Ntete nalutêla misamu mialanda, bikeno natoko lu têla bwe nabatikila tisalu tia ntangu zazansoni.

Mu 1942 nabutuka, ku île ya toma ya Caraïbe ya Curaçao. Tata’ani Musi-Suriname weri, kâ wayenda ku Curaçao mu kwe sala. Weri mosi wa Mbangi za Yehova za ntete za batusu ku Curaçao, mwa mivu ntete nabutuka. a Mbo keri longokaka Bibila na beto bala bandi tumingu twatwansoni, ni bu sa ti ntangu zakaka ka tweri’â zoloko mu longoka ko. Bu ndieri na mvula 14, tata’ani wanata kanda ku Suriname, ngatu kakipa nguri’andi yeri ya nuna.

Ku Suriname, nayizi batika mu yôkesaka ntangu na bantwenia ba mu timvuka beri sarilaka Yehova na luhemo lwalwansoni. Ba mwa ba kula beri na meno, mpe mipasuri-nzila mia ntangu zazansoni mieri. Bu beri zonzelaka misamu mi beri bwabanaka na mio mu teritware, mbo ndieri monaka ti nguria nsayi yeri nawu. Ha manima ma tukutakanu twa timvuka, ndiku zani na meno mbo tweri saka mpe bimoko bitariri Bibila​—ntangu zakaka ku mbazi tweri, bu kweri bâka mbwetete zazingi ku zulu. Ndiku zo zakumbakisa mu bakula ka nti ndieri zoloko mu luzingu; weri nani nasala mu bungu dia Yehova. Buna, nayizi batusu bu ndieri na mvula 16. Ha manima, bu ndieri na mvula 18, nayizi bâ mupasuri-nzila wa ntangu zazansoni.

Malongi mamingi nabaka bu ndieri mupasuri-nzila, mpe matatamana mu kumbakisa mu tisalu tiani tia ntangu zazansoni. Mu tifwani, mu malongi ma ntete ma nabaka, mweri na malongi meri songelaka mfunu ya kubikaka bantu bakaka. Bu nabatika tisalu tia mupasuri-nzila, misionere yimosi weri na nkumbu Willem van Seijl wayizi bâ ndiku’ani. b Watomo kundogesa mpila ya kipila madema meri nani mu timvuka. Mu ntangu  yîna, ka ndieri’â zabaka ko ti nsatu yayingi yeri nani bakundongesa. Muvu walanda, bayizi ku noma mupasuri-nzila wa munene, mpe ha manima nayizi batika mu twarisa bikunku bia bampangi bieri mala na bimvuka biakaka ku sangi dimosi dia Suriname. Diangana, mbo nitomo zoloko misamu mia kundongesa bampangi! Nayizi landa tifwani tiawu mu bongaka ntangu ya longesa bantu bakaka.

Malongi ma nzole ma nayizi baka, ni ndandu ya bâ na luzingu lulembolo nkaka na mu tomo kubikaka misamu. Ku mbatukulu ya muna muvu, ndiku’ani yeri mupasuri-nzila wa munene na meno, mbo tweri yêlaka mu zaba ka ntia bima bieri neto nsatu tumingu tweri landaka. Ha manima, mosi mu beto mbo keri saka nzietolo ya yila mu kwenda ku kapitale, mpe mbo keri sumbaka bima bieri neto nsatu. Mbo tweri sarilaka mbongo zi beri tu hanaka mu ngonda na bidia bieto na mayela mamansoni ngatu biazingila ngonda ya mukaka. Bu taketi kondo tima ku sangi dio, ka kweri’â muntu ko peleko bantu ndambu kwa baketi tu bakisa. Mbenzi ti bu nayizi longoka mu bâ na luzingu lulembolo na nkaka na mu tomo kubikaka misamu tûka bu ndieri ntwenia, nayizi bâ na lenda mu tûla mabanza mani mu tisalu tia Yehova luzingu lwani lwalwansoni.

