1. Ntia nzengolo bantu babingi babonga, mpe mu bungu dia nti?

LUMBU ti milio zazingi za bisari bia Nzambi biatambula mu hombesa bima. Mpangi zazingi zayizi bonga nzengolo ya lembo kwela. Mpangi za kwelana zabonga nzengolo ya lembo bâ na bala bwawu bu. Makanda makaka mayizi kala mu bâ na mbongo mpe na bimvwama biabingi. Tala ti nzengolo zo babongele babansoni, mu bungu ti bazololo batomo sarila Yehova buna bufwanakane. Nsayi ye nawu na lukwikulu ti Yehova mbo kabahana bio biabiansoni bie nawu nsatu. Ngano mbo banionga nzengolo’awu? Kâni! Mu bungu dia nti tuta têla bo? Mu bungu ti mu ntama Yehova watomo kipa bisari biandi. Mu tifwani, Yehova wasakumuna Abrahame, ‘tata dia bô babansoni bê na timinu.’​—Rom. 4:11.

2. (a) Mu mabanza ma Bahebre 11:8-10, 16, mu bungu dia nti Abrahame kazolo mu katuka ku Ure? (b) Nti tuzonzela mu timoko ti?

² Abrahame wazolo mu bika luzingu lwa mbote lweri nandi ku hata dia Ure. Mu bungu dia nti? Mu bungu ti “hata die na bandu dia matieleka keri kêlaka.” (Tanga Bahebre 11:8-10, 16.) Ngano “hata” dio ni nti? Ntia misamu Abrahame kabwabana na mio mu ntangu yi keri kêlaka ntungulu ya hata dio? Mpe bwe tulendi bêla ntiana Abrahame mpe ntiana bantu bô balanda tifwani tiandi mu mbandu ya beto?

3. Ngano “hata” dieri kêlaka Abrahame ni nti?

³ Hata dieri kêleka Abrahame ni Timfumu tia Nzambi. Mu Timfumu tio mwe Yezu na Bakristo 144 000 ba tumbu. Paulo mbo kazonzelaka Timfumu tio ntiana ‘hata dia Nzambi we moyo, Yerusaleme ya mazulu.’ (Ebr. 12:22; Nza. 5:8-10; 14:1) Yezu  walongesa milongoki miandi miasambirilaka nkwizulu ya Timfumu tio ngatu luzolo lwa Nzambi lwasalama ha mutoto ntiana ku mazulu.​—Mat. 6:10.

4. Tintwari na Mbatukulu 17:1, 2, 6, ntia misamu Abrahame kazaba mu mio mitariri hata peleko Timfumu tia kanisina Nzambi?

⁴ Ngano Abrahame wazaba misamu miamiansoni mieri tarilaka Timfumu tia Nzambi? Kâni. Tuka mivu miamingi, misamu mio mieri “mansweki ma santu.” (Efz. 1:8-10; Kol. 1:26, 27, NWT) Kâ, Abrahame wazaba ti bala bandi bakaka mbo baketi kwizi bâ mitinu, mu bungu ti Yehova Yandi beni wamuhana kani dio. (Tanga Mbatukulu 17:1, 2, 6.) Abrahame timinu tia ngolo tiabâ nandi mu makani ma Nzambi, ntiangu weri kwa ntiana yandi weri monaka Masiya yandi waketi kwizi bâ Mutinu wa Timfumu tia Nzambi. Ni mu bungu dio Yezu katâ kwe Bayuda ba mu mbandu’andi ti: ‘Abrahame tata’eno wayangalala bu keri kwe banzi tilumbu tiani ti kaketi mona. Diangana, tia kamona, wayangalala mpe.’ (Za 8:56) Wa matieleka, Abrahame wazaba ti bala bandi bakaka mbo baketi bâ mu Timfumu tia keti tûla Yehova, mpe wa kubama weri mu kêla ti Yehova kalungisa kani diandi.

5. Bwe tuzabiri ti Abrahame “hata” dia sarila Nzambi plan keri kêlaka?

⁵ Ngano Abrahame bwe kasongela ti “hata,” peleko Timfumu, dia sala Nzambi keri kêlaka? Ntete, kweri’â na kani timfumu ha mutoto ko Abrahame ti kayizi bêla musi-hata. Wasoba mbuka mbala zazingi, kani kabwe ka bâ na mbuka yi bamuzabila ko mpe ka yika timfumu tia bantu moko ko. Abrahame mpe ka yêla ko mu bâ na timfumu tia yandi beni. Kâ, watatamana mu tumamana Yehova mpe wakêla ti kalungisa kani Diandi. Bu kasila bo, Abrahame wasongela timinu tia nzitukulu kwe Yehova. Tataluzuleno misamu miakaka miaturila Abrahame, mpe tataleno nti tulendi longoka mu tifwani tiandi.

