1. Mu bungu dia nti Bisi-Babilone bayituku mu mbikuri Daniele?

 MBIKURI Daniele ntwenia yeri mu ntangu Bisi-Babilone yi bamukanga ku muzingu, mpe bamunata mala na nsi’andi. Kâ, Daniele wayizi yitukusu bantu bamukanga. Bamona ti Daniele tipamu tia mbote tieri nandi mpe mu kanda dia zabakana katûka. (1 Sam. 16:7) Mu bungu dia misamu mio, Bisi-Babilone bamukubika ngatu kizi kabâ muntu wa mfunu ku hata diawu.—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Bwe Yehova keri bongelaka Daniele? (Ezekiele 14:14)

² Yehova Daniele yandi keri zoloko, ka mu bungu dia tipamu tiandi’â ko, kâ mu bungu dia timuntu tia sola ntwenia yo. Yehova bu katâ ti Daniele weri ntiana Noa peleko Yobe, kampe mvula 20 kwa zeri nandi. Buna Yehova mbo keri monaka ti Daniele wa sungama weri ntiana Noa na Yobe bamusarila na kwikama kwakwansoni tûka mivu miamingi. (Mba. 5:32; 6:9, 10; Yobe 42:16, 17; tanga Ezekiele 14:14.) Mpe Yehova watatamana mu zolo Daniele mu luzingu lwa lula mpe lwa nzitukulu lweri nandi.—Dan. 10:11, 19.

3. Nti tuzonzela mu timoko ti?

³ Mu timoko ti mbo tuzonzela bifu biole biasa ti Daniele kabâ ntalu kwe Yehova. Ku mbatukulu, mbo tuzonzela muna tifu, mpe na ntangu Daniele yi kasongela tio. Ha manima, mbo tumona nti biabakisa Daniele mu kurisa bifu bio. Ku nsuka, mbo tumona ka bwe tulendi landila tifwani tiandi. Ni bu sa ti timoko ti mbo tita vulu tarila bantwenia, beto bansoni tulendi baka malongi mu tifwani tia Daniele.

4. Bwe Daniele kasongela butindi? Hana tifwani.

⁴ Bantu bê na butindi balendi bâ na bunkuta, kâ ka babikaka  ko ti bunkuta bwabakabakasa mu yirika misamu mia sungama. Daniele weri ntwenia yeri na nguria butindi. Tazonzeleno mbala zole zi kasongela butindi. Musamu wa ntete wayilama kampe mvula zole ha manima Bisi-Babilone bu bamana fukisa Yerusaleme. Mutinu Nebukadenezare wa ku Babilone waloto ndozi yamutâ bunkuta ya titeki timosi tia tinene. Watâ ti mbo kaketi honda bantu bandi babansoni ba mayela, mu kati na Daniele, tala ti ka bamutêla ndozi yi kaloto ko, mpe ka bamuhana mbangululu ko. (Dan. 2:3-5) Daniele wafweti sa manzangu; tala ti kâni bantu baketi fwa. ‘Ni kayenda ku mutinu, wamulomba kamuhana ntangu mu mu bangurila ndozi.’ (Dan. 2:16) Butindi na timinu biafwanakana. Ka kwena tima ko tisongelaka ti Daniele ndozi za katoko bangula. Wayula ndiku zandi—beri na nkumbu ezi za Bisi-Babilone Siadrake, Mesiake na Abede-nego—mu sambila Nzambi ya ku mazulu ngatu kasongela tiari tiandi mu nsweki. (Dan. 2:18) Yehova wahanina tusambulu to mvutu. Na lubakusu lwa Nzambi, Daniele wabangula ndozi ya Nebukadenezare. Buna, Daniele na ndiku zandi ka bayizi’â fwa ko.

