1. Mu bungu dia nti bantu babîngi balembo kwikilaka Bibila lumbu ti?

 BANTU babingi lumbu ti balembolo zaba ka nani balendi kwikila. Mbo batiyulaka tala ti bantu ba batomo zoloko ntiana—bantu ba politike, basiantifike, na bitê bia nkari—nsatu zawu za batomo kipaka. Ka batomo’â kwikilaka mfumu za mabundu matâka ti Bakristo bena ko. Buna ka wubâka musamu wa nzitukulu ko mu mona bantu balembo zoloko Bibila, mu bungu ti mfumu za mabundu mbo batâka ti ni dio balandaka.

2. Tintwari na Mikunga 119:160, ntia lukwikulu lufweti bâka neto?

² Bu twena bisari biandi, lukwikulu lwe neto ti Yehova Nzambi ya matieleka yena, mpe ntangu zazansoni mbo kazoloko misamu miyôkele bubote mu bungu dia beto. (Mik. 31:5; Iza. 48:17) Tuzebi ti tulendi kwikila musamu ewu wutâka Bibila—“Zu [dia Nzambi] diadiansoni matielaka mena.” (Tanga Mikunga 119:160.) Mbo tusingasaka misamu emi mia tâ muntu wumosi wulongokaka misamu mia Bibila: “Nzambi ka tâ kani musamu wumosi ko wa bungungu peleko wulendi lembo lungana mu matieleka. Kanda dia Nzambi dilendi bâ na lukwikulu mu misamu mi katâ mu bungu ti lukwikulu lwe nawu mu Nzambi yatâ mio.”

3. Nti tutaluzula mu timoko ti?

³ Bwe tulendi bakisila bantu bakaka mu bâ na lukwikulu lwe neto mu Zu dia Nzambi? Tataluzuleno misamu mitatu misaka ti tabâ na lukwikulu mu Bibila. Mbo tutaluzula ka bwe Bibila die dia matieleka, ndungananu ya mbikululu zandi na ngolo ze na Bibila za sobesa luzingu lwa bantu.

4. Mu bungu dia nti bantu bakaka babanzilaka ti nsangu za Bibila soba basoba zo?

⁴ Yehova wasarila bantu yôka 40 ba kwikama mu tsoneka mabuku ma Bibila. Kâ, ka kwena na kani mukanda wumosi ko wa Bibila wu batsoneka mu moko kwe bitsoniki bio, wavuka tii lumbu ti. Mikanda miamiansoni mie neto, kopa kwa bakopa mio. Musamu wo mbo wusaka ti bantu babîngi batiyula tala ti misamu mi tutangaka lumbu ti mbo mitomo delakanaka na misamu mi batsoneka ku mbatukulu. Ngano lweka tiyula ka bwe tulendi bêla na lukwikulu ti nsangu za Bibila ka basoba zo ko?

5. Ngano bwe bayizi kopela mikanda mia Matsonoko ma Hebre? (Tala tifwani ha tinima tia ntete.)

⁵ Mu kengerela nsangu za Bibila, Yehova walomba kwe kanda diandi mu kopa zo. Wahana ntumunu kwe mitinu mia Israele mu kopaka Musiku, mpe wanoma Balevite mu longa Musiku wo kwe kanda diandi. (Lub. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Ha manima ma ndukulu ku bungamba ya Bayuda ku Babilone, tikunku tia bantu beri salaka tisalu tia kopa babatika mu kopa mikanda mia Matsonoko ma Hebre mbala zazingi. (Esd. 7:6, note) Babakala bo bunsungu bweri nawu. Ha manima, babakala bo babatika mu kontaka ntelo na muna titsono ngatu batomo bâ na lukwikulu ti miamiansoni bubote bakopa mio. Ntono mio miamiansoni, mu bungu ti bantu ba masumu beri, bala ba fote zayizi kota mu kati dia Bibila. Kâ, mu bungu ti mbala zazingi bakopa mikanda mia Bibila, buna mbuka zeri na fote za bayizi dzukula ha manima. Mu bwe?

6. Bwe badzukurilaka fote za sa bantu bakopa mikanda mia Bibila?

⁶ Bantu ba ntangu yi balongokaka misamu mia Bibila mpila ye nawu ya mbote yibabakisaka mu zaba fote za sa bantu bakopa Bibila. Mu tifwani: balombele kwe babakala ba 100 mu kopa mukanda wumosi mu moko. Mosi mu bawu siri fote bu kata kwe kope. Mpila yimosi ya zaba fote yo, ni mu fwanakasa mikanda mi kopele bampwana’andi na wa yandi. Mpila mosi mpe, bu bafwanakasaka mikanda miakaka mia Bibila mi bakopa mu moko, bantu balongokaka misamu mia Bibila mbo babâka na lenda dia dzukula fote, peleko ntelo zi bazimbakana mu kopa kwe bantu bakaka.

