonoko ma Greke ma “Nouveau Testament”, ka mwena musamu ko wuhanaka mabanza ma miti miole miakambakana. Yezu ha poto kafwila.

  3.  Yehova ka zolo â ko tasarila bifwani peleko bidimbu mu mu sambila.​—Ndukulu 20:4, 5; 1 Bisi-Korente 10:14.

Timoko 5, par. 12

16 MBAMBUKULU

Yezu watuma milongoki miandi bakembelaka Mbambukulu ya lufwa lwandi. Mivu miamiansoni, Bakristo Mbambukulu bakembelaka, mu lumbu tia 14 tia ngonda ya Niza, lumbu tieri diaka bala ba Israele malaki ma Pake. Mu ntangu ya Mbambukulu, dimpa na vinu bayôkesaka kwe bantu babansoni bakutakanaka: bima bio, bidimbu bia nitu na menga ma Yezu biena. Bantu bô bakwizi bâ mitinu tintwari na Yezu ku mazulu, ni bawu badiaka dimpa mpe banwaka vinu. Bantu bô be na vuvu tia zinga ha mutoto ntangu zazansoni, na buzitu bwabwansoni batalaka misamu miyôkaka bu bakwendaka ku Mbambukulu, ka badiaka dimpa ko mpe ka banwaka vinu ko.

Timoko 5, par. 21

17 TILUNDI

Mu Traduction du monde nouveau, bu basarilaka “tilundi” ni mu zonzela (1) muntu, (2) tibulu peleko (3) luzingu lwa muntu peleko lwa tibulu.

  • Muntu. “Mu bilumbu bia Noa, . . . ndambu bantu, wuzololo tâ ti bilundi nana kwa biavuka mu mamba.” (1 Piere 3:20, NWT) Mu verse yo, ntelo ya “tilundi” bantu yita zonzela: Noa, mukento’andi, bala bandi ba batatu na bakento bawu.

  • Tibulu. Nzambi watâ ti: “Mamba” mafuluka mu “[bilundi bia moyo] mpe bibulu bipulumukaka, biapulumuka ha zulu mutoto.” Nzambi wavutu tâ ti: “Mutoto wabuta [bilundi bia moyo] mu mawa mawa mawu: bibulu bi batwilaka, bibulu bikwe yendele tia moyo na bibulu bia ku sangi.”​—Mbatukulu 1:20, 24, note.

  • Luzingu lwa muntu peleko lwa tibulu. Yehova watâ kwe Mose: Bantu babansoni beri dingaka [tilundi tiaku] bafwiri. (Ndukulu 4:19, note) Yezu bu kabâ ha mutoto, watâ ti: ‘Ni meno ndie muvungi wa mbote; muvungi wa mbote, [tilundi] tiandi kahanaka mu bungu dia bimeme biandi.’​—Za 10:11, note.

    Muntu bu wusaka tima “mu tilundi tiandi tiatiansoni”, mu nsayi mpe mu mpila ya mbote kayirikilaka tio. (Matie 22:37; Lubambu 6:5) Bibila mbo dizonzelaka mvumbi peleko nitu ya muntu wa fwa ntiana “tilundi tia fwa.”​—Lutangu 6:6; Hagaye 2:13.

Timoko 6, par. 5; Timoko 13, par. 10; Timoko 15, par. 17

18 MPEVE

Mu Bibila dia “Traduction du monde nouveau,” ntelo ya Greke na ya Hebre yi babangula mu “mpeve” yilendi zolo zonzela bima biabingi. Kâ, mpeve tima tilembo monekaka tiena, ntiana titembo na mwela wa muntu peleko wa tibulu. Ntelo ya mpeve yilendi zolo tâ mpe mbazi peleko mpeve santu (ngolo za Nzambi zita sala). Bibila ka dilongesaka ko ti, muntu bu wufwaka tima tie kô tilembo fwaka.​—Ndukulu 35:21; Mikunga 104:29; Matie 12:43; Like 11:13.

