1. Ntia musamu wa nsayi waketi turila Bayuda beri ku Babilone?

 BAYUDA nsayi yayingi yeri nawu. Yehova watûla mpeve’andi kwe mutinu Sirise wa ku Perse mu yambula bala ba Israele bayôkesa mivu miamingi ku Babilone. Mutinu wahana ntumunu ti Bayuda bakâla ku nsi’awu, mpe bavutu tunga nzo ya Yehova Nzambi ya Israele. (Ezd. 1:1, 3) Musamu wo wa nkatika wa nzitukulu weri! Mbo weri zolo tâka ti mpila ya sambila Nzambi ya matieleka mbo baketi vutu ya karisa ku nsi yi kahana kwe kanda diandi.

2. Bayuda bakâla ku Yerusaleme ntia musamu wa ntete balenda mu yirika?

² Mu 537 N.M.B., Bayuda ba ntete batûka ku Babilone batula ku Yerusaleme, yeri kapitale ya Yuda. Bayuda bo bakulu batika mu tunga Tempelo, mpe mu 536 N.M.B., batitungila bandu diandi!

3. Ngano banani batelamana Bayuda, mpe bwe?

³ Bayuda bu babatika mu tunga Tempelo, ha manima bantu babingi bayizi ba telamana. Makanda meri ba zungirilaka ‘ni manôkesa moko ma Bisi-Yuda, mpe mbo beri ba tâka bunkuta mu tunga.’ (Ezd. 4:4) Musamu wa mpasi weri kwe Bayuda, kâ mpasi zatomo vutu yikama. Mu 522 N.M.B., Artakzerksese, wayizi bâ mutinu wa ku Perse. * Bantu beri ba telamanaka mbo beri banzaka ti mutinu wa môna mbo waketi hana musiku mu yimina ntungulu ya Tempelo. (Mik. 94:20) Batambika mukanda kwe mutinu Artakzerksese, mpe batâ ti Bayuda mbo beri dingaka mu mu kolamana. (Ezd. 4:11-16) Mutinu wakwikila bungungu bwawu, mpe wahana ntumunu yeri yiminaka ntungulu  ya Tempelo. (Ezd. 4:17-23) Musamu wo wasa ti Bayuda babika mu tunga Tempelo.​—Ezd 4:24.

4. Ngano Yehova nti kasa mu ntangu yi beri telamanaka ntungulu ya Tempelo? (Izaya 55:11)

⁴ Bantu beri lembo sarilaka Yehova ba ku Yuda na bantu bakaka beri mu guvernema ya Perse mbo beri saka miamiansoni mu kabakasa ntungulu ya Tempelo. Kâ Yehova wazolo ti ntungulu ya Tempelo yatatamana, mpe ntangu zazansoni makani mandi lungana kwa malunganaka. (Tanga Izaya 55:11.) Wasola mbikuri Zakari weri na butindi, mpe wamumonekesa bimona-meso bia 8, bi kazonzela kwe Bayuda mu ba tindisa. Bimona-meso bio biababakisa mu mona ti ka bafweti’â tîna bantu beri ba telamanaka ko, mpe Zakari wabatindisa mu tatamana mu sala tisalu tia Yehova. Mu timona-meso tia 5, Zakari wamona titûlulu tia minda na miti miole mia olive.

5. Nti tutaluzula mu timoko ti?

⁵ Ntangu zakaka beto bansoni mbo tunôkaka. Kâ, tulendi baka ndandu bu tutaluzula lutindusu lwa hana Yehova kwe bala ba Israele mu nzila ya timona-meso tia Zakari titariri titûlulu tia minda na miti miole mia olive. Bu tubakula timona-meso tio, tilendi tu bakisa mu sarila Yehova na kwikama kwakwansoni bu tubwabanaka na nkwamusu, bu kubâka nsobolo, mpe bu batuhanaka lutwalusu lu tuta lembo bakula.