7. Ngano bantu bakopa Bibila bwe basarila bunsungu?

⁷ Bantu bakopa Bibila basarila ngolo mu kopa dio buna bu dieri ku mbatukulu. Tabongeno tifwani tisingasaka musamu wo. Mikanda mia nguria mia ntama mia Matsonoko mamansoni ma Hebre ma bakopa mu moko, mu 1008 peleko 1009 M.B bakopa mio. Mbo batâka mio nkumbu Codex ya Leningrad. Kâ mivu miayôkele, bayizi dzukula mikanda miakaka mia Bibila mi bakopa mu moko na biheso bi batitsonekena tûka mvula kampe 1 000 ntete Codex ya Leningrad. Mu bungu ti mbala zazingi bayizi kopa mikanda mio mu mivu yôka 1 000, muntu wulendi banza ti matsonoko me mu Codex ya Leningrad mbo maketi swaswana na matsonoko mo ma ntama ma bayizi bukila. Kâ, ka wena bo ko. Bantu balongokaka misamu mia Bibila bayizi fwanakasa matsonoko ma bakopa mu ntama na matsonoko ma bayizi kopa ha manima, mpe bayizi bakula ti ntono luswaswanu mu mpila ya tsonekena, nsangu za Bibila ka zasoba ko.

8. Ntia luswaswanu lwe ha kati dia mikanda mi bakopa mia Matsonoko ma Greke ma Bakristo na mia mabuku makaka ma ntama?

⁸ Bakristo ba ntete balanda mpila yeri sarilaka bantu bakopa Matsonoko ma Hebre. Bayizi kopa mikanda 27 mia Matsonoko ma Greke na bunsungu bwabwansoni, mpe bayizi mia sarila ku tukutakanu twawu na ku tisalu tia samuna. Bu kamana fwanakasa mikanda mi bakopa miavuka mia Matsonoko ma Greke na  mabuku makaka ma mu ntangu yo, muntu wumosi wa mayela watâ ti: “Mikanda [mi bakopa mia Matsonoko ma Greke] mingi miena, [. . .] mpe vula-vula mbo mibâka mia lunga.” Buku dia Anatomy of the New Testament ditêle: “Tulendi bâ na lukwikulu ti misamu mi tutangaka mu mbangululu [za Matsonoko ma Greke] lumbu ti mbo mitomo fwanakanaka na misamu mia tsoneka bitsoniki bia mu ntama.”

9. Tintwari na Izaya 40:8, ntia musamu wutariri nsangu za Bibila we wa matieleka?

⁹ Ngolo na bunsungu bwa sarila bantu bakopa Bibila bwasa ti Bibila di tutangaka mpe di tulongokaka lumbu ti diabâ dia matieleka. b Ntembe kâni, ni Yehova wasa ti bantu babaka nsangu zandi lumbu ti, mpe zabâ za matieleka. (Tanga Izaya 40:8.) Diangana bantu bakaka balendi tâ ti, ka wuzololo’â tâ ko ti bu balembo soba nsangu za Bibila, buna kwe Nzambi zatûka. Tataluzuleno bidimbu bisongelaka ti Bibila kwe Nzambi diatûka.

10. Hana tifwani tia mbikululu yalungana yisingasaka matieleka ma 2 Piere 1:21. (Tala bifwani.)

¹⁰ Mu Bibila, mbikululu zazingi ze mô zalungana, zakaka zalungana ha manima ma mvula yôka 100. Misamu mia ntama mbo misingasaka ndungananu ya mbikululu zo. Musamu wo ka wutuyitukusuku’â ko mu bungu ti Muntu wuvwiri Bibila ni Yehova. (Tanga 2 Piere 1:21.) Banza’eti mu mbikululu zitariri mbwilu ya mumvuka wa Babilone ya mu ntama. Mu mbandu ya 8 N.M.B, mbikuri Izaya wabikula ti mumvuka wa ngolo wa Babilone mbo baketi wa bwisa. Wahana mpe nkumbu ya muntu waketi wa nunga, Sirise, mpe wabikula mpila yi baketi bwisila mumvuka wo. (Iza. 44:27–45:2) Izaya wavutu bikula ti Babilone mbo baketi ya fukisa, mpe ka kwa keti’â vutu bêla muntu ko. (Iza. 13:19, 20) Misamu ni buna mpe miayôkela. Bamede na Baperse babwisa mumvuka wa Babilone mu 539 N.M.B., mpe mbuka yeri mumvuka wo, ka kwasala bêle bantu ko.—Tala video ye na mutu-diambu Bibila mbwilu ya Babilone diazonzela mu buku dia électronique dia  Bâ mu nsayi ntangu zazansoni! Timoko tia 3, mutu-diambu wa fioti wa 5.

