Mu 1948 nabutuka ku Pays-Bas. Muvu walanda, kanda diani diayenda ku São Paulo, ku Brésil. Bibuti biani mbo bieri zoloko mu kwenda ku eglize, mpe mbo tweri vulu tangaka Bibila bu tweri mana diaka mu nkokela. Mu 1959, tayenda ku États-Unis, mpe taye bâ ku Massachusetts.

Beto ba 8 tweri mu kanda, mpe tata’eto mbo keri salaka bwabwingi mu tu kipa. Mbo keri tekaka bima, wasala tisalu tia ntungulu ya nzila, mpe wabâ timonikisi titekaka bima tia compagnie yimosi ya mipepe. Beto bansoni nsayi yeri neto, bu kabaka tisalu tio tia compagnie ya mipepe mu bungu ti mbo tiaketi tu hana lenda dia vulu saka nzietolo.

Bu ndieri ku lycée, mbo ndieri vulu tiyulaka: ‘Ngano nti nisa bu nikula?’ Ndiku zani zakaka, mbo zeri solaka mu kwenda ku universite, kâ bakaka mbo beri solaka mu sala tisalu tia timilitere. Meno, kani kabwe, ka naketi’â bâ militere ko, mu bungu ti ka ndieri’â zoloko mu bakana ko, mpe ka ndieri’â zoloko mu nwana ko. Buna, nasola mu kwenda ku universite ngatu ka nasalandi tisalu tia timilitere. Kâ bu tomo tala, mbo ndieri zoloko mu bakisa bampwana’ani, mpe mbo ndieri banzaka ti bu naketi sila bo, luzingu lwani mbo lwaketi bâ na nsasa.

Ku universite, nayizi zolo mu sa anthropologie, mu bungu ti mbo ndieri dingaka mu zaba ka kwe luzingu lwatûka. Mbo beri tu longesaka ti luzingu mu ta-pulukusu lwabatikila, mpe malembe-malembe, bima bia fioti biayizi buta bima bia binene, mpe mbo beri dingaka ti tatambula musamu wo. Kwe meno mbangululu zakaka ka zeri’â za delakana ko, mpe wafwanakana nakwikila zo ni bu sa ti ka kweri’â na kani tidimbu ko tieri za singasa.

Mu cours zi ndieri saka, ka beri’â tu longesaka mitieno mitariri mbote na mbi ko. Kâ, mbo beri tu longesaka mu sa miamiansoni mu tomo lenda ku universite. Nsayi yeri nani bu ndieri saka malaki na ndiku zani na bu ndieri yêlaka mu nwa bima bia ngolo, kâ nsayi yo ka yeri’â zingilaka ko. Mbo ndieri tiyulaka: ‘Ngano wa matieleka, nsasa ya luzingu ni yi?’

Nayenda ku Boston, mpe nabatika mu kwendaka ku universite yeri kûna. Mu futa lukolo, mbo dieri salaka mu été, mpe ku tisalu tio nabwabana na Mbangi za Yehova mu mbala’ani ya ntete. Mpwana’ani yimosi wakumbangurila mbikululu ya “ntangu nsambwari” ye mu buku dia Daniele tikapu tia 4, mpe wakumbangurila ti mu ntangu ya mansukina twena. (Dan. 4:13-17) Nayizi kulu bakula ti bu naketi tatamana mu bâ na bimoko bio, mpe bu naketi bia bongela na bunsungu bwabwansoni, mbo naketi soba mbelo’ani. Buna, mbo ndieri saka miamiansoni mu lembo bwabana na mpwana’ani yo ya ku tisalu.

Ku universite, mbo ndieri saka cours zaketi kunkubika mu kwe sala tisalu ti balembo futilaka mbongo ku Amérique du Sud. Mbo ndieri banzaka ti bu naketi bakisa bantu beri na nsatu lubakusu, luzingu lwani mbo lwaketi bâ na nsasa. Kâ nayizi bakula ti, ni bu naketi sila bo, luzingu lwani ka lwaketi’â bâ na nsasa ko. Nayizi nôka, mpe nabika mu vutu kwendaka ku universite ku nsuka ya semestre.

Mu mai 1970, nayenda ku Amsterdam, ku Pays-Bas, mu sala mu compagnie ya mipepe yeri sarilaka tata’ani. Naye sala tisalu tio mu bungu ti lenda dieri nani dia vulu saka nzietolo ku nsi za ku Afrique, za ku Amérique, za ku Europe, na za ku Asie. Nayizi kulu bakula ti mu nsi zazansoni zi nayenda, bantu babansoni misamu mia minene mieri nawu, mpe ka kweri’â na kani muntu ko wabâ na lenda dia yirika mio. Nayizi vutu bâ na nsatu ya yirika musamu wa mfunu mu luzingu lwani, buna nakâla ku États-Unis mu vutu longoka ku universite ya ku Boston yi natoko bâ.