6. Bwe timona-meso tia titûlulu tia minda na miti miole mia olive ti bazonzelaka mu Zakari 4:1-3 tiahanina Bayuda butindi? (Tala tifwani ha tinima tia ntete.)

⁶ Tanga Zakari 4:1-3. Timona-meso tia titûlulu tia minda na miti miole mia olive tiahana Bayuda butindi bwa telamana nkwamusu. Ngano bwe? Ngano mweni ti titûlulu tia minda titeko tieri nandi tia mafuta? Miti miole mia olive mieri tambikaka mafuta mu réservoir yimosi, mpe réservoir yo mbo yeri tambikaka mafuta mu minda mia 7 mieri mu titûlulu tia minda. Mafuta mo mbo meri saka ti minda miatatamana mu nama. Zakari wayula: “Ngano bima bi nti bita songela, mfumu’ani?” Mbazi yamuhana nsangu ezi zatûka kwe Yehova: “‘Ka mu mukangu wa binwani’â ko, mpe ka mu ngolo za bantu’â ko; kâ mu mpeve’ani,’ Yehova wa binwani têle bo.” (Zka. 4:4, 6, NWT) Mafuta mo ma muti mbo meri monekesaka mpeve santu ya Yehova yilembo wa ngolo. Mukangu wawansoni wa Baperse ka weri’â tima ko ha matu ma ngolo za mpeve santu ya Nzambi. Na Yehova ku lweka lwawu, bantu beri tungaka Tempelo lenda dieri nawu dia telamana nkwamusu ni nkwamusu na dia manisa tisalu tiawu. Diangana nguria nsangu za lutindusu zeri! Tima tiafwanakana kwe Bayuda ni mu bâ na lukwikulu mu Yehova na mu vutu sala tisalu tiawu. Ni bo mpe basila, ni bu sa ti ka bavutu’â ba hana nzila ko ya vutu tunga.

7. Ntia nsobolo yanatina bantu beri tungaka Tempelo nsayi?

⁷ Nsobolo yeri kô yanatina bantu beri tungaka Tempelo nsayi. Ngano ntia nsobolo? Mu 520 N.M.B., Dariuse I, wayizi bâ mutinu wa ku Perse. Mu muvu wa nzole wa luyalu lwandi, wayizi bakula ti ntumunu yeri yiminaka ntungulu ya Tempelo ka yeri’â ya delakana ko. Ha manima, Dariuse watâ ti bafweti manisa tisalu tia ntungulu. (Ezd. 6:1-3) Nsangu zo zayitukusu bantu babingi​—kâ misamu miakaka mieri kô. Mutinu wahana ntumunu kwe makanda meri ba zungirilaka mu bika mu telamana tisalu tia ntungulu, mpe wabalomba mu ba hana mbongo na bima bieri nawu nsatu mu tatamana mu sala! (Ezd. 6:7-12) Buna, Bayuda bayôkesa kwa mvula ziyà mu manisa ntungulu ya Tempelo, mu 515 N.M.B.​—Ezd. 6:15.

