Mu tilumbu tia 19 mai 1940 nabutuka, ku hata dia Amioûn, ku Liban. Mvula fioti ha manima, kanda dieto dia ye bâ ku hata dia Tripoli, ku nakurila mu kanda dia luzolo, dia sikama, diazaba Yehova, mpe dieri mu zoloko. Meno mwana nsuka ndieri mu bala ba 5, bole ba babakala mpe batatu ba bakento. Musamu wutariri mbongo, ka weri’â nguria mfunu ko kwe bibuti biani. Tima tieri nguria mfunu mu kanda dieto ni ndongokolo ya Bibila, tukutakanu twa Bakristo na tisalu tia bakisaka bantu bakaka mu zaba Nzambi.

Bakristo ba tumbu babingi beri mu timvuka tieto. Wumosi mu bawu weri na nkumbu Michel Aboud; ni yandi weri twarisaka lukutakanu lwa Étude du livre. Ku New York kalongokela matieleka, mpe ni yandi wanata matieleka ku Liban mu 1921. Mbo nivulu bambukilaka buzitu na lubakusu lu keri hanaka kwe ntwenia zole zasa Lukolo lwa Galade​—Anne na Gwen Beavor. Bayizi bâ ndiku zeto za mutima. Mivu miamingi ha manima, nayizi bâ na nsayi ya vutu monana na Anne ku États-Unis. Ntangu fioti ha manima, nayizi monana na Gwen wakwela Wilfred Gooch, weri salaka ku Betele ya Londres, ku Angleterre.

Bisamuni bia fioti kwa bieri ku Liban bu ndieri mwana fioti. Kâ mbo tweri zonzelaka misamu  mi tazaba mu Bibila kwe bantu bakaka na tiya twatwansoni. Mbo tweri silaka bo ntono nkwamusu za mfumu zakaka za mabundu. Misamu miakaka miatuturila mia nitomo bambukilaka.

Tilumbu timosi, na tibusi tiani Sana, tweri samunaka mu immeuble yimosi. Mupelo wumosi wayiza ku étage yi tweri zonzaka na bantu beri kwa bêlaka. Kampe muntu wamutâ mbila. Mupelo wo wabatika mu finga tibusi tiani. Wabatika mu sa miangu, mpe wapusa Sana mu escalier, Sana walwala. Muntu watâ bapolisie mbila, mpe bapolisie bayiza na nsayi yayansoni basa ti kwa bâ muntu waketi bakisa Sana. Banata mupelo wo ku commissariat, mpe ni kûna bamona ti buta bweri nandi. Mfumu ya bapolisie yamuyula: “Nge ntia mpila muntu wena? Ngano bantu longaka mambu ma Nzambi, peleko miangu ba longesaka?”

Musamu wakaka wu nita bambukila, ni mu ntangu timvuka tieto tialuwa bus yatunata ku hata dimosi dieri lembo bêlaka bantu babingi, mpe tasamuna nsangu za mbote kûna. Ntangu ya nkatika nsayi tweri yôkesaka tii mupelo weri ku hata dio bu kawâ misamu mi tweri yirikaka, mpe wakutakasa bantu babingi ngatu batukuma. Batutesa misamu mia mbi, batuwinda matari; mpe tata’ani walwala. Mbo nita bambukila nzanda menga yeri nandi ku tidiri. Wakâla mu bus na nguri’ani, mpe beto tasâla talanda ku manima na tiari tiatiansoni. Kâ, kani kabwe ka nizimbakana misamu mia tâ nguri’ani ko bu keri kusunaka tata’ani, watâ ti: “Yehova, mulemvo’aku ba lemvokela. Ka bata zaba misamu mi bata yirika ko.”