Bu nakâla ku lukolo, ntangu fioti ha manima, nayizi bakula ti ka ndieri’â bakaka mvutu ko mu biyuvu biani bitariri luzingu. Mu bungu ti ka ndieri’â vutu zabaka ko ka nti naketi sa, nalomba malongi kwe profesere’ani ya anthropologie. Wakunsusumuna bu katâ ti: “Mu bungu dia nti ta tatamana? Fweti bika mu vutu kwizaka ku universite.” Mbala mosi kwa kakuntêla wo. Mpe nakatuka ku universite mankululu.

Mbo ndieri monaka kwa ti luzingu ka lwabâ na nsasa ko, buna navukana na bantu beri losaka bikulu bia makanda mawu, mpe beri monekenaka ntiana bawu beri sarilaka luzolo na tidzunu. Na ndiku zani zakaka, takatuka ku États-Unis mu kwenda ku Acapulco, ku Mexique. Taye bâ na bantu beri lembo tambulaka misiku mia delakana mia luzingu, mpe beri monekenaka ntiana’eti ka beri’â na misamu ko, peleko ka beri’â na maniongo ko. Bu ndieri  bâka na bawu, nayizi dzukula ti mbelo’awu ka yeri’â na nsasa ko mpe ka yeri’â nataka nsayi ya matieleka ko. Kâ nayizi mona ti ka beri’â na bunsungu ko mpe ka beri’â ba kwikama ko.

Mu ntangu yo, nabambuka tima ti ndieri zoloko mu sa bu ndieri mwana fioti. Mbo ndieri zoloko nabâ capitaine ya bato mpe nasa nzietolo mu mubu. Mpila ya yimosi yi naketi bwa sila, ni mu bâ na bato ya me beni. Ndiku yimosi weri na nkumbu Tom weri na mabanza mamosi na meno, tabonga nzengolo ya sa nzietolo tintwari mu mubu mu nza yayansoni. Weri nani nabaka île ya toma ku mbuka yivulu bâka mwini ku naketi lembo tumamana misiku mia bantu.

Tom na meno tayenda ku Arenys de Mar, ye penepene na Barcelone, ku Espagne. Ku hata dio, tasumba bato yeri na bula bwa 9,4 m mpe yeri na nkumbu Llygra. Tabatika mu tomo tomesa bato yo, ngatu tasa nzietolo mu tidzunu mu mubu. Mu bungu ti ka tabâ na nsatu ko ya kulu tula, takatula moteur, mpe tatûla mamba ma nwa ha mbuka yi weri. Ngatu talenda mu kangama ha port za fioti, nkafi zole zeri neto, zeri na bula bwa 5 m. Ha manima, tabatika nzietolo’eto mu kwenda ku Seychelles, mu Océan Indien. Kani dieto, dieri mu kwenda ku Afrique de l’ouest na mu kwenda penepene na Cap de Bonne-Espérance, ku Afrique du Sud. Mbo tweri sarilaka mbwetete, karte, mabuku na bima biakaka bia fioti-fioti mu tu bakisa mu landa nzila ya yibote. Mbo ndieri tomo yitukuku mu mpila yi tweri zabilaka huma ha tweri.

Ha manima, tayizi bakula ti bato’eto ka yeri’â ya nguria ya mbote ko mu sa nzietolo mu mubu. Mu heure mosi, mbo yeri kotesaka 22 litres za mamba! Ntiana bu ntêleke wo ku mbatukulu, mu ntangu ya titembo tia ngolo nabatika mu bâ na bunkuta, mpe nasambila mu mbala’ani ya ntete tûka mivu miamingi. Nakanisina Nzambi ti bu naketi vuka, mbo naketi yêla mu mu zaba. Titembo tiayizi dzuna, mpe nayirika musamu wu nakanisina Nzambi.

Nabatika mu tanga Bibila mu mubu. Banzeno’eti, wa zakala ndieri mu bato’eto ha kati-kati dia mubu wa Méditerranée, mbizi zeri dumuzukaka zeri tu zungirilaka, na dauphins, mpe ku matu ka tweri’â monaka na kani tima ko. Mu mpimpa, wa nzitukulu weri kwe meno mu mona galaxie ya la Voie lactée, mpe nayizi bâ na lukwikulu lwalwingi ti Nzambi ye kô yikipaka bantu.

