1-2. Ntia nzengolo ya mfunu Bayuda beri bêlaka ku Babilone bafweti bonga? (Ezdrase 1:2-4)

 MUTINU wahana nsangu! Bayuda, ba babwila ku Babilone tûka mvula 70, timpwanza tieri nawu tia kâla ku nsi’awu, Israele. (Tanga Ezdrase 1:2-4.) Yehova kwa weri na lenda dia lungisa musamu wo. Mu bungu dia nti tuta têla bo? Mu bungu ti Bisi-Babilone ka beri’â yambulaka ngamba zawu ko. (Iza. 14:4, 17) Kâ Babilone babwisa yo, mpe mutinu wa môna watâ kwe Bayuda ti lenda dieri nawu mu kâla ku nsi’awu. Buna muna Muyuda, nsungula mfumu za makanda, bafweti bonga nzengolo ya katuka ku Babilone peleko kâni. Kampe nzengolo ya mpasi yeri. Mu bungu dia nti?

² Bununu bwakabakasa bantu babingi mu sa nzietolo yo ya yila. Mu bungu ti Bayuda babîngi ku Babilone babutukila, ka bazaba kûma kwakaka ko, kwe bawu Israele hata dia bankaka bawu dieri. Kampe Bayuda bakaka bayizi bâ na bimvwama, buna mbo waketi bâ musamu wa mpasi kwe bawu mu sisa nzo zawu za toma peleko nkari zawu mu kwenda ku mbuka yi balembo zaba.

3. Ntia lusakumunu lweri kêlaka Bayuda ba kwikama baketi kâla ku Israele?

³ Bayuda ba kwikama mbo beri monaka ti ndandu zi baketi baka ku Israele zingi zeri yôka bima bi baketi hombesa ku Babilone. Lusakumunu lwa lunene ni nsambululu’awu. Ni bu sa ti tempelo yôka 50 za bapaye zeri ku Babilone, ka kwa bâ tempelo ya Yehova ko. Ka kweri’â ziku ko di baketi yokela mikayulu mieri lombaka Musiku wa Mose, mpe ka kweri’â Banganga-Nzambi ko mu hana mikayulu mio. Musamu  wakaka, bantu bîngi beri ku mumvuka wo yôka kanda dia Nzambi, beri sarilaka nzambi za bungungu, mpe beri lembo zitisaka Yehova na mitieno miandi. Buna, Bayuda ba kwikama beri tînaka Nzambi, timina dieri nawu mu kâla ku nsi’awu, ku baketi karisila nsambululu ya verela.

4. Ntia lubakusu Yehova kakanisina kwe Bayuda baketi kâla ku Israele?

⁴ Nzietolo ya mpasi ya Babilone tii Israele kampe mbo yeri zingilaka ngonda yà, kâ Yehova wakanisina ti mbo kaketi katula tima ni tima tiaketi sa ti nzietolo ya bâ mpasi kwe Bayuda mu ntangu ya kâla. Mbikuri Izaya watâ ti: ‘Sarisileno Yehova nzila! Ku masese, lengeseno nzila [ya yinene] mu bungu dia Nzambi’eto. [. . .] mutoto wa yungama watituka mukutu (plaine) wa lengo, mutoto we na mabulu watituka mukutu.’ (Iza. 40:3, 4) Dimbitila’eti mu tinsamu eti: nzila ya yinene ku masese, mudimba ha kati dia miongo. Diangana bantu mbo baketi bâ na nsayi mu sa nzietolo mu nzila ya mpila yo. Mbo waketi bâ musamu wa fioti kwe bawu mu sa nzietolo mu nzila yi baketi lembo nakina miongo, mpe yi baketi lembo kôkela midimba. Mbo baketi kulu tula mpe.