Timoko 6, par. 5; timoko 15, par. 17

19 ZEHENE

Mu tizunga tia Yerusaleme, benga dieri kô di beri tâ nkumbu Zehene, ku beri losaka mazala ma beri yokaka. Ka kwena tima ko tisongelaka ti, mu ntangu ya Yezu, mvumbi za bantu peleko za bibulu zi beri yokaka ku benga dio beri za losaka. Zehene ka tiena tidimbu tia mbuka yilembo monekaka ko, yi kwendaka bantu ba fwa ku babamwisaka mpasi ntangu zazansoni. Yezu bu katâ ti bantu bakaka ku Zehene babalosa, ni mu zolo tâ ti bantu bango fuka baketi fuka.​—Matie 5:22; 10:28, NWT.

Timoko 7, par. 20

20 LUSAMBULU LWA “TATA’ETO”

Lusambulu lo, tifwani tiena tia lusambulu tia hana Yezu kwe milongoki miandi mu balongesa ka bwe basambirilaka. Tifwani tia tusambulu batâka tio. Yezu watulongesa mu sambilaka ebu:

  • “Nkumbu’aku yabâ ya santu”

    Mbo tusambilaka ngatu Yehova kasukula nkumbu’andi mu bungungu bwabwansoni bwabebesa yo. Mbo tusambilaka mpe ngatu babansoni, ku mazulu na ha mutoto, bazitisa nkumbu ya Nzambi.

  • “Timfumu tiaku tizi”

    Mbo tusambilaka ngatu guvernema ya Nzambi yafukisa nza ya Satana, yatwarisa mutoto mpe yasa ti wabâ paradi.

  • “Luzolo lwaku lwasalama . . . ha mutoto”

    Mbo tusambilaka ngatu makani ma Nzambi mu bungu dia mutoto malungana. Nzambi zololo ti bantu bamutumamanaka babâ ba lunga mpe bazinga ntangu zazansoni ku Paradi. Nzambi bu kasala bantu, ni mio kabawayila.

Timoko 8, par. 2

21 NKULULU

Yehova wahana nkululu mu kûla bantu mu masumu na mu lufwa. Nkululu ntalu yeri yi bafweti futa mu kûla luzingu lwa lunga lwa hombesa Adame, bakala dia ntete. Nkululu yo bantu yibakisaka mu vutu ba na tindiku tia mbote na Yehova. Nzambi watambika Yezu ha mutoto ngatu kafwa mu bungu dia bankwa masumu babansoni. Lufwa lwa Yezu lwahana bweso bwa luzingu lwa mankululu kwe bantu babansoni, mpe ngatu babâ ba lunga.

Timoko 8, par. 21; timoko 9, par. 13

22 MU BUNGU DIA NTI MUVU WA 1914 WE MFUNU?

Mu Daniele 4, mbikululu ye mo yitâka ti, Nzambi mbo kaketi tûla Timfumu tia ku mazulu mu muvu wa 1914.

Mbikululu: Yehova walotesa Mutinu Nebukadenezare ndozi. Mu ndozi yo, wamona muti wa wunene wu babwisa. Tisinzila tiandi bazunga tio na musinga wa bisengo (cuivre na fer) “ntangu nsambwari (7)” ngatu walembo vutu mena. Kâ, ha manima ma ntangu yo, mbo waketi vutu mena.​—Daniele 4:1, 10-16.

Mbikululu bwe yita zolo tâ: Muti wo ni tifwani tia luyalu lwa Nzambi. Tuka mvula zazingi, Yehova wasarila mitinu ku Yerusaleme mu twarisa kanda dia Israele. (1 Ntangu 29:23) Kâ mitinu miango ka miabâ mia kwikama kwe Nzambi ko, mpe luyalu lwawu lwayizi suka. Hata dia Yerusaleme bamwangasa dio mu muvu wa 607 N.M.B. Mu muvu wo, “ntangu nsambwari” zayizi batika. (2 Mitinu 25:1, 8-10; Ezekiele 21:25-27) Yezu bu katâ ti hata dia Yerusaleme mbo baketi “dia diata [yâla] kwe makanda makaka na tii ntangu yi bakubikila makanda yalungana,” ni “ntangu nsambwari” zo keri zonzelaka. (Like 21:24) Yezu bu kabâ ha mutoto, “ntangu nsambwari” ka zatimanisina ko. Yehova wakanisina mu tûla mutinu ha manima ma “ntangu nsambwari.” Luyalu lwa Mutinu wo wa môna, Yezu, mbo lwaketi nata tusakumunu twa tunene kwe bisari bia Nzambi bie ha zulu mutoto, tusakumunu twa ntangu zazansoni.​—Like 1:30-33.