6. Ngano Ure ntia mpila hata dieri?

⁶ Abrahame wakatuka ku hata dia Ure, dieri hata di batomo kengerela mpe dieri dia toma, bantu beri kuna, ba tanga beri mpe mvwama zeri. Bibaka bia binene na kanivo za mamba zeri kengerelaka hata dio. Bantu ba ku hata dia Ure luzabu lwalwingi lweri nawu lwa tsoneka na lwa matematike. Kampe ku hata dio  bisalu biabingi beri salaka kô, mu bungu ti bantu bô bakwe timi mutoto (archéologues) mu dinga bima bia ntama, bayizi bukila mabuku mamingi ma beri sarilaka mu misamu mia nkari, ha mbuka yeri hata dia Ure. Nzo za bantu mu bibriki basarila zo, mpe bibaka mpemba balenga bio. Nzo zakaka zeri na chambre 13 peleko 14, mpe nzo zango mbo zeri zungirilaka lupangu lweri na matari ha mutoto.

7. Mu bungu dia nti Abrahame kafweti bâ na lukwikulu ti Yehova mbo kaketi mu kengerela na kanda diandi?

⁷ Abrahame wafweti bâ na lukwikulu ti Yehova mbo kaketi mu kengerela na kanda diandi. Mu bungu dia nti? Bambukeno ti Abrahame na Sara babika nzo’awu ya mbote mpe yeri ba kengerelaka ku hata dia Ure mu kwe bâ mu bivula ku makanga ma Kana. Bibaka bia binene na mamba ka bieri’â vutu ba kengerelaka ko. Mbeni mpe ka zaketi’â mona mpasi ko mu ba kotela.

8. Ntia misamu miaturila Abrahame?

⁸ Abrahame wasarila luzolo lwa Nzambi, kâ ntangu yeri kô, wayizi kondo bima mu dikila kanda diandi. Kwayizi bâ nsatu ya ngolo ku hata dina dia mu têla Yehova kenda. Nsatu nguria ngolo yeri ntiangu Abrahame kayizi bonga nzengolo ya toko kwenda ku Ezipte na kanda diandi. Kâ, mu ntangu yi kabâ ku Ezipte, Farao, mfumu yeri tumaka hata dio, wabonga mukento’andi. Banzeno’eti lwaka lwabâ na Abrahame na tii Yehova kawisa Farao kakarisa Sara kwe Abrahame.​—Mba. 12:10-19.

9. Ntia misamu Abrahame kabwabana na mio mu kanda diandi?

⁹ Luzingu lwa kanda dia Abrahame lwa mpasi lweri. Sara, mukento’andi wu keri zoloko keri’â butaka ko. Musamu wo wayizi tomo ba tâ tiari mvula basiri mvula. Ntiangu Sara kayizi hana tisari tiandi, Agare, kwe Abrahame ngatu kababutila bala. Kâ mu ntangu Agare yi kayizi bâ na zimi dia Ismayele, wabatika mu sehesela Sara. Musamu wayizi tomo bâ mpasi, mpe Sara wakuma Agare mala na bawu.​—Mba. 16:1-6.

10. Ntia misamu mitariri Ismayele na Izake miakotesa lukwikulu lwa Abrahame mu Yehova mu ntontolo?

¹⁰ Ha manima Sara wayizi baka zimi, mpe wabutila Abrahame mwana wa bakala wu kahana nkumbu Izake. Abrahame wazolo bala bandi ba bole ba babakala, Ismayele na Izake. Kâ, mu bungu dia mpila ya yibi Ismayele yi keri bongelaka Izake, Yehova watêla Abrahame kakuma Ismayele na Agare. (Mba. 21:9-14) Ha manima ma mvula zazingi, Yehova walomba kwe Abrahame kamuhana Izake mu mukayulu. (Mba. 22:1, 2; Ebr. 11:17-19) Mu misamu mio mia miole, Abrahame wafweti bâ na lukwikulu ti Yehova mbo kaketi sa ti misamu miatoma mu bungu dia mwana’andi.

