1. Mu ntia musamu twe na lukwikulu, mpe mu bungu dia nti?

 BU TALAKA misamu mia nza, ngano mbo monaka mpasi mu banza ti misamu mbo mitoma ku matu? Makanda ma mata mwangana. Miangu na bwimi ni yikama kwa bisimbiri. Babingi bamonaka mpasi mu kwikila bantu bê na lutumu. Kâ misamu mio milendi ku hana lukwikulu. Mu bungu dia nti? Mu bungu ti bantu mbo bata diatila ntiana bu tâka mbikululu yimosi ya nzitukulu yitariri ‘bilumbu bia mansukina.’ (2 Tim. 3:1-5) Ka kwena muntu wa nsungu ko wulendi kala ndungananu ya mbikululu yo, mpe ndungananu ya mbikululu yo mbo yita songela ti Kristo wayika Mutinu mu Timfumu tia Nzambi. Kâ yo mbikululu yimosi kwa yena mu mbikululu zazingi zitariri Timfumu tia Nzambi. Timinu tieto mbo tiyikama ngolo tala ti tuvutulu taluzula mbikululu zalungane mu mivu miayôkele.

2. Nti tutaluzula mu timoko ti, mpe mu bungu dia nti? (Zonzela tifwani ha tinima tia ntete.)

² Mu timoko ti, mbo tutaluzula 1) mbikululu yitubakisaka mu zaba ntangu yabatika mu yâla Timfumu tia Nzambi, 2) mbikululu zitubakisa mu mona ti Yezu wayika Mutinu wa Timfumu tia Nzambi, mpe 3) mbikululu zisongelaka ka bwe mbeni za Nzambi zifukila. Mbo tumona mpe ti mbikululu zo mbo zidelakanaka mu tu bakisa mu zaba ka ntia huma twena mu ntangu yi mu mbikululu za Yehova, ntiana kwa muntu wutungaka  binkuti kavukasaka bitenda mu yirika tinkuti.

3. Ngano mbikululu ye Daniele 7:13, 14 ntia lukwikulu yituhanaka mu musamu wutariri Mutinu wa Timfumu tia Nzambi?

³ Mbikululu ye mu Daniele 7:13, 14 mbo yituhanaka lukwikulu ti Yezu Kristo mbo kabâ Mutinu wufwanakane wa Timfumu tia Nzambi. Bantu ba makanda mamansoni mbo bamusarila na nsayi yayansoni, mpe kani kabwe ka kwena mutinu ko wumuyingasa. Mbikululu yakaka ye mu buku dia Daniele yatâ ti Yezu mbo kaketi bâ Mutinu wa Timfumu tiandi ku nsuka ya ntangu 7. Ngano tulendi zaba ntangu Yezu yi kayizi bâ Mutinu?

4. Bangula ka bwe Daniele 4:10-17 yitubakisilaka mu zaba muvu Kristo wu kabatika mu yâla. (Tala note.)

⁴ Tanga Daniele 4:10-17. “Ntangu nsambwari” mbo zimonekesaka mivu 2 520. Ntangu yo yabatika mu 607 N.M.B. mu ntangu Bisi-Babilone yi bakatula mutinu wa mansukina weri monekesaka lutumu lwa Yehova ku Yerusaleme. Mpe yayizi suka mu 1914 M.B. mu ntangu Yehova yi katumba Yezu Mutinu wa Timfumu tia Nzambi, yandi we na nswa wa delakana. *​—Ezk. 21:25-27.

5. Mu ntia mpila tulendi bakila ndandu mu mbikulu yitariri ntangu 7?

⁵ Ntia ndandu tulendi baka mu mbikululu yo? Tala ti tubakuri mbikululu ya ntangu 7, mbo tukwizi bâ na lukwikulu ti Yehova makani mandi kalungisaka mu ntangu yifwanakane. Yehova wabonga nzengolo yatula Yezu Mutinu mu ntangu yi kawaya, mpe ntangu yîna bu ya tûla wayirika wo, buna tuzebi ti Yehova mbo kalungisa makani mandi makaka mu ntangu yi kawaya. Yee diangana, tilumbu tia Yehova ka tilandila ko!​—Hab. 2:3.