Bu tayizi yôkesa tumingu twatwingi mu mubu, tayizi kangama ku port ya Alicante, ku Espagne, ku tayizi tekela bato’eto ngatu tasumba ya mbote. Ka weri’â musamu wa fioti ko mu baka muntu waketi ya sumba, mpe ka weri’â wa nzitukulu ko mu bungu ti ya ntama yeri, ka yeri’â na moteur ko, mpe mamba yeri kotesaka! Kâ kwe meno, ntangu ya mbote yeri mu tanga Bibila.

Bu ndieri kwe tangi Bibila, mbo ndieri monaka ti buku diena dilendi tu bakisa mu lenda mu luzingu lweto. Nayizi yituku mu nzonzolo ya Bibila yilembolo mpasi mu musamu wutariri luzingu lwa verela na mitieno mia ndiatulu, mpe nayizi tiyula, mu bungu dia nti bantu​—mu kati na me beni—​batâka ti Bakristo bena, kâ ka bazebi’â misamu mi ditâka ko.

Nabonga nzengolo ya sa nsobolo za zinene mu tomesa luzingu lwani, buna nabika mu nwaka bima bia ngolo. Mbo ndieri banzaka ti kwa fweti bâ bantu balandaka mitieno mia ndiatulu mia Bibila, mpe weri nani nabwabana nawu. Mu mbala ya nzole, nasambila,  nalomba kwe Nzambi kakumbakisa mu bwabana na bantu bo.

Kwe meno, mbo ndieri monaka ti mu baka dibundu dia matieleka, nafweti taluzula mabundu mamansoni, mpe nafweti katula mo ma mabi. Bu ndieri kwe yende mu nzila za Alicante, nayizi mona eglize zazingi. Kâ, mu bungu ti zazîngi bifwani zeri sarilaka, ka wabâ musamu wa mpasi ko kwe meno mu katula zo mu liste’ani.

Tilumbu timosi tia dimanche mu après-midi, ha mongo ndieri weri penepene na port, mpe Zaki 2:1-5 ndieri tangaka, yitâka ti bubi bwena mu bongelaka bamvwama mu mpila yiyôkele. Bu ndieri kâlaka mu bato’eto, nayôka ha matu ma lupangu lumosi lu batsoneka: “Nzo ya Nsambululu ya Mbangi za Yehova.”

Nayizi banza: ‘Mfweti tonta bantu ba. Natala’eti ka bwe bakumbwanina.’ Buna nakota mu Nzo ya Nsambululu malu mpamba, mandievo mamingi, na jeans ya tendoka. Mpangi yeri ha mwelo waye kunzakasa penepene na mukento wumosi wa nuna, weri kumbakisaka mu baka verse zeri hanaka nzonzi. Ha manima ma lukutakanu, natomo yituku mu nsayi yeri na bantu babansoni beri kwizi kunganaka mbote. Bakala dimosi diakuntikisa ku nzo’andi ngatu tazonza, kâ mu bungu ti ka natimanisina ntangulu’ani ya Bibila ko, namutêla ti: “Mbo nikuzabikisa bu nibâ wa kubama.” Mu ntangu yîna, nabatika mu kwendaka ku tukutakanu twatwansoni.

Tumingu twatwingi ha manima, nayenda ku nzo ya bakala dio, mpe wahanina mvutu mu biyuvu biani biabiansoni bia Bibila. Ha manima ma lumingu lumosi, wakungana sake ya fuluka mu binkuti bia nguria bia toma. Wakuntêla ti munkwa binkuti bio ku boloko keri mu bungu ti ntumunu za Bibila keri tumamanaka zitâka ti tufweti zolo bampwana’eto, mpe ka tufweti’â talongoka muzingu ko. (Iza. 2:4; Za 13:34, 35) Mu ntangu yo nayizi bâ na lukwikulu ti nabaka tima ti ndieri dingaka​—bantu basarilaka mitieno mia ndiatulu mia Bibila! Ka nayizi’â vutu bâ na kani dia dinga île ya toma ko, kâ kani diani diayizi bâ dia tomo longoka Bibila. Buna, nakâla ku Pays-Bas.

Bilumbu biyà nayôkesa mu nzietolo mu tula ku hata dia Groningen, ku Pays-Bas. Bu natula kûna, nafweti baka tisalu mu tikipa. Ku atelier yimosi yi beri sarilaka tisalu tia mabaya, ku naye dingila tisalu, bakungana formilere yi nafweti fulusa, mpe mu kati bakundiyula dibundu di ndieri. Natsoneka: “Mbangi ya Yehova.” Mfumu ya atelier yo bu katanga yo, namona ti tidiri tiandi tiasoba. Watâ ti: “Mbo nikutâ mbila.” Kâ, ka kuntâ mbila ko.

