Mu tilumbu tia 22 décembre 1929 nabutuka ku Noville, hata dimosi dia fioti dieri na mbuka 9 zi beri twilaka bibulu (ferme) penepene na Bastogne, ku Ardennes Belge. Misamu miamingi mia nsayi nita bambulakila mia buntwenia bwani na bibuti biani. Mpangi’ani ya muleke Raymond na meno, mabeni ma ngombe tweri tionaka bilumbu biabiansoni mu moko mu dukisa lait, mpe lubakusu tweri hanaka mu tisalu tia tia mbutu. Ku hata dieto, bantu babansoni tisalu tia ngolo beri salaka mu hana lubakusu.

Bibuti biani, Emile na Alice, Katolike zabâ. Ku eglize beri kwendaka tumingu twatwansoni. Kâ mu 1939, mipasuri-nzila mimosi miatûka ku Angleterre miayizi tu tala ku hata dieto, mpe mialomba kwe tata’ani mu baka abonema ya mukanda wa Consolation (wu batâka lumbu ti Réveillez-vous!). Tata’ani wakulu bakula ti matieleka meri, mpe wabatika mu tangaka Bibila. Bu kabika mu kwendaka ku eglize, bangwala beto beri na nsayi ku mbatukulu, bayizi batika mu tu kwamisaka. Bayizi sa tiya kwe tata’ani ngatu katatamana mu bâ Katolike, mpe musamu wo watulumuna bimoko biabingi.

Musamu wo watomo kuntâ tiari mu bungu ti tata’ani beri saka tiya. Wakuntuma mu dinga lubakusu lwa Nzambi mu lusambulu lu bazonzele ku mbatukulu ya timoko ti. Nkwamusu za bangwala beto bu za lembama, mutima’ani wayizi fuluka mu nsayi. Nayizi bâ na lukwikulu ti Yehova ni “Yandi wâka lusambulu.”

Mu tilumbu tia 10 mai 1940, Allemagne ya Banazi yakotela Belgique mpe yatuma bantu babingi mu bika hata. Kanda dieto diadioka ku side ya  France. Mu nzietolo’eto, ntangu zakaka mu mpasi tweri bu tweri bâka mu mbuka zeri nwanaka binwani bia Ba-allemand na bia Ba-français.

Bu takâla ku ferme’eto, tayizi mona ti bima bieto biabîngi bayizi bia laba. Mbwa’eto kwa, Bobbie taye bwana. Misamu mio miakuntuma mu tiyula: ‘Mu bungu dia nti kwe mizingu na mpasi?’

Mu ntangu yîna, tayizi tomo baka lubakusu mu vizite za mpangi Emile Schrantz, a mupasuri-nzila wumosi wa mukuluntu wa kwikama. Mu nzila ya Bibila, yandi watomo tu songela mu bungu dia nti kwe mpasi, mpe wahana mvutu mu biyuvu biani biakaka bia luzingu. Nayizi kurisa tindiku tia ngolo na Yehova mpe nayizi bâ na lukwikulu ti Nzambi ya luzolo yena.

Ntete nsuka ya muzingu, kanda dieto diayizi bâ na lenda dia monana na dia moka na mpangi zakaka. Mu août 1943, mpangi José-Nicolas Minet wayizi tu tala ku ferme’eto mu tâ tinzonzi. Yandi wayula: “Nani ta zolo mu batusu?” Tata’ani, na meno ta nanguna moko. Beto bole mu nto yimosi ya fioti batubatusu penepene na ferme’eto.

Mu décembre 1944 binwani bia Ba-allemand biasa nkotolo’awu ya mansukina ya yinene—mu muzingu wa nza wa nzole ku Europe Occidentale, yeri na nkumbu muzingu wa Ardennes peleko bataille d’Ardennes. Penepene tweri bâka na mbuka ya bâ muzingu wo, mpe tayizi kangamana mu nzo, mu kave’eto, kampe ngonda yimosi. Tilumbu timosi, bu naduka mu kwe hana bidia kwe bibulu, tingundu timosi tiabwa penepene na ferme’eto mpe tiakatula muluri’eto. Tinwani timosi tia Ba-américain tiabâ penepene na mbuka yi ndieri, tiakawula mu ngolo: “Ha mutoto!” Buna na dioka mpe nasêka ha mutoto penepene na yandi; wabonga kaske’andi mpe watûla yo ha mutu’ani mu ku nkengerela.

Ha manima ma muzingu, tayizi bâ na lenda dia moka na mpangi za timvuka tia Liège, ha titini tia kilometre 90 ku nore ya mbuka yi tweri bêlaka. Ntangu bu yayôka, tayizi bâ na lenda dia dukisa tikunku tia ndongokolo ku Bastogne. Nayizi batika mu sala mu departema yeri kipaka misamu mia mpaku, mpe nayizi bâ na bweso bwa longoka droit. Ha manima nayizi sala mu biro ya  guvernema. Mu 1951 tayizi sa lukutakanu lwa tizunga lwa fioti ku Bastogne. Kampe bantu 100 babâ kô, mu kati na mpangi yimosi ya yikento ya mupasuri-nzila yeri na luhemo lwalwingi, Elly Reuter. Kilometre 50 kasa mu tiviangu (vélo) mu kwiza ku lukutakanu. Ha manima ma mwa ntangu, tayizi zolosono mpe tayizi wisana mu kwelana. Elly bamutikisa mu kwe sa lukolo lwa Galade ku États-Unis. Yandi watsoneka ku biro ya yinene mu ba têla mu bungu dia nti kaketi lembo tambula mbila yo. Mpangi Knorr, weri twarisaka kanda dia Yehova mu ntangu yîna, na nsayi yayansoni wamutêla ti kampe tilumbu tie kô mbo sa lukolo na bakala diaku. Mu février 1953 tayizi kwelasana.