Bula bwa “ntangu nsambwari”: “Ntangu nsambwari” mvula 2 520 zasa. Tala ti tutengi mvula 2 520 tuka muvu wa 607 N.M.B., mbo tubwa mu muvu wa 1914 (muvu wa 0 ka wena kô ko). Muvu ni wo Yehova katûla Yezu Kristo Mutinu wa Timfumu tiandi ku mazulu.

Ngano bwe tuzabiri ti “ntangu nsambwari” mvula 2 520 zasa? Bibila ditele ti ntangu tatu (3) na ndambu zifwanane na bilumbu 1 260. (Nzabukusu 12:6, 14) “Ntangu nsambwari,” ni bikunku biole bia bilumbu 1 260, wuzololo tâ bilumbu 2 520. Kâ, musiku we kô wutariri mbikululu wutâka ti: “Lumbu timosi tifwanane na mvula yimosi.” Buna, bilumbu 2 520 bifwanane na mivu 2 520.​—Lutangu 14:34; Ezekiele 4:6.

Timoko 8, par. 23

23 MIKAYELE MFUMU-BAMBAZI

Bibila mfumu-bambazi yimosi kwa dizonzelaka: Mikayele.​—Daniele 12:1; Yude 9.

Mikayele ni mfumu ya mbulumbulu za Nzambi, mbulumbulu zango mbazi za kwikama zena. Nzabukusu 12:7 yitele ti: “Mikayele na mbazi zandi banwanisa drago . . . na mbazi zandi.” Mukanda wa Nzabukusu mbo wutâka Yezu Mfumu ya mbulumbulu za Nzambi. Diangana, Mikayele nkumbu yakaka yena ya Yezu.​—Nzabukusu 19:14-16.

Timoko 9, par. 4

24 BILUMBU BIA MANSUKINA

“Bilumbu bia mansukina” ni ntangu ntete Timfumu tia Nzambi tiafukisa nza ya Satana. Bibila diatâ ti, mu ntangu yo, misamu mia mfunu mimoneka ha mutoto. Ntelo zakaka, ntiana “nsukunu ya nza” na “Mwana muntu ni ho kena,” ntangu yina zizonzelaka. (Matie 24:3, 27, 37) “Bilumbu bia mansukina” biabatika mu muvu wa 1914, mu ntangu yi batûla Timfumu tia Nzambi. “Bilumbu bia mansukina” mbo biwa mu muzingu wa Armagedo, buna bu bafukukisa nza ya Satana.​—2 Timote 3:1; 2 Piere 3:3.

Timoko 9, par. 5

25 MVUMBUKULU YA BA FWA

Nzambi vumbula bantu kwe ba fwa. Bibila mvumbukulu vwa (9) dizonzelaka. Eli, Elize, Yezu, Piere na Paulo bavumbula bantu kwe ba fwa. Tala ti, balenda mu sa bimangu bina, ni mu bungu ti Nzambi weri bahanaka ngolo. Yehova wakanisina ti, mbo kavumbula “bantu ba sungama” na “bantu balembolo ba sungama.” (Bisalu 24:15) Bibila mvumbukulu ya ba fwa ku mazulu dizonzelaka. Bantu bakaka basolo kwe Nzambi, mbo bavumbukaka mu zinga ku mazulu na Yezu.​—Za 5:28, 29; 11:25; Bisi-Filipe 3:11; Nzabukusu 20:5, 6.