5. Ntia musamu wakaka weri dinganaka butindi waturila Daniele?

⁵ Ha manima Daniele bu kamana bangula ndozi ya titeki tia tinene, butindi bwandi bwayizi vutu kota mu ntontolo. Nebukadenezare wayizi vutu loto ndozi yamutâ bunkuta. Ndozi yo mbo yeri tarilaka muti wa wunene. Daniele wabangurila mutinu ndozi yo na butindi bwabwansoni, wamuhana mpe nsangu zeri tâka ti mutinu mbo kalawuka, mpe mbo kayôkesa mwa ntangu yi kalembo vutu bâ ha muyâlu’andi. (Dan. 4:25) Mutinu mbo kaketi kulu bâ na mabanza ti Daniele yandi keri telamanaka, mpe mbo kaketi mu hondesa. Kâ, Daniele wasarila butindi, mpe wabangula ndozi.

6. Kampe nti biabakisa Daniele mu bâ na butindi?

⁶ Kampe nti biabakisa Daniele mu bâ na butindi mu luzingu lwandi? Bu keri ntwenia, ntembe kâni Daniele walongoka mu tifwani tia tata’andi na nguria’andi. Kampe mbo beri tumamanaka ntumunu za hana Yehova kwe bibuti bia ku Israele, mpe balongesa Musiku wa Nzambi kwe mwana’awu. (Lub. 6:6-9) Daniele ntumunu 10 za kazaba, kâ mpe wazaba misamu miakaka mia Musiku ntiana bima bi  bafweti dia na bi bafweti lembo dia. b (Lev. 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Daniele walongoka mpe binsamu bia kanda dia Nzambi, mpe wazaba ka nti bieri ba turilaka bu beri lembo zitisaka mitieno mia Yehova. (Dan. 9:10, 11) Misamu mia bwabana na Daniele mu luzingu lwandi miamuhana lukwikulu ti Yehova na mbazi zandi za ngolo zeri mu bakisaka.—Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Nti biakaka biabakisa Daniele mu bâ na butindi? (Tala mpe tifwani.)

⁷ Daniele walongoka matsonoko ma mbikuri za Nzambi, mu kati na mbikululu za Yeremi. Mu ndongokolo yo, Daniele wayizi bakula ti bungamba bwazingila bwa Bayuda ku Babilone ku nsuka bweri kwendaka. (Dan. 9:2) Kampe Daniele bu kamona mbikululu za Bibila zalungana, lukwikulu lwandi mu Yehova lwayizi yikama ngolo, mpe bô bê na lukwikulu lwa ngolo mu Yehova balendi kwizi bâ na butindi bwabwingi. (Fwanakasa na Bisi-Rome 8:31, 32, 37-39.) Musamu wuyôkele mfunu, Daniele mbo keri vulu sambilaka tata’andi dia ku mazulu. (Dan. 6:10) Wafungula masumu mandi kwe Yehova, mpe wamutêla mio mieri nandi mu mutima. Mpe Daniele walomba lubakusu. (Dan. 9:4, 5, 19) Muntu weri ntiana beto, buna ka butuka na butindi ko. Wayizi kurisa tifu tio mu nzila ya ndongokolo, ya lusambulu, na bu katûla lukwikulu lwandi mu Yehova.

8. Bwe tulendi bêla na butindi?

⁸ Mu bâ na butindi, nti tufweti sa? Bibuti bieto bilendi tu bakisa mu bâ na butindi, kâ ka balendi’â batuhana butindi ko ntiana bu basisaka fwa (héritage). Mu bâ na butindi, wena ntiana bu balongokaka tisalu tia môna. Mu zaba tisalu tia môna, wufwanakane mu tomo tala mpila ya sarila ya mulongisi na mu landa tifwani tiandi. Mpila mosi mpe na beto, mbo tulongoka mu bâ na butindi bu tukwe tari ka bwe bantu bakaka basongelaka tifu tio, mpe bu tulanda tifwani tiawu. Buna, ntia malongi tuta baka mu Daniele? Ntiana yandi, tufweti tomo zaba Zu dia Nzambi. Tufweti bâ na tindiku tia ngolo na Yehova bu tuvulu zonzaka nandi, bu tumuziburila mutima’eto. Mpe tufweti bâ na lukwikulu mu Yehova, tufweti kwikila ti mbo katubakisa. Buna timinu tieto bu tikota mu ntontolo, mbo tubâ na butindi.