11. Mu bungu dia nti Abrahame keri kêlelaka Yehova na luvivululu lwalwansoni?

¹¹ Mu ntangu yo yayansoni, Abrahame wafweti longoka mu kêla Yehova na luvivululu lwalwansoni. Mvula yôka 70 kampe zeri nandi mu ntangu yandi na kanda diandi bakatuka ku Ure. (Mba. 11:31–12:4) Mpe mvula 100 kayôkesa mu kwe bê mu bivula, bu keri kwe ziete ku mahata ma Kana. Abrahame wafwa bu keri na mvula 175. (Mba. 25:7) Kâ ka mona Yehova ta lungisa kani diandi ko di katêla ti mbo kahana nsi yi keri kwe zietele kwe bala bandi. Mpe ntangu fioti kwa kabâ moyo mu mona Timfumu tia Nzambi. Ni bu sa ti misamu ni bo miabêla, mbo bazonzelaka Abrahame ha manima ma lufwa lwandi ntiana muntu “wa nuna mpe wa yukuta mu bilumbu.” (Mba. 25:8) Ni bu sa ti misamu mia mpasi ni mio miabâ nandi, Abrahame watatamana mu bâ na timinu tia ngolo mpe nsayi yeri nandi mu kêla Yehova. Bwe kalendela mu vivirila? Mu bungu ti, mu luzingu lwandi lwalwansoni, Yehova mbo keri mu kengerelaka mpe mbo keri mu bongelaka ntiana ndiku.​—Mba. 15:1; Iza. 41:8; Zaki 2:22, 23.

12. Nti tuta kêla, mpe nti tuzonzela?

 ¹² Ntiana Abrahame, beto mpe hata die na bandu dia matieleka tuta kêla. Kâ, ka tuta kêla ntungulu ya hata dio ko. Timfumu tia Nzambi batûla tio mu 1914 mpe ni tio tita yâla mazulu mamansoni. (Nza. 12:7-10) Kâ, kêla tuta kêla tiabatika mu yâla mutoto. Bu tuta kwe kêle timfumu tio tizi, misamu miamingi mie kô tufweti telamana, ntiana mia telamana Abrahame na Sara. Ngano bisari bia Yehova bie kô lumbu ti bilendaka mu landa tifwani tia Abrahame? Binsamu bia luzingu bidukaka mu Nzo ya Zangama ya Munkengi mbo bisongelaka ti ntiana Abrahame na Sara, lumbu ti bantu babingi bê kô bê na timinu na luvivululu. Tazonzeleno ndambu binsamu biango, mpe tataleno ntia malongi tulendi baka.

13. Nti ta longoka mu tinsamu tia mpangi Walden?

¹³ Zolo mu hombesa bima. Tala ti tuzololo ti Timfumu tia Nzambi tiabâ tima tia ntete mu luzingu lweto, tufweti bâ ntiana Abrahame, yandi wazolo mu hombesa bima mu tâ Yehova nsayi. (Mat. 6:33; Mak. 10:28-30) Tataleno tifwani tia mpangi Bill Walden. * Mu 1942, bu kabatika mu longoka Bibila, Bill ekzame keri zolo saka ngatu kabaka diplome ya bantu bazebi tomo sala plan za nzo ku université yimosi ya ku États-Unis. Profesere ya Bill yasa ti Bill kabatika mu sala bu kaketi mana baka ekzame’andi, kâ, Bill wakala. Bill banguri ti, wabonga nzengolo ya kala kani dio ngatu kasarila Nzambi buna bufwanakane. Ntangu fioti kwa ha manima, luyalu lwatêla Bill kasala tisalu tia timilitere. Kâ, na buzitu bwabwansoni Bill wakala, bayizi mu futisa 10 000 dollars, mpe bamutûla ku boloko di kafweti yôkesela mvula 5. Bayizi mu dukisa bu kayôkesa mvula 3. Ha manima, bayizi mu tumisa ku lukolo lwa Galade, mpe wayizi bâ misionere ku Afrike. Bill bu kakwela Eva, basala tintwari ku Afrike, wuzololo tâ ti bima biabingi bafweti hombesa. Mvula zazingi zayôka, bakâla ku États-Unis mu kipa nguri ya Bill. Mu bungu dia luzingu lwandi lwalwansoni, Bill têle: “Mansangaza makundukaka bu nidimbitilaka  bweso bu nabaka bwa yôkesa mvula 70 mu sarila Yehova. Mbo nivulu vutulaka matondo kwe Yehova mu bungu ti wasa ti nayôkesa luzingu lwani mu tisalu tiandi.” Ngano lenda die naku dia yôkesa luzingu lwaku lwalwansoni mu tisalu tia ntangu zazansoni?

14-15. Nti ta longoka mu tinsamu tia bampangi Apostolidis?

¹⁴ Kubanzandi ti kubwabana na misamu ko. Mu tifwani tia Abrahame mbo tuta longoka ti, bantu bô bayôkesaka luzingu lwawu mu sarila Yehova, nkwamusu zibâka nawu mpe. (Zaki 1:2; 1 Pi. 5:9) Tatala bwe we wa matieleka mu tinsamu tia Aristotelis Apostolidis. * Yandi wabatusu mu 1946 ku Grèce, mpe mu 1952 wayizi bonga nzengolo ya kwela mpangi yimosi ya yikento yi beri tâka nkumbu Eleni, weri na makani mamosi na yandi. Kâ, Eleni wayizi bêla, mpe bayizi mu baka na kansere ya ntongwa. Kansere yango bayizi ya buka, kâ, mvula fioti kwa ha manima ma makwela mawu, kansere yavutu kâla. Badoktere bavutu mu sala, kâ Eleni wayizi hombesa lenda dia sarila binama biakaka, mpe keri’â vutu zonzaka buna bufwanakane ko. Eleni watatamana mu bâ na luhemo mu tisalu tia samuna ni bu sa ti timbevo tieri nandi mpe ni bu sa ti luyalu mfietokoso lweri nataka mu ntangu yina.