Malongi ma ntatu ma nabaka, ni ndandu ya longesa bantu mu mazu mawu ma mbutukulu. Bu ndieri kwe kuri mbo ndieri vulu zonzaka Néerlandais, Anglais, Papiamento na Sranantongo​—zu di bavulu zonzaka ku Suriname, (di bazabiri mpe mu nkumbu ya Sranan). Kâ ku sangi, nayizi mona ti bantu mbo beri tambulaka nsangu za mbote mu mazu mawu ma mbutukulu. Musamu wa mpasi weri kwe meno mu zonza mazu makaka, ntiana zu dia Saramaka, di bazonzelaka mu zu dia ngolo na dia fioti. Kâ, wafwanakana nasarila ngolo. Ha manima ma mivu, nayizi lenda mu longesa matieleka kwe bantu babîngi mu bungu ti lenda dieri nani dia zonza mazu mawu ma mbatukulu.

Wa matieleka, nabwabana mpe na misamu mia mpasi. Mu tifwani, lumbu timosi weri nani nayula mulongoki wumosi wa Bibila weri zonzaka Saramaka, mu bungu ti moyo weri mu tatikaka. Kâ mu matieleka, musamu wu namuyula ni mu zaba tala ti zimi dieri nandi! Ka ndiena na nsatu ko ya lu têla ti tiyuvu tio, tiamufwisa nsoni. Ni bu sa ti mbo ndieri tâka makuba, natatamana mu sarila ngolo mu zonza na bantu mu mazu mawu mu tisalu tiani.

Mu 1970, bayizi ku noma munkengi wa tizunga. Nayizi yôkesa programe yi basongelaka binsinsia, yeri na mutu-diambu “Vizite ya siège mondial ya Mbangi za Yehova” kwe bikunku biabîngi bia bantu bieri mala ku sangi. Mu kwe tala mpangi zo, mpangi zakaka na meno tasa nzietolo mu bwatu bwa bula mu nto za sangi dio. Bwatu bweto bweri na moteur, na reservoir ya essence, na minda mia pétrole, mpe na bisalulu bi taketi yôkesela binsinsia. Bu tatûla, tanata bisalulu bio mu moko tii ku mbuka yi taketi yôkesela programe yo. Musamu wu nitomo bambukilaka mu nzietolo zo ni wena’eti, bantu mbo beri zoloko programe yo. Nsayi yayingi yeri nani mu longesa bantu misamu miamingi mitariri Yehova na lweka lwa ha mutoto lwa organizasio’andi. Ndandu za timpeve zi nabaka zayôka ngolo zi ndieri sarilaka mu sala tisalu tia Yehova.

Ni bu sa ti mbo ndieri monaka ti ndandu zazingi ndieri bakaka mu tisalu tiani bu ndieri mpumpa, mbo ndieri vulu bâka na nsatu ya muntu wu taketi yôkesa luzingu lwalwansoni. Buna, nayizi batika mu sambila ngatu nabaka mukento waketi tambula na nsayi yayansoni misamu mia mpasi mu tisalu tia ntangu zazansoni ku sangi. Kampe mvula mosi ha manima, nabatika mu kwe zolo Ethel, weri mupasuri-nzila wa munene, mpe weri na tifu tia tihana. Tûka bu keri wa fioti, Ethel mbo keri tomo zoloko tifwani tia ntumwa Paulo, mpe wazolo ti katihana mu tisalu tia Bakristo ntiana bwa sa Paulo. Tayizi kwelasana mu septembre 1971, mpe tayizi batika tisalu tia tizunga.