11. Zonzela ka bwe Daniele 2:41-43 yita lunganana lumbu ti.

¹¹ Mbikululu za Bibila ka zalungana kwa mu ntama ko; mbo tumonaka ndungananu ya mbikululu zakaka lumbu ti. Tataluzuleno tifwani tia ndungananu ya nzitukulu ya mbikululu ya Daniele yitariri Anglo-Américain lwe lutumu luyôkele mu nza. (Tanga Daniele 2:41-43.) Mbikululu yo yazonzela lutumu lwa nsi zo za zole lwe na lweka lwa ngolo ntiana tisengo, mpe na lweka lwa peta ntiana lubumba. Musamu wo wayizi singana. Grande-Bretagne na États-Unis bayizi sarila ngolo ntiana tisengo, bu basala ngolo mu nunga Mizingu mia miole mia minene mia nza, mpe bu bena na binwani biyôkele. Kâ, luyâlu lwawu bayizi lwa petesa kwe bantu ba batwarisaka mu ntangu yi batelamaka mu nwanina nswa’awu bu basaka marche peleko mu nzila ya bimvuka bikalaka lutwalusu lwa guvernema. Muntu wumosi we na luzabu lwa misamu mia politike mia mu nza watêle ka ntama ko ti: “Mu nsi zazansoni zisarilaka démocratie lumbu ti, ka kwena nsi ko ye na mabanza mamingi ma swaswana mu politike yôka États-Unis.” Mpe mu mivu miayôkele, Grande-Bretagne, ye nsi yakaka ya luyalu lo, yayizi hambana mu bungu dia mabanza ma swaswana meri na bantu ba mu nsi’andi matariri tindiku tiaketi bâ nandi na nsi zakaka za mu Union européenne. Kondo kwa tiwisa ko kwayizi dimina ngolo za Anglo-Américain lwe lutumu luyôkele ngolo mu nza.

12. Mbikululu za Bibila ntia lukwikulu zituhanaka?

¹² Mbikululu zazîngi zeka lungana bwawu bu mbo ziyikaka lukwikulu lweto ngolo ti makani ma Nzambi mu bungu dia bilumbu bia ku matu mbo malungana. Mbo tubanzaka ntiana titsoniki tia Mikunga tiasambila Yehova ebu: ‘Nayikiri na toko-toko mu kêla mvukulu’aku, zu diaku nita sila timinu.’ (Mik. 119:81) Mu kati dia Bibila, Yehova watuzonzela “luzingu lwa mbote lwa bilumbu bita kwiza na tivuvu.” (Yer. 29:11) Tivuvu tieto mu bungu dia bilumbu bia ku matu, ka titarilaka ngolo za muntu ko, kâ makani ma Yehova. Tatatamaneno mu yika lukwikulu lweto mu Zu dia Nzambi, bu tubâ milongoki mia mbote mia mbikululu za Bibila.

13. Tintwari na Mikunga 119:66, 138, ntia tidimbu tiakaka tisongelaka ti tulendi kwikila Bibila?

¹³ Tidimbu tiakaka tilendi sa ti tabâ na lukwikulu mu Bibila, ni ndandu za mbote zi bakaka bantu bu balandaka malongi mandi. (Tanga Mikunga 119:66, 138.) Mu tifwani, bantu bakaka ba kwelana beri dingaka mu honda makwela mu nsayi bena bwawu bu bu bena tintwari. Bala bawu mbo babâka mu nsayi bu babakurisilaka mu kanda dia Bakristo, mbo bamonaka ti bawu bazololo, mpe ka babâka na bunkuta ko.—Efz. 5:22-29.