 Ku atelier yakaka yi beri sarilaka tisalu tia mabaya, nayula kwe mfumu yeri kô tala ti nsatu lubakusu yeri nandi. Wakundiyula diplome zeri nani, na bisalu bi natoko sala. Namutêla ti bato nayirika. Nayituku bu kakuntêla ti: “Lendi batika mu après-midi yi, kâ musamu wumosi fweti zaba. Ka nzololo’â ko wakunatina misamu mu atelier’ani mu bungu ti Mbangi ya Yehova ndiena mpe mitieno mia Bibila nilandaka.” Natomo yituku, mpe namuvuturila: “Me mpe!” Kampe bu kamona ti nsuki za zila zeri nani na mandievo mamingi, ntiangu katâ ti: “Mbo nilongoka Bibila naku!” Na nsayi yayansoni natambula. Buna, nayizi bakula ka mu bungu dia nti mfumu ya atelier yo yakaka kalembo kuntâ mbila. Yehova wahana mvutu mu tusambulu twani. (Mik. 37:4) Nasala mvula mosi mu atelier ya mpangi yo. Mu ntangu yo, mbo ndieri longokaka Bibila na yandi, ha manima nayizi batusu mu janvier 1974.

Ha manima ma ngonda yimosi, nayizi batika tisalu tia mupasuri-nzila, tieri ku natinaka nsayi yayingi. Mu ngonda yalanda, nayenda ku Amsterdam mu kwe hana lubakusu mu tikunku tia Espagnol tiayizi butuka ka ntama ko. Nsayi yayingi yeri nani mu twarisa ndongokolo za Bibila mu Espagnol na mu Portugais! Mu mai 1975, nayizi bâ mupasuri-nzila wa wunene.

Lumbu timosi, mpangi yimosi ya yikento yeri na nkumbu Ineke, mpe weri mupasuri-nzila wa wunene wayiza ku lukutakanu lweto lwa Espagnol mu kwizi tu songela mulongoki’andi wa Bibila watûka ku Bolivie. Ineke na meno tayizi bonga nzengolo ya tomo zabasana mu nzila ya mikanda mi tweri tsonekaka, mpe ha manima tayizi bakula ti makani mamosi meri neto. Tayizi kwelasana mu 1976, mpe tatatamana mu sala tisalu tia mupasuri-nzila wa wunene tii mu 1982 bu batutikisa mu classe ya 73 ya Galade. Tayizi yituku, mpe nsayi yayingi yeri neto bu batutambika ku Afrique de l’est, ku Mombasa, ku Kenya, ku tayôkesa mvula 5! Mu 1987, batutambika ku Tanzanie, ku bahanina organizasio’eto nzila ya vutu sala tisalu tia samuna. Tayôkesa mvula 26 kûna, ntete tavutu kâla ku Kenya.

Bakisa bantu ba kuluka mu zaba matieleka ma Bibila kwahana nsasa mu luzingu lweto. Mu tifwani, mulongoki’ani wa Bibila wa ntete ku Mombasa, dieri bakala dimosi di tabwabana mu ntangu yi ndieri samunaka mu nzila. Bu namuhana zurnale zole, watâ ti: “Tala ti manisi mu tanga mikanda mi, nti mfweti sa?” Lumingu lwalanda tabatika mu longoka Bibila na buku dia Vous pouvez vivre éternellement sur une terre qui deviendra un paradis, di bayizi dukisa ka ntama ko mu Swahili. Ha manima ma mvula yimosi, wayizi batusu, mpe wayizi bâ mupasuri-nzila wa ntangu zazansoni. Tûka ntangu yîna, yandi na mukento’andi babakisa bantu kampe 100 mu tihana kwe Yehova na mu batusu.

Bu nayizi bakula nsasa ya luzingu mu mbala’ani ya ntete, nayizi timona ntiana titê tia nkari tisaka nzietolo tiayizi dzukula mulunga wa nzitukulu, mpe weri lembo zoloko mu vutu wa bika. (Mat. 13:45, 46) Mbo ndieri zoloko mu yôkesa ntangu mu kwe bakisi bantu mu baka nsasa ya luzingu. Tintwari na mukento’ani, tayizi mona ti Yehova kanda diandi kabakisaka mu bâ na luzingu lwe na nsasa.