8. Mu bungu dia nti lendi bâ na butindi mu ntangu yi bwabanaka na nkwamusu?

 ⁸ Lumbu ti mpe, bisari biabingi bia Yehova bibwabanaka na nkwamusu. Mu tifwani, bakaka mbo babêlaka mu nsi zi balembo tomo haninaka tisalu tieto nzila. Mu nsi za mpila yo, bampangi balendi ba kanga, mpe balendi ba ‘nata kwe bamfumu na kwe mitinu’ mu tâ timbangi. (Mat. 10:17, 18) Ntangu zakaka, guvernema mbo yisobaka, mpe mpangi zeto zilendi bâ na timpwanza tia sa nsambululu’awu. Peleko, mfundisi yilembolo na tihambula yilendi bonga nzengolo yibâ ya mbote mu bungu dia tisalu tieto. Mbangi zakaka mbo zibwabanaka na nkwamusu mu mpila yakaka. Mbo babêlaka mu nsi zi bê na timpwanza tia sarila Yehova, kâ mbo batelamanaka nkwamusu zitûkaka kwe bantu ba makanda mawu bazololo mu ba kabakasa mu sarila Nzambi. (Mat. 10:32-36) Vula-vula, bantu ba makanda meto mbo babikaka mu tu telamana bu bakwizi bakulaka ti ka balendi’â batutuma mu ngolo ko mu bika mu sarila Yehova. Mpe bantu bakaka beri tu telamanaka na miangu miamiansoni, ha manima bayizi bâ Mbangi za Yehova ze na luhemo. Tala ti nkwamusu ta bwabana na zo, kubikandi! Bâ na butindi. Yehova mbo kakubakisaka mu nzila ya mpeve santu’andi, buna kufweti’â wabâ na bunkuta ko!

9. Mu bungu dia nti Bayuda bakaka banionga bu bamona bandu dia Tempelo ya môna?

⁹ Bu batunga bandu dia Tempelo ya môna, Bayuda bakaka beri ba nuna badila. (Ezd. 3:12) Tempelo ya toma ya tunga Salomo ya bamona, mpe mbo beri monaka ti Tempelo ya môna yi batunga ka yeri’â ya toma ko ntiana ya ntete. (Hag. 2:2, 3) Tempelo ya ntama na ya môna za nkatika za swaswana zeri ntiangu beri na tiari tiatingi. Timona-meso tia Zakari mbo tiaketi ba bakisa mu vutu bâ na nsayi. Ngano bwe?

10. Bwe misamu mia tâ mbazi mie mu Zakari 4:8-10 miabakisila Bayuda mu vutu bâ na nsayi?

¹⁰ Tanga Zakari 4:8-10. Ngano mbazi bwe yeri zolo tâka bu yatâ ti Bayuda ‘bayangalala bu bamona musinga wa nivo ha koko kwa Zorobabele’? Musinga wa nivo mbo wusongelaka tala ti tima tia nguria tia telama tiena peleko ka tiena tia tengama ko. Misamu mia tâ mbazi mbo mieri zolo tâka ti ni bu sa ti Tempelo ya môna ka yaketi’â bâ ntiana Tempelo ya ntama ko mu butoma, mbo baketi manisa ntungulu’andi,  mpe mbo yaketi bâ buna bweri ya dingilaka Yehova. Mbo yaketi mu tâ nsayi, buna wafwanakana ti bawu mpe bayangalala. Musamu weri mfunu kwe Yehova ni wena’eti nsambululu yi baketi mu sila mu Tempelo ya môna, basila yo mu mpila yi kazololo. Tala ti Bayuda batûla mabanza mawu mu nsambululu yi tambulaka Yehova, mpe kabatambula, mbo baketi vutu bâ mu nsayi.

11. Ntia misamu mia mpasi bisari bia Yehova bibwabanaka na mio lumbu ti?

¹¹ Nsobolo, musamu wa mpasi wubâka kwe bantu babîngi mu beto. Mpangi zakaka zeri salaka tisalu tia spesiale tia ntangu zazansoni tûka ntama, bayizi ba soba mbuka ya sarila. Bakaka bafweti bika mu sala tisalu ti beri tomo zoloko mu bungu dia mvula zawu. Ka bwena bubi ko mu bâ mu tiari bu tulaka nsobolo za mpila yo. Ha mbatukulu, kampe ka tutomo’â bakula nzengolo ya mpila yo ko, peleko ka tutambula yo ko. Tulendi banza ti mu ntama misamu bubote bwingi mieri. Tulendi kwizi nôka, mpe tulendi banza ti ka tutomono’â sâla ntalu kwe Yehova ko. (Bin. 24:10) Bwe timona-meso tia Zakari tilendi tu bakisila mu tatamana mu sarila Nzambi na ngolo zeto zazansoni?