6. a) Ntia bidimbu bimonekaka bisongelaka ti Yezu wabatika mu yâla ku mazulu? b) Bwe Nzabukusu 6:2-8 yisingasalaka bidimbu bio?

⁶ Ntete nsuka ya tisalu tiandi ha mutoto, Yezu wabikula misamu miakaka miaketi tula mu nza miaketi bakisa milongoki miandi mu zaba ti wabatika mu yâla ku mazulu. Mu misamu mi kabatêla, wazonzela mizingu, nsatu, na midikutulu mia mutoto. Wabikula mpe ti mbo kwaketi bâ bimbevo mu mbuka za mpila na mpila​—mu tifwani tulendi zonzela Covid-19. Bibila mbo ditâka ti misamu mio mu tidimbu tisongelaka ti Kristo hô kena miena. (Mat. 24:3, 7; Like 21:7, 10, 11) Mvula yôka 60 ha manima ma lufwa lwandi mpe na ntangu yi kakâla ku mazulu, Yezu wasongela misamu miakaka kwe ntumwa Za mieri songelaka ti misamu mio mbo miaketi lungana. (Ntangu Nzabukusu 6:2-8.) Misamu mio miamiansoni mialungana tûka ntangu Yezu yi kayizi bâ Mutinu wa Timfumu tia Nzambi mu 1914.

7. Mu bungu dia nti luyalu lwa Yezu lwanata mpasi ha mutoto?

⁷ Mu bungu dia nti misamu mia nza miayizi tomo bebela mu ntangu Yezu yi kayizi bâ Mutinu? Nzabukusu 6:2 mbo yitâka musamu ewu wa mfunu​—kani dia ntete dia Yezu bu kayizi bâ mutinu ni mu nwana muzingu. Ngano na nani? Na Diabulu mpe na bademo bandi. Mu nzonzolo ya Nzabukusu 12, Satana wahombesa muzingu wo, mpe yandi na bademo bandi babalosa ha mutoto. Buna mpasi zakota ha mutoto, mu bungu ti Satana  nkesi zazingi ze nandi mpe bantu kanwanisaka.​—Nza. 12:7-12.

8. Ntia lubakusu tubakaka bu tumonaka ndungananu za mbikululu zitariri Timfumu?

⁸ Ntia ndandu tulendi baka mu mbikululu zo? Misamu mia mu nza na nsobolo za ndiatulu za bantu mbo zitubakisa mu bakula ti Yezu wayika Mutinu. Buna kani tabâka mu nkesi mu ntangu bantu yi batubongelaka na bwimi mpe na diki, mbo tubambukaka ti misamu mio mbo milungisaka mbikululu za Bibila. Tabambukaka ti Timfumu tiabatika mu yâla! (Mik. 37:1) Mpe tulendi kêla ti misamu mia mu nza miavutu tomo beba bu tuta kwe pusane na Armagedo. (Mak. 13:8; 2 Tim. 3:13) Mbo tutomo tondaka Tata’eto die ku mazulu dia luzolo mu lubakusu lu katuhanaka mu bakula ka mu bungu dia nti kwe misamu miamingi mia mpasi mu nza

9. Ngano mbikululu ye mu Daniele 2:28, 31-35, bwe yizonzelaka luyalu luyôkele ngolo mu nza lwa mansukina, mpe mu ntia ntangu lwabatika mu yâla?

⁹ Tanga Daniele 2:28, 31-35. Mbikululu yo ya yita lungana lumbu ti. Ndozi ya Nebukadenezare mbo yisongelaka ka nti biaketi tula mu bilumbu bia mansukina, ha manima Kristo bu kaketi batika mu yâla. Mu mbeni za ha mutoto za Yezu, mwe na luyalu lwa mansukina luyôkele ngolo mu nza lu bazonzelaka mu Bibila, lu bamonekesaka mu “malu ma bisengo mavukana na tibuma.” Luyalu lo luyôkele ngolo mu nza mbo luyâlaka lumbu ti. Lwabatika mu yâla tûka Muzingu wa ntete wa wunene wa nza mu ntangu Grande-Bretagne na États-Unis bayizi sa luwawanu lwa ngolo. Tifwani tia ndozi ya Nebukadenezare mbo tieri zonzelaka mpe misamu miole  miaketi swasikisa luyalu lo luyôkele ngolo mu nza na tuyalu twayôka ngolo mu nza twatoko yâla.