9. Bwe tulendi bakila ndandu mu tifu tiabâ na butindi?

⁹ Mbo tubakaka ndandu mu mpila zazingi mu bungu dia butindi bweto. Tabongeno tifwani tia Ben. Ku lukolo lumosi ku Allemagne kakotela, kûna bantu babansoni mbo beri kwikilaka ti bima mu ta-pulukusu kwa biasalamana, mpe tinsamu tia ndiyilukulu tie mu Bibila ka tiena tia matieleka ko. Lumbu timosi, Ben wabwa bweso mu yôka ha matu ma classe yayansoni mu bangula ka mu bungu dia nti keri kwikilaka ti luzingu sala basala lo. Na butindi bwabwansoni, wazonzela nkwikulu zandi. Ntia ndandu zamoneka? Ben têle ti: “Mulongisi’ani watomo wirikila na bunsungu bwabwansoni, mpe wasa photocopie ya bima bi nasarila mu singasa mabanza mani, mpe wakaba bio kwe muna mwana mu classe.” Ngano ndiku za lukulo za Ben bwe bamona? Ben têle ti: “Babingi ha kati diawu bakungwirikila, bayizi tâ ti meno beri zoloko.” Ntiana bu ta wasongela tifwani tia Ben, Bantu babâka na butindi mbo bavulu ba zitisaka kwe bantu bakaka. Balendi bakisa bantu ba sungama mu zaba Yehova. Buna, misamu miamingi mia mbote misaka ti takurisa butindi.

10. Ngano tifu tia kwikama ni nti?

¹⁰ Mu Bibila, ntelo ya Hebre ya “kwikama,” peleko “luzolo lwa kwikama,” mbo yihanaka mabanza ma tifu tia kangama mu mpila ya ngolo na luzolo lwalwansoni. Mbo basarilaka yo mu zonzela luzolo lwe na Nzambi mu bisari biandi. Bibila mbo dizonzelaka mpe tifu tia kwikama tisongasanaka bisari bia Nzambi. (2 Sam. 9:6, 7) Ntangu bu yikwe yôke, tifu tieto tia kwikama tilendi kwizi bâ ngolo. Tataleno ka bwe tifu tia kwikama tia Daniele tiayizi bêla ngolo.

11. Ntia ntontolo Daniele kabwabana na yo mu bununu bwandi? (Tala tifwani ha tinima tia ntete.)

¹¹ Mu luzingu lwandi lwalwansoni, kwikama kwa Daniele kwe Yehova kwakota mu ntontolo. Kâ ntontolo ya nguria ya mpasi yi kabwabana na yo ni mu ntangu yi keri na mvula 90. Mu ntangu yîna, Babilone babonga yo kwe Bamede na Baperse beri mu lutumu lwa mutinu Dariuse. Bisari bia mutinu Dariuse mbo beri yinaka Daniele mpe ka beri’â zitisaka Nzambi’andi ko. Buna bayizi kubika misamu mu honda Daniele. Basa ti mutinu katula tiniemo mu musiku weri songelaka ti tala ti Daniele mbo kaketi bâ wa kwikama kwe Nzambi’andi peleko kwe mutinu. Musamu waketi yirika Daniele mu songela ti wa kwikama weri kwe mutinu ntiana bantu babansoni ni mu bika mu sambila Yehova bilumbu 30. Daniele wasola mu bâ wa kwikama kwe Yehova. Ndandu yamoneka, Daniele bamulosa mu bulu dia bango-mbulu. Kâ Yehova wasenda kwikama kwa Daniele bu kamuvukisa mu bulu dia bango-mbulu. (Dan. 6:12-15, 20-22) Bwe tulendi kurisila tifu tia kwikama tia ngolo mu Yehova ntiana bwa songela tio Daniele?