12. Bwe timona-meso tia Zakari tilendi tu bakisila mu tatamana mu bâ mu nsayi ni bu sa ti mu ntangu ya nsobolo?

¹² Mbo tulendaka mu tomo tambula nsobolo mu ntangu yi tumwinaka misamu ntiana bu mwinaka mio Yehova. Misamu mia nzitukulu kata yirika lumbu ti, mpe bweso bwa bunene bwe neto bwa sala tintwari na Yandi. (1 Kor. 3:9) Madema meto malendi soba, Kâ luzolo lwe na Yehova mu beto ka lusoba ko. Buna, tala ti nsobolo yi basiri mu organizasio nge mpe yita tarila, kuyôkesandi ntangu yayingi mu kwe tiyuri ka mu bungu dia nti basiri nsobolo yo. Kani wadinga ti luzingu lwaku lwabâ ntiana mu ntama, dinga mu lusambulu mu mona misamu mia mbote mi ku natina nsobolo yo. (Ekl. 7:10) Kani we banzi kwa misamu mi lendi lembo vutu yirika, banza misamu miamiansoni mi lendi yirika. Mu timona-meso tia Zakari, mbo tuta longoka mfunu ya tatamana mu bâ na mabanza ma delakana. Buna, mbo tutatamana mu bâ mu nsayi, mpe ba kwikama ni bu sa ti misamu misobele.

13. Mu bungu dia nti bala ba Israele bakaka baketi banza ti ntumunu ya kârila mu tunga Tempelo ka yeri’â ya ndwenga ko?

¹³ Tisalu tia vutu tunga Tempelo tia bayimina. Kâ, Mfumu-Nganga-Nzambi Yeswa (Yoswa) na guvernere Zorobabele, babakala ba basola mu twarisa kanda dia Israele, babatika mu vutu tunga nzo ya Nzambi. (Ezd. 5:1, 2) Kampe, Bayuda bakaka mbo beri monaka ti nzengolo yo ka yeri’â ya ndwenga ko. Tisalu tia Tempelo ka baketi’â tia sweka ko kwe mbeni zeri za kubama mu sa miamiansoni mi baketi lenda mu ba kabakasa mu sala tisalu tio. Yeswa na Zorobabele bafweti bâ na lukwikulu ti lubakusu lwa Yehova lweri nawu. Mpe lwa babaka. Ngano bwe?

14. Tintwari na Zakari 4:12, 14, ngano ntia lukwikulu Mfumu-Nganga-Nzambi Yeswa na guvernere Zorobabele babaka?

¹⁴ Tanga Zakari 4:12, 14. Mu timona-meso tio tia Zakari, mbazi yabangurila mbikuri ya kwikama ya Nzambi ti miti miole mia olive ni “bantu bole ba tumbu”​—Yeswa na Zorobabele. Bantu bo ba bole babamonekesa ntiana bawu “[batelama] ha lweka lwa Mfumu ya mutoto wawansoni,” Yehova. Diangana bweso bwa bunene bweri mu bâ ha tibuka tio! Yehova lukwikulu lweri nandi mu bawu. Buna, misamu miamingi mieri saka ti bala ba Israele bakaka babâ na lukwikulu mu nzengolo zawu na mu lutwalusu lwa Nzambi mu musamu ni musamu wu baketi ba lomba mu yirika.