10. a) Ntia misamu mia bikula Daniele mitariri Anglo-Américain tumonaka lumbu ti? b) Ntia mutambu tufweti sila keba? (Tala kaku tie na mutu-diambu “ Seno keba na tibuma!”)

¹⁰ Musamu wa ntete, luswaswanu lwe ha kati dia tuyâlu twayôka ngolo mu nza twatoko yâla na Anglo-Américain, bamonekesa lo mu mpila yi bafwanakasa Anglo-Américain na bisengo biavukana na tibuma, kani bafwanakasa yo na ore peleko arza. Tibuma mbo timonekesaka bantu balembolo na lutumu mu nza. (Dan. 2:43) Lumbu ti musamu wo mbo wutomo monekaka, nsobolo zinataka bantu mu ntangu ya vote, bu banwaninaka nswa mia bantu, na mu ntangu yi batelamanaka misamu miakaka, mbo wusaka ti luyalu luyôkele ngolo mu nza ka luyirikandi misamu buna bu bazololo.

11. Mu bwe luyalu lwa Anglo-Américain luyikilaka lukwikulu lweto ngolo ti mu bilumbu bia mansukina twena?

¹¹ Musamu wa nzole, Anglo-Américain yifwanakanaka na malu ma tifwani tia tinene, lwena luyalu lwa mansukina luyôkele ngolo mu nza lu bazonzelaka mu Bibila. Ka kwena luyalu lwakaka ko lukwizi lwa yingasa. Kâ mu ntangu ya Armagedo, Timfumu tia Nzambi mbo tifukisa luyalu lo na guvernema zazansoni za bantu. *​—Nza. 16:13, 14, 16; 19:19, 20.

12. Ntia tidimbu tiakaka tie mu mbikululu ya Daniele tituhanaka lutindusu na tivuvu?

¹² Ntia ndandu tulendi baka mu mbikululu yo? Mbikululu ya Daniele mbo yihanaka tidimbu tiakaka tisongelaka ti mu ntangu ya mansukina twena. Mvula yôka 2 500, Daniele wabikula ti ha manima ma Babilone tuyalu tuyà (4) twaketi vutu telama mu nza mpe twaketi nata nsobolo kwe kanda dia Nzambi. Mpe wabikula ti Anglo-Américain lwe luyalu luyôkele ngolo mu nza, mbo lwaketi bâ luyalu lwa mansukina. Musamu wo mbo wutuhanaka lutindusu na tivuvu ti ntamana, Timfumu tia Nzambi mbo tifukisa guvernema zazansoni za bantu mpe mbo tiyâla mutoto wa mukaka.​—Dan. 2:44.

13. Ngano “mutinu wa nana” na “mitinu kumi,” mi zonzelaka Nzabukusu 17:9-12, nti mimonekesaka, mpe mbikululu yo bwe yalunganana?

¹³ Tanga Nzabukusu 17:9-12. Bima biabeba mu ntangu ya Muzingu wa ntete wa wunene wa nza bianata ndungananu ya mbikululu yakaka yitariri bilumbu bia mansukina. Mfumu za mu nza weri nawu batûla tidzunu mu nza ya mukaka. Buna mu janvier 1920, bayizi dukisa SDN mpe ha manima bayizi ya soba mu ONU mu octobre 1945. Organizasio yo mbo batâka yo “mutinu wa nana.” Kâ ka lwena lutumu luyôkele mu nza ko. Ngolo zandi na mpila yi yisobeselaka misamu mbo bitûkaka mu guvernema zimuyikaka moko. Bibila mbo ditâka guvernema zo “mitinu kumi.”

14-15. a) Ngano Nzabukusu 17:3-5 nti yizabikisaka bitariri “Babilone ya yinene”? b) Ntia musamu wuta moneka mu mpila yi bayikilaka mabundu ma bungungu moko?