12. Bwe Daniele kakurisila kwikama kwa ngolo mu Yehova?

¹² Ntiana bu tutokolo wa zonzela, mu bâ wa kwikama kwe Yehova, tufweti bâ na luzolo lwa ngolo mu Yandi. Daniele watatamana mu bâ wa kwikama kwe Yehova mu bungu ti Yandi keri tomo zoloko. Ntembe kâni Daniele wakurisa luzolo lo mu bungu ti mbo keri dimbitilaka mu bifu bia Yehova na mu mpila yi keri bia songelaka. (Dan. 9:4) Daniele wadimbitila mpe mu misamu mia mbote mia yirika Yehova mu yandi na mu kanda diandi, mpe Daniele watonda.—Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. a) Ntia ntontolo zitariri tifu tia kwikama ntwenia zeto zibwabanaka na zo? Hana tifwani. (Tala mpe tifwani.) b) Ntiana bu ta wa songela video, bwe lendi hanina mvutu bu bakuyula tala ti Mbangi za Yehova bantu basolaka mu bâ bapede bayikaka moko?

 ¹³ Ntiana kwa Daniele, bantwenia beto mbo babazungirilaka kwe bantu balembo zitisaka na kani fioti Yehova na mitieno miandi. Bantu ba mpila yo ka balendi’â bazolo bantu ko bê na luzolo mu Nzambi. Bantu bakaka mbo bayêlaka mu tâ bantwenia beto bunkuta mu katula tifu tiawu tia kwikama kwe Yehova. Mu tifwani, nti biabakisa ntwenia ya bakala ye na nkumbu Graeme, yibâka ku Australie. Yandi wabwabana na musamu wa mpasi bu keri kwendaka ku lukolo. Mulongisi wayula bala beri mu classe ka bwe baketi bongela ndiku’awu bu yaketi ba têla ti yandi pede yena. Mulongisi watâ kwe bala beri mu classe ti, bô beri tambulaka ti ka bwena bubi ko ndiku’awu yabâ pede, babâ ku lweka lumosi, mboko bô beri kalaka babâ ku lweka lwakaka. Graeme têle ti: “Classe ya mukaka yabâ ku lweka lwa ndiku yo ya pede, kâ meno na mpangi yakaka ya Mbangi ka tasila bo ko.” Misamu miayôka ha manima miayizi tomo kotesa kwikama kwa Graeme mu ntontolo. Têle ti: “Mu heure mosi yasâla ya cours, bala ba lukulo bakaka na profesere babatika mu tu finga. Nasa mîna mi nalenda mu nwanina timinu tiani mu tidzunu na mu mpila ya delakana, kâ ka kweri’â muntu wawirikila misamu mi ndieri tâka ko.” Ngano ntontolo yo ntia nsobolo yanata kwe Graeme? Têle ti: “Ka ndieri’â zoloko ko ti ndiku zani za lukolo zakumfinga, kâ mu nsayi ndieri mu bungu ti natatamana mu bâ wa kwikama kwe Yehova mpe nanwanina nkwikulu zani.” c

14. Bwe tulendi kurisila kwikama kwa ngolo mu Yehova?

¹⁴ Ntiana Daniele, luzolo lweto mu Yehova bu lukwe kuri, nzengolo’eto ya tatamana mu bâ ba kwikama kwe Yandi mbo yibâ ngolo. Mbo tukurisaka luzolo lo bu tulongokaka bifu bia Yehova. Mu tifwani, tulendi longoka bima bi kasala. (Rom. 1:20) Tala ti zololo wayika luzolo na buzitu bwaku ngolo mu Yehova, lendi tanga bimoko bia nkufi bie mu mutu-diambu wa “Ngano tiawu beni tiayilama?” Peleko tala video. Lendi tanga mpe mikanda ntiana: La vie a-t-elle été créée ? Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie. Mpangi yimosi ya yikento ya danoise ye na nkumbu Esther watâ ebu mu bungu dia mikanda mio: “Mpila yi babangurila misamu ya nkatika ya mbote yena. Mikanda mio ka mikutêla ko ka nti fweti kwikila; kâ mbo mizonzelaka kwa bidimbu, mpe mbo mihanaka nzila kwe nge beni mu bonga nzengolo.” Ben, wu tutokolo zonzela, têle ti: “Bisalulu bio mbo bitomo yikaka timinu ngolo. Biakunsongela ti Nzambi wasala luzingu.” Bu mana longoka mu nzila ya bisalulu bio, kampe mbo tambula mabanza ma Bibila matâka ti: ‘Yehova, Nzambi’eto, ni nge fwanakane mu tambula nkembo, nsangu na lulendo, mu bungu ti ni nge wasala biabiansoni.’—Nza. 4:11. d