14. Zonzela tifwani tita songela ka bwe matieleka ma Bibila masobeselaka luzingu lwa bantu mu mpila ya mbote.

¹⁴ Mitieno mia Bibila miasobesa mpe bantu beri na miangu miamingi. Tataleno ka bwe malongi mô mabakisila Jack weri ku boloko. c Jack timpumbulu tieri, mpe bamuzabila ntiana mosi wa bantu beri na miangu miamingi mu bantu ba bazengela lufwa ku boloko. Kâ tilumbu timosi, Jack wayizi landa ndongokolo ya Bibila. Nsayi ya songela mpangi zeri twarisaka ndongokolo ya Bibila yatomo mu simba mutima, buna yandi mpe wayizi batika mu longoka. Bu keri sarilaka matieleka ma Bibila  mu luzingu lwandi, ndiatulu’andi na timuntu tiandi biayizi batika mu soba mu mpila ya mbote. Jack wayizi batika mu samuna, mpe ha manima wayizi batusu. Mbo keri samunaka nsangu za Timfumu tia Nzambi na luhemo lwalwansoni kwe bantu bakaka beri ku boloko, mpe wabakisa bantu yôka 4 mu zaba matieleka. Tilumbu ti baketi mu honda bu tiatula, Jack wasoba. Avocat’andi yimosi yatâ ti: “Jack ka siri’â muntu wu nazaba ko tûka mvula 20 ziyôkele. Ndongosolo za Mbangi za Yehova zasobele luzingu lwandi.” Ni bu sa ti Jack bayizi mu honda ntiana bweri têlaka nsembolo’andi, tifwani tiandi tisongele ti tulendi bâ na lukwikulu mu Zu dia Nzambi, mpe dilendi sobesa luzingu lwa bantu mu mpila ya mbote.—Iza. 11:6-9.

15. Ngano matieleka ma Bibila bwe mabakisilaka kanda dia Yehova mu bâ ba swaswana lumbu ti? (Tala tifwani.)

¹⁵ Mu bungu ti matieleka ma Bibila basarilaka, kanda dia Yehova mu bumosi diena. (Za 13:35; 1 Kor. 1:10) Tidzunu tieto na bumosi bweto bia nzitukulu biena mu bungu ti bantu mu nza ba hambana bena mu bungu dia politike, tikulu peleko mu bungu ti bamputu bena peleko bamvwama. Ntwenia yimosi ye na nkumbu Jean wayituku bu kamona bumosi bwa kanda dia Yehova. Ku nsi yimosi ya Afrique kakurila. Muzingu bu wadituka kûna wayizi kota mu l’armée, kâ ha manima wadioka ku nsi yeri penepene na ya bawu. Wabwabana na Mbangi za Yehova kûna. Jean têle ti: “Nalongoka ti bantu bê mu dibundu dia matieleka ka bakotaka misamu mia politike ko, mpe ka bena ba hambana ko. Kâ, mbo bazolosonoko.” Vutulu tâ ti: “Nayizi tihana mu nwanina nsi’ani. Kâ, bu nayizi longoka matieleka ma Bibila, nabonga nzengolo ya tihana kwe Yehova.” Jean watomo soba. Kani kanwanisa bantu ba balembo tûka hata dimosi, bwawu bu mbo kazonzelaka matieleka ma Bibila mavukasaka bantu kwe bantu babansoni ba kabwabanaka na bo. Malongi ma Bibila mbo mabakisaka bantu babingi ba mu nsi za swaswana.  Musamu wo tidimbu tiena tia ngolo tisongelaka ti Bibila Zu dia Nzambi diena.

16. Mu bungu dia nti we mfunu mu yika lukwikulu lweto mu Zu dia Nzambi ngolo?

¹⁶ Nza yi bu yita kwe bebe, lukwikulu lweto mu matieleka mbo lukwizi kota mu ntontolo. Bantu balendi kwizi butisa ntembe mu mabanza meto—mu matieleka ma Bibila, peleko tala ti Yehova ngamba ya kwikama na ya ndwenga kasola mu twarisa bisari biandi lumbu ti. Kâ, tala ti lukwikulu lwe neto ti Zu dia Yehova dia matieleka kwa diena, mbo tukwizi bâ na lenda dia lembo hombesa timinu tieto mu misamu mia mpila yo. Mbo tukwizi bâ ba kubama mu tumamana ntumunu za Yehova ntangu zazansoni tii ku nsuka. (Mik. 119:112) Ka tubâ na nsoni ko mu zonzela matieleka ma Bibila kwe bantu bakaka na mu ba tindisa mu sarila malongi mandi. (Mik. 119:46) Na luvivululu mpe na nsayi, mbo tubâ na lenda dia korela misamu mia nguria mpasi, mu kati na nkwamusu.—Kol. 1:11; Mik. 119:143, 157.

17. Ngano verse’eto ya muvu ntia musamu yitubambula?

¹⁷ Diangana mbo tutomo tondaka mu bungu ti Yehova wasa ti tazaba matieleka mandi! Matieleka mô mbo matubakisaka mu bâ mu tidzunu na mu bâ na lukwikulu, mpe mbo matulongesaka ka bwe tulendi diatila mu nza yi yita tomo beba. Mbo matuhanaka tivuvu tia bilumbu bia ku matu bia toma, bu yâla Timfumu tia Nzambi. Bika ti verse’eto ya muvu wa 2023 yatubakisa mu bâ ba kwikama mu lukwikulu lwe neto ti misamu miamiansoni mie mu Zu dia Nzambi—mia matieleka miena!—Mik. 119:160.