15. Ngano bwe tulendi songela ti lutwalusu lwa Yehova lu tubakaka mu Zu diandi lwa tuzitisaka?

¹⁵ Mpila mosi Yehova yi katatamanaka mu hana lutwalusu kwe kanda diandi lumbu ti ni mu nzila ya Zu diandi, Bibila. Mu buku dio dia santu, mbo katutêlaka ka ntia nsambululu katambulaka. Bwe tulendi songela ti lutwalusu lu tubakaka mu Zu diandi lwa tuzitisaka? Ni mu yôkesaka ntangu yayingi mu tomo dia tanga na mu bakula dio. Tiyula: ‘Bu nitangaka Bibila peleko mikanda mieto, ngano mbo nikangamaka, mpe mbo nidimbitilaka? Ngano mbo nidingaka mu bakula matieleka makaka ma Bibila me mpasi mu bakula? Peleko mbo nitangaka mu ntinu-ntinu?’ (2 Pi. 3:16) Tala ti tubongele ntangu ya dimbitila mu mio mi tu longesaka Yehova, mbo tubâ na lenda dia landa lutwalusu lwandi na dia sala tisalu tieto tia samuna.​—1 Tim. 4:15, 16.

16. Mu ntangu yi tulembo bakulaka lutwalusu lutûkaka kwe “ngamba ya kwikama na ya ndwenga,” ngano nti bitubakisa mu tambula lo?

¹⁶ Mpila yakaka Yehova yi katuhaninaka lutwalusu ni mu nzila ya “ngamba ya kwikama na ya ndwenga.” (Mat. 24:45, NWT) Ntangu zakaka, ngamba yo yilendi tu hana lutwalusu lu tuta lembo tomo bakula. Mu tifwani, balendi tu hana ntumunu zitukubika mu vuka mu  catastrophe naturelle yi tuta banza ti ka yilendi’â yatula ko mu mbuka yi tubâka. Peleko tulendi banza ti ngamba ya kwikama na ya ndwenga mbo yiyôkesaka ndilu mu ntangu ya timbevo tiyalanganaka. Ngano nti tufweti sa bu tubanzaka ti ntumunu zi batuhanaka ka zena za ndwenga ko? tulendi dimbitila mu mpila bala ba Israele babakila ndandu bu balanda malongi ma ba hana Yeswa na Zorobabele. tulendi dimbitila mpe mu binsamu biakaka bia Bibila bi tutangaka. Ntangu zakaka, kanda dia Nzambi diabaka lutwalusu lweri monekenaka ti ka lwena lwa mbote ko, kâ lwavukisa luzingu lwawu.​—Mfu. 7:7; 8:10.

17. Ngano timona-meso tia titûlulu tia minda na miti miole mia olive ntia nsobolo tianata kwe Bayuda?

¹⁷ Timona-meso tia 5 tia mona Zakari tia nkufi kwa tiena, kâ tiabakisa Bayuda mu tatamana mu bâ na luhemo mu tisalu tiawu na mu nsambululu’awu. Mpe bu basarila misamu mi balongoka mu timona-meso tia Zakari, bayizi mona ti Yehova bawu keri bakisaka, mpe bawu keri twarisaka. Mu nzila ya mpeve santu’andi ya ngolo, Yehova wababakisa mu tatamana mu sala tisalu tiawu na mu vutu bâ mu nsayi.​—Ezd. 6:16.

18. Ngano bwe timona-meso tia Zakari tilendi ku natina nsobolo?

¹⁸ Timona-meso tia Zakari titariri titûlulu tia minda na miti miole mia olive tilendi tu natina nsobolo mu luzingu lweto. Ntiana bu tuzonzele wo, tilendi tu bakisa mu bâ na ngolo ze neto nsatu mu telamana nkwamusu, nsayi ye neto nsatu mu tambula nsobolo yita tu tarila, na lukwikulu lwe neto nsatu mu tumama bu tubakaka lutwalusu lu tuta lembo tomo bakula. Ngano nti fweti sa bu bwabanaka na misamu mia mpasi mu luzingu lwaku? Musamu wa ntete, mona mio mia mona Zakari​—lukwikulu ti Yehova kanda diandi kakipaka. Ha manima, na lukwikulu mu Yehova, sarila mio mi mweni, mpe tatamana mu mu sila nsambululu mu mutima’aku wa mukaka. (Mat. 22:37) Wamana sila bo, Yehova mbo kakubakisa mu mu sarila na nsayi ntangu zazansoni.​—Kol. 1:10, 11.