5. Ntia nkumbu bahana nzila ya tifwani ya Babilone tii Israele ya zonzela Izaya?

⁵ Lumbu ti, nzila za zinene zazingi bahanaka nkumbu peleko nimero. Nzila ya yinene ya zonzela Izaya nkumbu mpe yeri. Mbo tutangaka ebu: ‘Kûna mbo basala nzila yi batâ nkumbu nzila ya busantu. Wa kondo kutsema [bunkete] ka yôkela kô ko.’ (Iza. 35:8) Ngano kani di bwe dieri zolo tâka kwe bala ba Israele? Mpe bwe dita zolo tâ mu bungu dia beto lumbu ti?

6. Mu bungu dia nti batêla nzila yo ya santu?

⁶ ‘Nzila ya busantu’—diangana, nkumbu ya toma yena! Mu bungu dia nti batêla nzila yo ya santu? Mu bungu ti ka kwa keti’â bâ tibuka ko mu bungu dia muntu wukondolo bunkete—wuzololo tâ Muyuda ni Muyuda weri yirikaka misamu mia mbi, weri sambilaka biteki, peleko weri yirikaka masumu makaka ma manene. Bayuda baketi kâla, bafweti bâ ba santu mu bungu dia Nzambi’awu. (Lub. 7:6) Kâ, ka wuta zolo tâ ko ti bô beri katukaka ku Babilone ka beri’â na nsatu ko ya sa nsobolo mu yangirika Yehova.

7. Ntia nsobolo Bayuda bakaka bafweti sa? Hana tifwani.

⁷ Ntiana bu tutokolo wa tâ, Bayuda babingi babutukila ku Babilone, mpe kampe babingi bayukunu na mbanzulu, mpe na mitieno mia Bisi-Babilone. Bayuda ba ntete bu bakâla ku Israele ha manima ma mvula 69, Ezdrase wabakula ti bakaka bakwela bakento beri bapaye. (Ndu. 34:15, 16; Ezd. 9:1, 2) Ntangu fioti ha manima, guvernere Nehemi wayituku bu kamona ti bala babutukila ku Israele ka bazaba zu dia Bayuda ko. (Lub. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Mu ntia mpila ntwenia zô zaketi longokela mu zolo na mu sarila Yehova tala ti ka beri’â bakulaka zu dia Hebre ko—dieri zu dia nguri di batsonekena Zu dia Nzambi? (Ezd. 10:3, 44) Buna, wafwanakana ti Bayuda basa nsobolo za zinene, kâ mbo waketi bâ musamu wa fioti mu sa nsobolo zo ku Israele, yeri mbuka yi beri kârisaka nsambululu ya verela malembe-malembe.—Neh. 8:8, 9.

8. Mu bungu dia nti misamu miayôka tûka ntama mita tu tarila lumbu ti? (Tala tifwani ha tinima tia ntete.)

⁸ Bantu bakaka balendi tâ ti, ‘Misamu mio mia nguria mia nzitukulu miena, kâ, misamu miaturila Bayuda tûka ntama, ngano beto  mita tarila lumbu ti?’ Yee, mu bungu ti beto mpe mbo tusaka nzietolo mu ‘Nzila ya busantu.’ Ni bu tubâ ba tumbu, peleko mu kati dia bimeme biakaka twena, tufweti tatamana mu diatila mu Nzila ya busantu, mu bungu ti mbo yitunataka ku Paradi ya timpeve, mpe mbo yisa ti tabaka tusakumunu twa Timfumu tia Nzambi mu bilumbu bita kwiza. b (Za 10:16) Tûka 1919 M.B., milio za bantu, bakento, babakala na bala bakatukaka Babilone ya Yinene, mabundu mamansoni ma bungungu, mpe babatikaka mu sa nzietolo mu nzila yo. Kampe mu kati dia bantu bo wena. Ni bu sa ti nzila yo bazibula yo mvula kampe 100, bantu bê kô batoko ya kubika tûka mivu miamingi.