Kanda dia butukila Ethel ka dieri’â na bimvwama biabingi ko, buna wayizi bâ na lenda dia kulu yukunu mu tisalu tia tizunga ku sangi. Mu tifwani, bu tweri kubamaka mu kwe tala bimvuka bieri ku kati dia sangi, ka tweri’â nataka bima biabingi ko. Mbo tweri sukulaka binkuti, mpe mbo tweri yebelaka mu nto. Tayizi yukunu mpe mu dia bima biabiansoni bieri tu lambilaka bantu beri tu bwanaka​—ntiana mbambi (iguane), mbenga (piranha), peleko tima ni tima ti beri bakaka ku mbingu ku sangi, peleko ti beri lobaka. Bu talembo bâ na ndonga mbo tweri dilaka ha makaya ma mankondi, mpe mbo tweri dilaka mu milembo. Ethel na meno tayizi mona ti tambula mu hombesa bima biakaka mu bungu dia tisalu tia Yehova, kwatubakisa mu bâ musinga wa sieto mu misinga mitatu. (Ekl. 4:12) Ka kwena tima ko tiyôkele misamu mio miamiansoni mi tabwabana!

Ni mu ntangu yi tatûka ku mbuka yimosi ya hungama ya ku sangi tabwabana na musamu wu nzonzeleke ku mbatukulu. Bwatu bwadiama, mpe bwakulu naka ha nkanda-mamba. Musamu wa mbote, gilets de sauvetage talwata, mpe ka tabwa mu mamba ko. Kâ, bwatu bweto bwafuluka mu mamba. Tayizi tsamuna bidia bieri mu pot mu mamba, mpe tayizi sarila pot zo mu dukisa mamba meri mu bwatu.

 Mu bungu ti tayizi hombesa bidia bieto, tayizi batika mu loba bu tatatamana mu sa nzietolo’eto mu nto. Kâ, ka tweri’â bakaka tima ko. Buna, tayizi sambila Yehova, mpe tamulomba katuhana bidia bia tilumbu tîna. Buna kwa bu tamanisa mu sambila, mpangi yimosi watuba ndoba mu mamba, mpe wabaka mbizi ya yinene yaketi tu lungila beto ba 5 mu mpimpa yîna.

Ha manima ma mvula 5 za tisalu na za nzietolo, Ethel na meno tayizi baka lusakumunu lu talembo kekolo​—mwana taketi buta. Nsayi yeri nani mu baka nsangu zo, ni bu sa ti ka natomo’â zaba ko ka nti bieri kunkêlaka ku matu. Ethel na meno mbo tweri tomo zoloko mu sala tisalu tia ntangu zazansoni luzingu lwalwansoni tala ti mbo bwaketi bâ. Mu 1976 mwana’eto wa bakala Ethniël wayizi butuka. Mwana’eto wa bakala wa nzole, Giovanni, wayizi butuka ha manima ma mvula zole na ndambu.

Mu bungu ti nsatu lubakusu yayingi yeri ku Suriname mu ntangu yîna, filiale yayizi bonga nzengolo ti natatamana mu sala tisalu tia munkengi wa tizunga bu tweri kwe sansi bala beto. Bala beto bu beri ba fioti, bakungana tizunga tieri na bimvuka bia fioti. Mu ngonda mosi, mbo weri kumbakisaka mu sala tisalu tia tizunga mu mwa tumingu, mpe tumingu twakaka mbo ndieri salaka tisalu tia mupasuri-nzila mu timvuka ti batutambika. Ethel na bala beto mbo beri kunturisaka bu ndieri kwe talaka bimvuka bieri penepene na nzo’eto. Kâ, mbo ndieri saka nzietolo me kaka bu ndieri kwe talaka bimvuka bia ku sangi, mpe bu ndieri kubikaka tukutakanu twa tunene kûna.