Muvu wo kwa, Elly na meno tayenda ku lukutakanu lwa New World Society Assembly lu basa ku Yankee Stadium, ku New York. Kûna, tayizi bwabana na mpangi yimosi ya bakala yakungana tisalu tia mbote mpe yakundomba mu bâ ku États-Unis. Bu tazonzela musamu wo kwe Yehova mu lusambulu, Elly na meno tayizi bonga nzengolo ya kala tisalu tio mpe takâla ku Belgique mu kwe yika moko mu tikunku tia bisamuni bia 10 biabâ ku Bastogne. Muvu walanda, tayizi bâ na bweso bwabâ na mwana wa bakala, Serge. Kâ musamu wa tiari, ha manima ma ngonda 7, Serge wabêla mpe wayizi fwa. Tayizi tâ maniongo meto kwe Yehova mu lusambulu, mpe tayizi baka lutindusu mu tivuvu tia mvumbukulu ya bafwa.

Mu octobre 1961, nayizi baka tisalu tia ntangu fioti tiakumbakisa mu bâ mupasuri-nzila. Kâ tilumbu tio kwa, nayizi baka mbila ya tisari tia filiale ya Belgique. Yandi wakundiyula tala ti lenda diabâ nani diabâ tisari tia tizunga (ti batâka lumbu ti munkengi wa tizunga). Meno namuyula: “Ka tulendi’â tatoko bâ mipasuri-nzila ko ntete tatambula dema dio?” Ndombolo’ani ya batambula. Bu tamana bâ mipasuri-nzila ngonda 8, tayizi batika tisalu tia tizinga mu septembre 1962.

Ha manima ma mvula zole za tisalu tia tizunga, bayizi tu tumisa ku Betele ya Bruxelles. Tayizi batika mu sala kûna mu octobre 1964. Dema dio dia môna diatunatina tusakumunu twatwingi. Ha manima ma mwa ntangu, mpangi Knorr wayizi sa vizite ya Betele’eto mu 1965, mpe nayizi yituku bu bayizi ku noma tisari tia filiale. Ha manima, Elly na meno bayizi tu tumisa mu sa classe 41 ya lukolo lwa Galade. Misamu mia tâ mpangi Knorr mvula 13 ku matu miayizi lungana! Bu tamana baka diplome’eto takâla ku Betele ya Belgique.

Mvula bu zeri kwe yôke, nayizi bâ na bweso bwa sarila formasio yi nasa ya mfundisi mu nwanina nswa’eto wa nsambululu ku Europe na kwakaka. (Flp. 1:7) Musamu wo wasa ti nazonza na mfumu za nsi 55 ziyiminaka tisalu tieto peleko zisaka ndilu mu tisalu tieto. Kani nasingasa kwa lenda diabâ nani dia mfundisi, nayizi tizabikisa ntiana “muntu wa Nzambi.” Lubakusu lwa Yehova kwa ndieri dingaka mu lusambulu bu nazaba ti “mutima wa mutinu [peleko wa mfundisi] we ntiana mamba mu koko kwa Yehova. Mpe yandi katwarisaka kô ku kazololo.”—Bin. 21:​1, NWT.

 Musamu wu nabwabana na wo watomo ku nsimba mutima ni mu ntangu yi nazonza na mfumu ya parlement européen. Mbala zazingi namulomba tazonza, mpe ha manima watambula ti tabwabana. Yandi watâ: “Minite 5 kwa nita kuhana, ka nikuyikila na kani minite yimosi ko.” Nakondamasa mutu mpe nabatika mu sambila. Muntu wo wa parlement wakundiyula na nkesi zazansoni nti ndieri saka. Bu navumbula mutu, namutêla: “Matondo nita vutulaka kwe Nzambi mu bungu ti nge tisari tiandi tiena.” Yandi wayula: “Bwe ta zolo tâ?” Namusongela Bisi-Rome 13:4. Mu misioni (Protestant) kabâ, ntiangu verse yo yatomo mu simba. Nti biamoneka? Yandi wakungana minite 30, mpe tayizi bâ na timoko tia mbote. Yandi wayizi songela mpe buzitu mu tisalu tia Mbangi za Yehova.

Mvula bu zeri kwe yôke, kanda dia Yehova diayizi nwana mizingu miamingi mia mfundusu ku Europe mu musamu wutariri tifu tialembo kotaka misamu mia nza, lunda bala, misamu mia mpaku, na misamu miakaka. Nayizi bâ na bweso mu bâ mu mfundusu zo na mu bâ na nsayi ya mona ti Yehova watubakisa mu nunga. Mfundusu yôka 140 Mbangi za Yehova zeka nunga ku Cour européenne des droits de l’homme!