15. Ntia mpila yakaka tulendi kurisila tindiku tia ngolo na Yehova?

¹⁵ Mpila yakaka ya kurisila luzolo lwa ngolo mu Yehova ni mu longoka luzingu lwa Mwana’andi, Yezu. Mpangi ya yikento ye na nkumbu Samira, bâka ku Allemagne, ni bo kasarila. Têle ti: “Nayizi tomo zaba Yehova mu nzila ya Yezu.” Bu keri mwana fioti, Samira keri’â tomo bakulaka ko ti Yehova lendi bâ mu nsayi peleko lendi fwema. Kâ lenda dieri nandi dia bakula mio mieri monaka Yezu ku mutima. Têle ti: “Yezu yandi ndieri zoloko mu bungu ti nsayi yeri nandi mpe bala keri zoloko.” Bu  keri kwe longoke misamu miamingi mu Yezu, wayizi tomo zaba mpe wayizi tomo zolo Yehova. Mu bungu dia nti? Têle ti: “Malembe-malembe nayizi bakula ti Yezu mbo kalandaka tifwani tia Tata’andi mu mplila ya lunga. Mbo batomo fwanakanaka. Nayizi bakula ti wo ni musamu mu misamu miamiansoni miasa ti Yehova katambika Yezu ha mutoto, mu bakisa bantu mu tomo mu zaba.” (Za 14:9) Tala ti zololo wayika tindiku tiaku ngolo na Yehova, ngano lendi sârisa ntangu mu longoka misamu mitariri Yezu? Wamana sila bo, luzolo lwaku mu Yehova na kwikama kwaku mu Yandi mbo bikula.

16. Mu bungu dia nti tufweti bêla ba kwikama? (Mikunga 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Bantu ba kwikama mbo bavulu bâka na bindiku bia ngolo mpe bizingilaka. (Rite 1:14-17) Mpe tala ti ba kwikama twena kwe Yehova, tulendi bâ mu tidzunu na mu nsayi. Mu bungu dia nti? Mu bungu ti Yehova wakanisina ti mbo kabâ wa kwikama kwe wô bâ wa kwikama kwe Yandi. (Tanga Mikunga 18:25; Mika 6:8.) Banza’eti—Mvangi’eto we Nkwa-Ngolo-zazansoni zololo kabâ na tindiku tia ngolo na beto! Mpe bu tubâka na tindiku tia mpila yo, ka kwena ntontolo ko, ka kwena muntu ko, ni bu sa ti lufwa ka lulendi’â lwahonda tindiku tio ko. (Dan. 12:13; Like 20:37, 38; Rom. 8:38, 39) Diangana mfunu wena mu landa tifwani tia Daniele na mu tatamana mu bâ ba kwikama kwe Yehova!

17-18. Ntia misamu miakaka tulendi longoka mu Daniele?

¹⁷ Mu timoko ti, bifu biole kwa bia Daniele tutaluzuri. Kâ bifu biabingi bie kô bi tulendi longoka mu yandi. Mu tifwani, Yehova wasongela bimona-meso kwe Daniele, wamulotoso ndozi, mpe wamuhana lenda dia bangula mbikululu. Misamu mi kabikula miamingi mieka lungana. Mbikululu zakaka mbo zihanaka nsangu mu misamu mitula mu bilumbu bita kwiza mpe mitarila muna muntu ha mutoto.

¹⁸ Mu timoko tilanda, mbo tutaluzulu mbikululu zole ze mu buku dia Daniele. Tamana za bakula mbo zitubakisa beto bansoni, bantwenia na bantu ba nuna, mu bonga nzengolo za ndwenga lumbu ti. Mbikululu zo zilendi yika butindi na kwikama kweto ngolo ngatu tabâ ba kubama mu telamana misamu mia mpasi mita tu kêla ku matu.