Nafweti kubika misamu na bunsungu bwabwansoni mu tomo nata madema nani. Nakubika miamiansoni ngatu tasaka nsambululu ya kanda tumingu twatwansoni. Bu ndieri kwe talaka bimvuka bieri ku sangi, Ethel mbo keri saka ndongokolo ya kanda na bala. Kâ, vula-vula misamu tintwari tweri mia yirikilaka. Ethel na meno mbo tweri mpe vulu yôkesaka ntangu na bala​—mbo tweri saka nsaka, peleko mbo tweri dukaka mu kwe tala mbuka za toma zeri penepene na nzo’eto. Mu mpimpa mbo ndieri vulu bâka wa tala tii heure za nda, mu sala mu bungu dia madema mani. Mpe Ethel, weri mukento wa ntalu wu bazonzelaka mu Bingana 31:15, mbo keri vumbukaka mu nkatika pari ngatu tasa nsambululu ya pari mu kanda, mpe tadia tintwari ntete bala beto benda ku lukolo. Diangana, mbo nitomo tondaka mukento’ani mu bungu dia lubakusu lu kakunganaka mu lungisa madema mani!

 Bu twena bibuti, tayizi sarila ngolo mu bakisa bala beto mu zolo Yehova na tisalu tia Bakristo. Tazolo ti bala beto basola mu sarila Yehova mu tisalu tia ntangu zazansoni mu luzingu lwawu, ka weri’â ko ti mu ngolo tweri ba tumaka mu sila bo, kâ tazolo ti yabâ nsololo ya bawu beni. Mbo tweri vulu ba zonzelaka nsayi yi nataka tisalu tia ntangu zazansoni. Mbo tweri ba zonzelaka mpe misamu mia mpasi, kâ mbo tweri ba têlaka mpe ka bwe Yehova katubakisila, mpe katusakumunina mu kanda. Mbo tweri saka mpe ti bala beto bayôkesaka ntangu na ndiku zeri tûlaka Yehova ha tibuka tia ntete.

Yehova wayizi lungisa nsatu zeto bu tweri kwe kurisi bala beto. Mbo ndieri saka miamiansoni mi nilenda mu lungisa nsatu za kanda diani. Tisalu tia mupasuri-nzila wa munene ti nasala ku sangi tiakundongesa mu tikubikilaka misamu mu bungu dia nsatu zeto za tinsuni. Ni bu sa ti mbo tweri saka miamiansoni mi tulenda, ntangu zakaka ka tweri’â bakaka bima biabâ neto nsatu ko. Mu ntangu zo, lukwikulu lwe nani ti Yehova mbo keri tu bakisaka. Mu tifwani, ku nsuka ya mivu mia 1980 na ku mbatukulu ya mivu mia 1990, kwa yizi bâ vwandi ku Suriname. Mu mivu mio, ntangu zakaka mbo weri bâka musamu wa mpasi mu baka bima bia mfunu. Ni bu sa ti ni bo, Yehova walungisa nsatu zeto.​—Mat. 6:32.

Ntangu zazansoni mu luzingu lweto, Yehova watukipa, mpe watuhana nsayi yiyôkele. Bala beto mbo beri tu tâka nsayi, mpe bweso bweri kwe beto bu tabasansa ngatu basarila Yehova. Mpe nsayi ye neto bu basola mu sala tisalu tia ntangu zazansoni mu luzingu lwawu. Ethniël na Giovanni basa lukolo lu batâka lumbu ti Lukolo lwa Bisamuni bia Timfumu, mpe bwawu bu ku Betele ya ku Suriname bena na bakento bawu.

Ethel na meno lumbu ti ba nguria ba nuna twena, kâ bu twena mipasuri-nzila mia minene, ntangu zazansoni mbo tubâka na tisalu tiatingi mu tisalu tia Yehova. Mu bungu ti tisalu tiatingi tie neto, ka ndieka’eti baka ntangu ko ya longoka mu tsaba! Kâ, ka niniongaka ko. Bu nidimbitilaka mu luzingu lwani, na bunsungu bwabwansoni mbo nimonaka ti, nzengolo ya sarila Yehova mu tisalu tia ntangu zayansoni bu ndieri ntwenia, yo ni nzengolo yiyôkele mfunu yi naketi bonga.