Tilumbu timosi tiakaka, taye tala kanda dieto ku hata di tabutukila. Ku nzo ya nkaka’eto ya yibakala, tabwabana na mfumu yimosi ya yinene ya dibundu. Mfumu yo ya dibundu yazaba ti bibuti biani Mbangi za Yehova zeri. Wakumbenda ha ndeko, ni bu sa ti mvula 6 kwa zeri nani. Wakuntêla: “Nge, mu bungu dia nti weka lembo baka bateme?” Namuvuturila ti mwana fioti kwa ndieri, mpe mu batusu wafwanakana natomo zaba misamu mia Bibila, mpe nabâ na timinu tia ngolo. Mvutu’ani ka yamutâ nsayi ko, mpe watêla nkaka’ani ka ndiena na buzitu ko.

Kâ, binsamu bia mbi bia fioti kwa bieri. Bu tomo tala, Balibanais nsayi na ndiambu ye nawu. Buna, bimoko bia Bibila biabingi tweri saka na bantu, mpe bantu babingi tweri longokaka na bo Bibila.

Bu ndieri kotaka, mpangi yimosi ya yibakala ya ntwenia yatûka ku Venezuela mu kwizi tala Liban. Mbo keri kutakanaka na beto, mpe wabatika frekontasio na tibusi tiani Wafa. Ha manima, bakwelana mpe baye bâ ku Venezuela. Mu mikanda mi keri tambikaka, Wafa mbo keri yêlaka mu tuma tata’ani kanata kanda diadiansoni ku Venezuela. Mbo keri silaka bo mu bungu ti weri nandi kavutu tu mona. Wafa walenda mu tu baka, buna tabonga nzengolo ya kwenda ku Venezuela!

Tatula ku Venezuela mu 1953 mpe taye bâ ku Caracas, penepene na nzo ya prezident. Bu ndieri ntwenia, nsayi yeri bâka nani bu  ndieri monaka prezident weri yôkaka mu kaminio’andi ya toma. Kâ, ka weri’â musamu wa fioti ko kwe bibuti biani mu yukunu mu nsi ya môna, na zu dia môna, na nsalulu za môna, na bidia bia môna, mpe na klima ya môna. Kâ, bu beri kwe yukunu malembe-melembe, musamu wa tiari wayizi tula.

Tata’ani wabatika mu bêla. Musamu wa nzitukulu weri kwe beto, mu bungu ti ngolo zeri nandi mpe tikolela tia mbote tieri nandi. Ka tweri’â tabambuka ko tala ti watoko bêla. Ha manima bayizi mu baka na Kansere, mpe bayizi mu sala. Musamu wa tiari, wayizi fwa ha manima ma lumingu lumosi.

Misamu mia mita kumanga mu zonzela mpasi zeri neto ku mitima mu bungu ti ka tweri zabaka ko ka bwe taketi sa. Mvula 13 kwa zeri nani. Kani kabwe ka tweri’â banzaka ko ti tata’ani mbo kaketi fwa, mpe mbo tweri banzaka ti kani kabwe ka tusa vutu bâ mu nsayi ko. Musamu wa mpasi weri kwe nguri’ani mu tambula ti bakala diandi diafwa. Kâ, tayizi bakula ti luzingu ka lwasuka ko, mpe Yehova watubakisa mu korela. Bu ndieri na mvula 16, nayizi baka Bac ku Caracas, nsatu yayingi yeri nani ya bakisa kanda diani.

Mu ntangu yo kwa mpe, tibusi tiani Sana wakwelana na Rubén Araujo, wasa Lukolo lwa Galade, mpe wakâla ku Venezuela. Babonga nzengolo ya kwe bâ ku New York. Kanda diabonga nzengolo ti ku université nafweti kwenda, buna naye bâ kwe tibusi tiani na bakala diandi ku New York mu kwe kota. Tibusi tiani na bakala diandi basa ti napusana kwe Yehova, bu ndieri bâka nawu. Mpe, mpangi za yela zazingi zeri mu timvuka tieto tia Espagnol ku Brooklyn. Bole ba mpangi zango zi nazaba mpe zi ndieri zoloko ni Milton Henschel na Frederick Franz beri salaka ku Betele ya Brooklyn.