¹⁴ Tanga Nzabukusu 17:3-5. Mu timona-meso tiatûka kwe Nzambi, ntumwa Za wamona tiyala, “Babilone ya yinene,” timonekesaka mabundu mamansoni ma bungungu. Ngano mbikululu yo bwe yalunganana? Tûka ntama, mabundu ma bungungu mbo masalaka tintwari na guvernema za mu nza mpe mbo bayikaka zo moko. Kâ ntamana, Yehova mbo katûla mbanzulu zandi mu mitima mia guvernema za politike, ngatu ‘za yirika mina mi kaweyi.’ Ngano ntia ndandu zimoneka? Guvernema zo za politike zi batâka, “mitinu kumi” mbo zinwanisa mabundu ma  bungungu mpe mbo zifukisa mo.​—Nza. 17:1, 2, 16, 17.

¹⁵ Bwe tuzabiri ti nsuka ya Babilone ya yinene yeka penepene? Mu baka mvutu ya tiyuvu tio, mbo wubâ musamu wa mbote mu bambuka ti mu ntangu ya ntama, mumvuka wa Babilone, mamba ma nto ya ngolo yi batâka Efrate meri wa kengerelaka. Buku dia Nzabukusu mbo difwanakasa milio za bantu bayikaka Babilone ya yinene moko na “mamba” makengerelaka. (Nza. 17:15) Kâ mbo basongelaka mpe ti mamba mo mbo ‘masika,’ wuzololo tâ ti Babilone ya yinene ka yivutu’â bâ na bantu babingi ko bayika yo moko. (Nza. 16:12) Lumbu ti mbikululu yo ya yita lungana mu bungu ti bantu babingi balembolo mu mabundu mpe badingaka mpila zakaka zi bayirikila misamu miawu.

16. Ntia ndandu tulendi baka bu tubakula mbikululu zitariri ONU na nsukunu ya Babilone ya yinene?

¹⁶ Ntia ndandu tulendi baka mu mbikululu zo? Ndukulu ya ONU na bantu bata lembo vutu yika mabundu ma bungungu moko mbo bita songela ti mu ntangu ya mansukina twena. Ni bu sa ti bantu babingi bata lembo vutu ya yika moko, Babilone ya yinene ka yifuka  mu bungu dia musamu wo ko. Ntiana bu tuzonzela wo ku matu, Yehova mbo katûla mbanzulu zandi mu mitima mia guvernema za politike, “mitinu kumi,” ngatu ‘zayirika mina mi kaweyi.’ Guvernema zo mbo zifukisa mabundu ma bungungu mu tâ-pulukusu, mpe nza mbo yisusumuka. * (Nza. 18:8-10) Mfukulu ya Babilone ya yinene mbo yiningisa nza ya mukaka mpe yilendi nata mpasi, kâ kanda dia Nzambi mbo diyangalala mu bungu dia misamu miamingi, ntiana emi mia miole: Mabundu ma bungungu, me mbeni za Nzambi tûka ntama, ka mavutu’â kwa sâla ko, mpe ntamana mbo tukûluka mu nza yi ya mbi!​—Like 21:28.

17-18. a) Bwe tulendi tatamana mu kurisa timinu tieto? b) Nti tuzonzela mu timoko tita landa?

¹⁷ Daniele wabikula ti luzabu lwa matieleka mbo lukwizi bungula. Mpe wa wuta moneka! Bwawu bu mbo tuta bakula mbikululu zitariri ntangu’eto. (Dan. 12:4, 9, 10) Mbikululu zo za matieleka mbo zikurisaka buzitu bweto mu bungu dia Yehova na Zu diandi. (Iza. 46:10; 55:11) Buna, tatamana mu kurisa timinu tiaku bu kwe longoke Matsonoko na bunsungu na bu kwe bakisi bantu bakaka mu bâ na tindiku tia mbote na Yehova. Yehova mbo kakengerela bô babansoni bamusilaka lukwikulu mpe mbo kabahana tidzunu.​—Iza. 26:3.

¹⁸ Mu timoko tita landa, mbo tuzonzela mbikululu zitariri timvuka tia Bakristo mu ntangu ya mansukina. Ntiana bu tulongoka wo, mbikululu zo mbo zita tomo songela ti mu ntangu ya mansukina twena. Mbo tumona bidimbu biakaka bisongelaka ti Yezu​—Mutinu’eto wuta yâla—​mbo kata twarisa milongoki miandi mia kwikama.