Timoko 9, par. 13

26 BUNGANGA

Sarila bunganga, ni yêla mu zonza na bampeve, nge beni peleko mu nzila ya muntu wakaka, mu tifwani ndoki peleko nganga. Nsalulu ya mbi yena. Bantu basarilaka bunganga, mu bungungu bena: mbo babanzaka ti, muntu bu wufwaka, tilundi tiandi ka tifwaka ko, mbo tikwizi bâka mpeve ya ngolo. Bademo bantu batumaka bakolama kwe Nzambi. Mbangululu ya bidimbu bia ku zulu, lumoni, mazi, tindoki, bina (superstition), nsalulu za mpimpa, mpandu, nsalulu za bunganga zena. Tanga kwa mbwetete, mabuku, zurnale, foto, bifwani, mikunga, binsinsia (films), mbo bimonekesaka bademo, mazi na mpandu ntiana bima bilembolo bia mbi mpe bisakasaka. Nsalulu zazingi mu bungu dia bantu ba fwa ze tintwari na zonzesa bademo (mu tifwani: mikayulu kwe bantu ba fwa, matanga mu bungu dia bantu ba fwa, mbambukulu moyo ya lufwa, lwata ndombi peleko katula ndombi, madizi). Vula vula, bantu bô bazololo mu sarila ngolo za bademo bima bia ngolo banwaka.​—Bisi-Ngalate 5:20, 21; Nzabukusu 21:8.

Timoko 10, par. 10; timoko 16, par. 4

27 LUYALU LWA TOMO ZANGAMA LWA YEHOVA

Yehova wena Nzambi ya Nkwa Ngolo Zazansoni. Wasala bima biabiansoni. (Nzabukusu 15:3) Ni Yandi vwiri bima biabiansoni. Ni Yandi we na luyalu lwa tomo zangama, wuzololo tâ ti, luyalu luyôkele, mpe ni Yandi we na nswa wa yâla bivangu biandi. (Mikunga 24:1; Izaya 40:21-23; Nzabukusu 4:11) Wahana misiku mu bungu dia bima biabiansoni bikasala. Yehova mpe we na nswa wa tûla ntwarisi. Bu tumuzoloko, mpe bu tumutumamanaka, mbo tusongelaka kwe Yehova ti luyalu lwandi lwa tomo zangama lwa tutambulaka.​—1 Ntangu 29:11.

Timoko 11, par. 10

28 KATULA KWA ZIMI

Mukento wuta katula zimi, mwana we mu moyo’andi kata honda. Ka diena kuba ko, ka diena mpe zimi dimusulukiri (zimi diyôkele) ko. Mukento bu wubaka na zimi, mwana we mu moyo’andi muntu wa mukaka wena.

Timoko 13, par. 5

29 YIKA MENGA MU NITU

Yika menga, peleko timosi tia bima biandi bia nguri mu nitu ya muntu, mpila yena yi babukilaka bimbevo. Malendi bâ menga ma muntu yandi beni, ma balundiri mu tima, peleko menga ma muntu wakaka. Bima biyà bia nguri bie mu menga: globules blancs, globules rouges, plaquettes na plasma.

Timoko 13, par. 13

30 NSEMBOLO

Mu Bibila, “semba” ka wuzololo â tâ ko ti bafweti twa muntu. Bu batusembaka, longesa batulongesaka, kubika batukubikaka mpe sungika batusungikaka. Yehova bu kasembaka muntu, kani kabwe ka bâka mu nkesi ko, mpe ka baka na mutima ngolo ko. (Bingana 4:1, 2) Yehova ni tifwani tiyôkele bubote mu bungu dia bibuti. Nsembolo yi hanaka Yehova ya mbote yena, muntu wubakaka nsembolo yango wulendi kwizi ya zolo. (Bingana 12:1) Yehova bisari biandi kazoloko mpe kakubikaka. Yehova bisari biandi kalongesaka mu sungika mbanzulu zawu za mbi mpe mu balongesa mu banza na mu diatila mu mpila yimutâka nsayi. Kwe bibuti, semba mwana’awu, ni mu mu bakisa mu bakula mu bungu dia nti kafweti tumamaka. Bibuti bu bisembaka mwana, mbo bimulongesaka mu zolo Yehova, mu zolo Zu diandi, Bibila, mpe mu bakula mitieno mia Yehova.

Timoko 14, par. 13

31 BADEMO

Bademo bivangu biena bilembo monekaka. Nitu ya timpeve ye nawu mpe ngolo zazingi ze nawu yôka bantu. Bademo mbazi za mbi zena. Bayizi bâ ba mbi bu bakolama kwe Nzambi. (Mbatukulu 6:2; Yude 6) Bayizi bâ mbeni za Nzambi. Bayizi kota mu bukolo bwa Satana mu telamana Yehova.​—Lubambu 32:17; Like 8:30; Bisalu 16:16; Zaki 2:19.

Timoko 16, par. 4