Mvula’ani ya ntete ku université bu yeri kwendaka ku nsuka, nabatika mu banza ka nti naketi sa mu luzingu lwani. Nayizi tanga bimoko bizonzelaka Bakristo bê na makani ma mbote bieri mu Nzo ya Zangama ya Munkengi mpe nayizi dimbitila na bunsungu bwabwansoni. Nayizi mona bwe mipasuri-nzila na Betelite za timvuka tieto zeri mu nsayi, mpe weri nani nabâ ntiana bawu. Kâ, ka natibatusulu’â ko. Ntangu fioti ha manima, nayizi mona mfunu ya tihana kwe Yehova. Buna, nayizi tihana kwe Yehova mpe nabatusu mu tilumbu tia 30 mars 1957.

Bu namana bonga nzengolo yo ya mfunu, nayizi banza mu sala tisalu tia mupasuri-nzila. Mbo ndieri tomo banzaka mu sala tisalu tio, kâ mbo ndieri monaka ti nzengolo yo mpasi yena mu bonga. Mbo ndieri banzaka ti ka naketi’â lenda ko mu bâ mupasuri-nzila na mu landa programe’ani ya ku université. Kanda diani na meno mbo tweri tsonekaka mikanda miamingi mu zonzela nzengolo’ani ya tula nsuka mu lukolo ngatu nakâla ku Venezuela, mu batika tisalu tia mupasuri-nzila.

Mu juin 1957, nakâla ku Caracas. Kâ, nayizi mona ti mbelo ya kanda diani ka yeri’â ya mbote  ko. Nsatu muntu wusalaka waketi ba bakisa yeri nawu. Ngano bwe naketi ba bakisila? Nayizi baka tisalu ku banque, Kâ nsatu yayingi yeri nani ya bâ mupasuri-nzila; musamu ni wo nakârila. Nabonga nzengolo ya sala bisalu bio bia biole. Tûka mivu miamingi mbo ndieri salaka lumingu lwa mukaka ku Banque, kâ mupasuri-nzila mpe ndieri. Diangana kani kabwe ka natoko’â bâ na tisalu tiatingi mu mpila yo ko, mpe ka natoko’â bâ na nsayi yeri nani ko!

Bu nabwabana mpe bu nakwelana na Sylvia, mpangi ya yikento ya ku Allemagne yeri tomo zoloko Yehova, nsayi’ani yavutu yikama. Ku Venezuela kayiza na bibuti biandi. Tayizi buta bala bole, Michel (Mike), mwana’eto wa bakala na Samira, mwana’eto wa wukento. Nayizi bonga mpe dema dia kipaka nguri’ani. Wayizi bâ na beto. Ni bu sa ti nayizi bika tisalu tia mupasuri-nzila ngatu nakipa kanda diani, mbo ndieri samunaka ntiana mupasuri-nzila. Tala ti lenda na dio, Sylvia na meno mbo tweri salaka tisalu tia mupasuri-nzila wa ntangu fioti, mu ntangu ya vacance.

Bala ku lukolo beri, mu ntangu yi ndieri na mabanza ma nzonzeleke ku mbatukulu ya timoko. Mfweti tambula ti luzingu lwa nkatika lwa toma lweri nani, mpe bantu ba tweri salaka na bo ku banque nkatika zitisa beri kunzitisaka. Kâ, mbo ndieri tomo zoloko ti bantu bakumbongelaka ntiana tisari tia Yehova. Mabanza meri nani mu tilumbu tîna ka meri’â kumbikaka ko. Buna na mukento’ani, tazakala mu zonzela mbongo zeri neto. Bu naketi bika tisalu tiani tia ku banque, mbo baketi kumfuta mbongo zazingi. Mu bungu ti ka tweri’â na mfuka ko, tayizi banza ti tala ti tukaturi nkaka mu luzingu lweto, mbo taketi bâ na mbongo za fwanana mu tikipa ntangu zazingi.

Ka weri’â musamu wa fioti ko mu bonga nzengolo, kâ mukento’ani wa ntalu na nguri’ani batomo ya singasa. Bu naketi vutu sala tisalu tia ntangu zazansoni. Mu nsayi kwa yeri nani! Nzila yi nafweti landa ya yeri zolo tomo monekaka. Kâ ntangu fioti ha manima, tayizi baka nsangu zatuyitukusu beto bansoni.