9. Tintwari na Izaya 57:14, mu bwe ‘Nzila ya busantu’ bakubikila yo?

⁹ Mu bungu dia Bayuda beri katukaka ku Babilone, Yehova wasa ti nzila yabâ ya lengozo. (Tanga Izaya 57:14.) Ngano bwe tutâ mu ‘Nzila ya busantu’ ya lumbu ti? Tûka mivu miamingi tii mu muvu wa 1919, Yehova wasarila bantu beri mu tînaka mu hana nzila kwe bantu bakaka baduka mu Babilone ya Yinene. (Fwanakasa na Izaya 40:3.) Bantu bo basala tisalu tia mfunu mu hana nzila kwe bantu ba nsungu mu duka mu Babilone ya Yinene, na mu sarila Yehova tintwari na kanda diandi. Ngano “tisalu tia nzila” bwe tieri zolo tâka? Tataluzuleno bisalu biakaka biasalama mu kubika nzila.

10-11. Bwe tisalu tia dukisa Bibila mu masini na tia mbangululu biabakisila mu yangasa luzabu lwa Bibila? (Tala mpe tifwani.)

¹⁰ Dukisa kwa mabuku. Tii kati-kati dia mbandu ya 15, Bibila mu moko kwa beri dia kopelaka. Tisalu tio ntangu yayingi tiabonga, mpe mikanda mia Bibila mi bakopa mpasi mpe ntalu mieri. Kâ mu ntangu yi bayizi sarila masini mu dukisaka Bibila, wayizi bâ musamu wa fioti mu dukisaka Mabibila mamingi na mu kabaka mo kwe bantu.

¹¹ Mbangululu. Tûka mivu mamingi, zu dia nguri di babangurila Bibila ni Latin, mpe bantu kwa batanga bwabwingi beri na lenda dia bakula dio. Kâ bu babatika mu dukisa Bibila mu masini, bantu beri tînaka Nzambi basala bwabwingi mu bangula Bibila mu mazu mamîngi meri zonzaka bantu. Buna, bitangi bia Bibila lenda dieri nawu dia fwanakasa misamu mieri longaka mfumu za mabundu, na mio mia matieleka mi longaka Bibila.

12-13. Hana tifwani tita songela ka bwe bantu ba nsungu beri longokaka Bibila babatikila mu zabikisa ndongosolo za bungungu za mabundu mu mbandu ya 19.

¹² Lubakusu mu bakula Bibila. Milongoki mia Bibila, mieri tomo taluzulaka misamu, miayizi bakula misamu miamingi mu mio mi beri tangaka mu Bibila. Kâ, mfumu za mabundu zayizi bâ mu nkesi mu ntangu milongoki mio yi beri zonzelaka misamu mi beri longokaka kwe bantu bakaka. Mu tifwani, mu mbandu ya 19 mwa tikunku tia babakala beri na bunsungu babatika mu dukisa trakte zeri zonzelaka ndongosolo za bungungu za mabundu.

¹³ Kampe mu 1835, bakala dimosi dieri tînaka Nzambi weri na nkumbu Henry Grew wadukisa trakte yeri zonzelaka bantu ba fwa. Mu kati dia trakte yo, mu nzila ya Matsonoko, wasongela ti bâ na lenda dia lembo fwa, kabu diena dia Nzambi, beto bansoni ka tubutukaka na lenda dio ko, ntiana bu longesaka wo mabundu. Mu 1837, pastere  yimosi weri na nkumbu George Storrs wabaka trakte yo mu ntangu yi keri mu masini. Watanga yo, mpe lukwikulu lweri nandi ti matieleka ma mfunu kabaka. Mu 1842, wayizi tâ tinzonzi tia bitini biabingi tieri na mutu-diambu “Bankwa-mbi—ngano ka bafwaka ko?” Misamu mia tsoneka George Storrs mianata nsobolo za mbote kwe ntwenia mosi yeri na nkumbu Charles Taze Russell.

14. Mu bwe mpangi Russell na ndiku zandi babakila ndandu mu tisalu tia timpeve tiasalama mu ntama? (Tala mpe tifwani.)

¹⁴ Mu bwe mpangi Russell na ndiku zandi babakila ndandu mu tisalu tia timpeve tiasalama mu ntama? Mu ndongokolo’awu, lenda dieri nawu dia tala mabuku meri zonzelaka nsasa za ntelo, concordances, na mbangululu zakaka za Bibila, bima biabiansoni bi batikubikila ntete ntangu ya bawu. Mbo beri bakaka mpe ndandu mu misamu mia Bibila mia dzukula bantu ntiana Henry Grew, George Storrs na bakaka. Mpangi Russell na ndiku zandi bayika moko mu tisalu tia nzila ya timpeve bu badukisa mabuku na mikanda miamingi mieri zonzelaka Bibila.