¹⁵ Aristotelis wayôkesa mvula 30 mu kipaka mukento’andi. Mu ntangu yo mukuluntu weri, mu timvuka titwarisaka lukutakanu lwa lunene keri salaka, mpe wabakisaka mu ntungulu ya nzo ya lukutakanu lwa lunene. Ha manima, mu 1987, Eleni bayizi mu tapa bu keri samunaka. Wayizi yôkesa mvula 3 ku koma, mpe ha manima wayizi fwa. Aristotelis wabangula ka bwe misamu mio miayizi mu sa mpasi ku mutima. Ku nsuka ya tinsamu tiandi watâ ti: “Tuka mvula zazingi, misamu miamingi miayizi bâ nani mpe miakaka miatula mu pa-pulukusu. Buna, wafwanakana nabonga nzengolo ya tatamana mu vivirila mpe ya lembo bika na kani tima tiakunôkesa. Wa matieleka, ntangu zazansoni, Yehova mbo keri kunganaka ngolo zeri nani nsatu mu telamana misamu mio.” (Mik. 94:18, 19) Diangana, Yehova mbo kazoloko bisari biandi bisaka miamiansoni mi balendaka mu bungu dia Yandi, ni bu sa ti mpasi ze nawu!

16. Ntia malongi ma mbote mpangi Knorr kahana kwe mukento’andi?

 ¹⁶ Vulu banzaka bilumbu bita kwiza. Abrahame mbo keri vulu banzaka ndandu za keti mu hana Yehova ku matu, mpe mabanza mo mamubakisa mu telamana mpasi zandi. Mpangi Audrey Hyde wasarila ngolo mu bâ na mabanza ma mbote mu bungu dia bilumbu bia ku matu, ni bu sa ti bakala diandi dia ntete, Nathan Homer Knorr, wafwa mu bungu dia kansere yeri nandi, mpe bakala diandi dia nzole Glenn Hyde, wayizi bâ na timbevo tia ngolo ti batâka nkumbu Alzheimer. * Mpangi Audrey têle ti, musamu wumosi wa mu têla mpangi Knorr ntete kafwa wamubakisa. “Nathan wakumbambula: ‘Ha manima ma lufwa, vuvu tieto tia kwikama tiena, mpe ka tuvutu’â mona mpasi ko.’ Ha manima wakuntindisa: ‘Tala ku matu, ni kô kwe ndandu’aku.’ [. . .] Wavutu yika: ‘Vulu bâka na tima tia sa​—sarila ngolo mu sarilaka luzingu lwaku mu bungu dia bantu bakaka. Mpila yo mbo yikubakisa mu bâ na nsayi.’” Malongi ma nkatika ma mbote mena mu vulu bâka na tima tia sa bu tukwe yiriki mbote kwe bakaka, mpe bu tukwe “yangalale mu vuvu”!​—Rom. 12:12.

17. (a) Ntia misamu mita sa ti tabanzaka bilumbu bita kwiza? (b) Mu bungu dia nti tulendi têla ti tamana landa tifwani tie mu Mika 7:7 mbo titubakisa mu baka ndandu za mbote zita kwiza?

¹⁷ Lumbu ti, misamu miamingi mita sa ti tabanzaka bilumbu bita kwiza. Misamu mita yilama mu nza mia mita songela ti ku nsuka ya bilumbu bia mansukina bia nza yi twena. Ntamana ka tuvutu’â kêla hata die na bandu dia matieleka ko diayâla mutoto wawansoni. Mu tusakumunu twatwingi tu tubaka, mwe mpe na mvumbukulu ya bantu beto bafwa ba tatomo zolo. Mu ntangu yo, Yehova mbo kasenda Abrahame mu bungu dia timinu tiandi na luvivululu lwandi bu kamuvumbula kwe bafwa na kanda diandi ha mutoto. Ngano mbo lubâ kô mu babwana? Lulendi kwa bâ tala ti, ntiana Abrahame, luzololo mu hombesa bima mu bungu dia Timfumu tia Nzambi, tala ti lutatamane mu bâ na timinu tia ngolo ntono mpasi, mpe tala ti lulongokele mu kêla Yehova na luvivululu lwalwansoni.​—Tanga Mika 7:7.