Tilumbu timosi, doktere’eto yatutêla ti Sylvia zimi dieri nandi. Musamu wa nkatika wa nzitukulu weri kwe beto bole! Nguria musamu wa nsayi weri; kâ, mbo ndieri banzaka mu nzengolo’ani ya kwizi bâ mupasuri-nzila. Ngano mbo naketi vutu lenda mu bâ mupasuri-nzila? Tayizi delakasa mabanza meto mpe tabatika mu kêla muntu wakaka waketi yikama mu kanda. Kâ  mbo ndieri tatamanaka kwa mu tiyula tala ti mbo naketi lenda mu bâ mupasuri-nzila?

Bu tamana zonzela makani meto, tayizi bonga nzengolo ti nafweti bâ mupasuri-nzila. Gabriel, mwana’eto wa bakala wabutuka mu avril 1985. Kâ, diangana nabika tisalu tia ku banque mpe nabatika tisalu tia mupasuri-nzila mu juin 1985. Ha manima, nayizi baka bweso bwa sala na Komite ya filiale. Kâ Betele ka yeri’â ku Caracas ko, wuzololo tâ ti wafwanakana nasaka nzietolo ya bilumbu biole peleko bitatu mu lumingu mu titini tia 80 km.

Betele ku hata dia La Victoria yeri, buna tabonga nzengolo ya kwe bâ ku La Victoria mu bâ penepene na Betele. Nsobolo ya yinene yeri mu bungu dia beto bansoni. Kanda diani dia ntomono zolo, mpe nkatika tonda nitondaka dio. Mpila’awu ya bongela misamu yatomo bakisa. Tibusi tiani Baha wayizi zolo mu kipa nguri’eto. Mike wakwela, kâ Samira na Gabriel ku nzo kwa beri toko bâka. Kâ, bu tabonga nzengolo ya kwe bâ ku La Victoria, mbo weri zolo tâka ti ndiku zawu baketi sisa ku Caracas. Mpe, Sylvia wayukunu mu bâ ku kapitale yeri na bantu babingi, wafweti yukunu mu bêla ku hata dia fioti. Mpe wafwanakana kwe beto bansoni mu yukunu mu bêla mu nzo ya fioti. Wa matieleka, nsobolo zazingi zafwanakana mu katuka ku Caracas mpe mu kwe bâ ku La Victoria.

Kâ, misamu miavutu soba. Gabriel wakwela mpe Samira wayizi bâ na lenda dia bâ yandi kaka. Mpe meno na Sylvia batutikisa mu bâ mu kanda dia Betele mu 2007, tii lumbu ti ni kô tusarilaka. Mike, mwana’eto wa bakala wa ntete, mukuluntu wena, mpe na mukento’andi Monica mbo basalaka tisalu tia mupasuri-nzila. Gabriel mpe mukuluntu wena, mpe ku Italie kena na mukento’andi Ambra. Samira mupasuri-nzila wena, mpe tûka ku nzo’andi mbo kasalaka bisalu bia Betele.

Wa matieleka, wafwanakana nabonga nzengolo za zinene mu luzingu lwani. Kâ na kani foiti ka niniongaka ko. Kani kabwe, ka nibika ko mu sarila Yehova. Mbo nitomo yangalalaka mu bungu dia Bisalu bia timpeve bi nasala na bweso bu nabaka mu bungu dia tisalu tia Yehova. Mvula bu zita kwe yôke, ndizi bakula mfunu ya tatamana mu bâ na tindiku tia ngolo na Yehova. Nzengolo zi tubongaka ni bu zibâ za fioti peleko za zinene, Yehova lendi hana tidzunu “tiyôkele mabanza mamansoni.” (Flp. 4:6, 7, NWT) Sylvia na meno mbo tuzoloko tisalu tieto tia santu ku Betele, mpe mbo tumonaka ti nzengolo zi tabonga mu luzingu lweto zasakumunu zena mu bungu ti ntangu zazansoni mbo tweri tûlaka Yehova ku matu.