15. Ntia nsobolo za mfunu zayizi salama mu 1919?

¹⁵ Mu 1919, Babilone ya Yinene, yayizi hombesa lutumu lwandi kwe kanda dia Nzambi. Mu muvu wo, ngamba ya kwikama na ya ndwenga yabatika mu sala; ntangu yo ya delakana yeri mu bwana bantu ba nsungu mu ‘Nzila ya busantu’ yayizi zibuka ka ntama ko. (Mat. 24:45-47) Mu nzila ya bisari bia kwikama basala nzila yo mu ntama, bô beri diatilaka mu nzila yo lenda dieri nawu dia tomo bakula makani ma Nzambi. (Bin. 4:18) Lenda mpe dieri nawu dia kwelesa luzingu lwawu na ntumunu za Yehova. Yehova keri’â kêlaka ko ti kanda diandi diasa nsobolo mbala mosi. Kâ, wasukula dio malembe-malembe. (Tala kaku “ Yehova kanda diandi kasukulaka malembe-malembe.”) Ntia mpila nsayi yibâ neto bu tukwizi bâ na lenda  dia tâ Nzambi’eto nsayi mu miamiansoni mi tuyirikaka!—Kol. 1:10.

16. Tûka 1919, ntia tisalu tisalamaka mu ‘Nzila ya busantu’? (Izaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Nzila ni nzila yifwanakane bakipaka yo ntangu zazansoni. Tûka 1919, mbo basalaka tisalu tia tomesa ‘Nzila ya busantu,’ ngatu bantu babîngi babâ na lenda dia duka mu Babilone ya Yinene. Ngamba ya kwikama na ya ndwenga yi bayizi noma yabatika mu sala, mpe mu 1921 yayizi dukisa buku dia ndongokolo ya Bibila ngatu bantu ba môna balongoka matieleka ma Bibila. Bayizi dukisa lutangu lwa milio 6 za buku dio dieri na nkumbu La Harpe de Dieu mu mazu 36. Bantu babingi balongoka matieleka mu buku dio. Ka ntama ko, tayizi dukisa buku dia môna di tulendi twarisila ndongokolo za Bibila, Bâ mu nsayi ntangu zazansoni! Tûka kwa batikila bilumbu bia mansukina, Yehova mbo kasarilaka organizasio’andi mu dukisa bidia dia timpeve ntangu zazansoni ngatu biatubakisa mu tatamana mu sila nzietolo mu ‘Nzila ya busantu.’—Tanga Izaya 48:17; 60:17.

17-18. Ngano ‘Nzila ya busantu’ kwe yinataka?

¹⁷ Tulendi tâ ti ntangu zazansoni muntu yi katambulaka ndongokolo ya Bibila, bweso bubâka nandi bwa diatila mu Nzila ya busantu. Bakaka mbo badiataka kwa titini tia nkufi, mpe mbo babikaka nzila yo. Bakaka mbo basaka miamiansoni mu tatamana mu sila nzietolo mô tii hâna ha sukisina titini. Ngano titini tiango ni tie?

¹⁸ Kwe bô bê na tivuvu tia kwe bâ ku mazulu, ‘Nzila ya busantu’ mbo yinataka ku Paradi ya Nzambi ku mazulu. (Nza. 2:7) Kwe bô bê na tivuvu tia bâ ha mutoto, nzila yo mbo yihanaka bweso bwa bâ ba lunga ku nsuka ya mvula 1000. Tala ti mu nzila yo ta sila nzietolo lumbu ti, kutalandi ku manima. Mpe kubikandi nzila yo tii bu manisa nzietolo’aku! Na nsayi yayansoni, tukutêlele “nzietolo ya mbote!”