Mu mivu mia 1990, nayizi sala na mpangi Philip Brumley, ya ku biro ya yinene, kâ mpe na mpangi Valter Farneti ya ku Italie, mu singasa timpwanza tia nsambululu tia mpangi zeto ku Cuba ku beri yiminaka tisalu tieto. Nayizi tsonekena ambassade ya Cuba yabâ ku Belgique mpe nayizi bwabana na mfumu yeri kipaka musamu’eto. Mbala ya ntete yi tabwabana, ka talenda ko mu yirika musamu wa tuma guvernema mu yimina tisalu tieto mu tizunga tio.

Bu tamana lomba lutwalusu lwa Yehova mu lusambulu, tayizi lomba nswa watambika Mabibila 500 ku Cuba mpe bayizi tambula. Mabibila matula bubote, mpe bakabama mo kwe bampangi, buna tayizi tâ ti Yehova ngolo zeto keri sakumunaka. Ha manima, tayizi vutu lomba nswa wakaka watambika Mabibila 27500. Ndombolo yîna mpe batambula yo. Nsayi yayizi tomo ku mbaka bu nabakisa mpangi zani ku Cuba mu baka Bibila dia bawu beni.

Mbala zazingi nayenda ku Cuba mu tomesa musamu wa mfundusu weri tarilaka tisalu tieto. Buna nayizi bâ na tindiku tia mbote na mfumu zakaka za mu guvernema.

Mu 1994 bantu yôka 800 000 bayizi honda ku Rwanda. Musamu wa tiari ni wena’eti, mpangi zeto zakaka bayizi za honda. Misamu ka miazingila ko, bahana dema kwe tikunku tia bampangi mu kubika lubakusu lu baketi hana kwe mpangi zeto.

Tikunku tieto tia bampangi bu tiatula ku Kigali, tayizi mona ti bibaka bia biro ya mbangululu na bia depo biayizi baka makela mamingi. Binsamu biabingi bia tiari tayizi wâ bia bampangi babayizi honda mu nkakulu. Kâ tayizi wâ mpe binsamu bia Bakristo basongela luzolo kwe bampwana’awu. Mu tifwani, tayizi bwabana na mpangi yimosi ya Tutsi yayizi sweka tûka bilumbu 28 kanda dia bampangi Ba-Hutu mu kati dia bulu. Mu ntangu ya lukutakanu lumosi ku Kigali, tayizi hana lutindusu lwa timpeve kwe mpangi yôka 900.

Ha manima, tasabuka ku Zaïre (yi batâka lumbu ti République Démocratique du Congo) mu kwe dinga mpangi za Rwandais zaye swama ku hata dia Goma. Ka tweri’â lendaka ko mu mona bampangi, buna tayizi sambila Yehova ngatu katutwarisa ku mbuka yi beri. Ha manima tayizi mona bakala dimosi dieri kwizaka ku lweka lweto, mpe tamuyula tala ti Mbangi za Yehova kazebi. Yandi watâ: “Yee, meno Mbangi ya Yehova ndiena. Mbo nitomo bâ na nsayi mu lu nata kwe mpangi za komite ya lubakusu.” Ha manima ma lukutakanu lwa mbote lu tasa na komite ya lubakusu, tayizi bwabana na mpangi 1 600 zadioka mu ba hana lubakusu na lutindusu lwa timpeve. Tayizi ba tangila mpe mukanda wa Timvuka titwarisaka. Bampangi bayizi tomo mona bubote bu bayizi wâ misamu emi: “Ntangu zazansoni mu tusamubulu tweto lwena. Tuzebi ti Yehova ka luyambirika ko.” Diangana misamu mia tâ Timvuka titwarisaka miayizi tomo lungana. Lumbu ti, Mbangi za Yehova yôka 30000 ze ku Rwanda zita sarila Yehova na nsayi yayansoni!

Ha manima ma mvula 58 za makwela, nayizi hombesa mukento’ani Elly mu 2011. Yehova wayizi kuntindisa bu ndieri mu têlaka maniongo mani mu lusambulu. Nayizi baka mpe lutindisu bu ndieri samunaka nsangu za mbote za Timfumu kwe bampwana’ani.

Ni bu sa ti mvula 90 ze nani, mu tisalu tia samuna kwa nibâka tumingu twatwansoni. Nsayi mpe ye nani mu hana lubakusu ku departema ya mfundusu ya filiale ya Belgique, mu zonzela tinsamu tiani kwe bantu bakaka, na mu bakisa ntwenia za kanda dia Betele.

Mvula 84 zeka yôka tûka ti nasa lusambulu lwani lwa ntete kwe Yehova. Mbatukulu yeri ya nzietolo ya toma, yakumbakisa mu bâ penepene na Yehova. Nkatika matondo nita vutula mu bungu ti Yehova wawâ tusambulu twani mu luzingu lwani lwalwansoni.—Mik. 66:19. b