1. Nti mbikululu yimosi ya Bibila yitubakisaka mu zaba?

NGANO kanda dia Yehova bwe dibwana ntamana? Tulendi zaba mvutu ya tiyuvu tio. Bibila mbo ditutêlaka ntia misamu mituturila beto bansoni ntamana. Mbikululu ye kô yitubakisaka mu zaba misamu mi yirika guvernema ziyôkele ngolo ha mutoto. Mbikululu yo yatsonama mu Daniele 11, mbo yizonzelaka mitinu miole milembo wisanaka, mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side. Misamu miamingi mitariri mbikululu yo mieka lungana, buna tulendi bâ na lukwikulu ti misamu misiri mbo milungana mpe.

2. Ntiana bu songele wo Mbatukulu 3:15 na Nzabukusu 11:7 na 12:17, ntia misamu mia mfunu tufweti bambukaka mu ntangu yi tulongokaka mbikululu ya Daniele?

² Mu bakula mbikululu yo ye mu Daniele 11, tufweti bambukaka ti mbikululu yo mbo yizonzelaka kwa bantu batwarisaka, na guvernema zinataka nsobolo kwe kanda dia Nzambi. Ni bu sa ti bisari bia Nzambi ka biena biabingi ko mu nza, guvernema mbo zivulu ba bindamanaka. Mu bungu dia nti? Mu bungu ti Satana na nza yi katumaka, kani diawu dia ntete ni mu fukisa bisari bia Yehova na bia Yezu. (Tanga Mbatukulu 3:15 na Nzabukusu 11:7; 12:17.) Mbikululu ye mu Daniele yifweti kwelana na mbikululu zakaka ze mu Zu dia Nzambi. Mu tomo bakula bubote mbikululu ye mu Daniele, tufweti taluzula misamu miakaka mie mu Bibila.

3. Ngano nti tuzonzela mu timoko ti na mu timoko tilanda?

³ Bwawu bu tazonzeleno Daniele 11:25-39. Mbo tukwizi mona nani weri mutinu wa ku nore mpe nani weri mutinu wa  ku side tuka 1870 tii 1991, mpe mbo tukwizi mona mu bungu dia nti wudelakane mu soba ngwilu’eto ya misamu miakaka mitariri mbikululu yo. Mu timoko tilanda mbo tukwizi zonzela Daniele 11:40–12:1, mpe mbo tutomesa ngwilu’eto ya misamu miakaka mitariri mbikululu mizonzelaka ntangu ya 1991 tii muzingu wa Armagedo. Mu ntangu yi kwe longoke bimoko bi bia biole, mbo wubâ mfunu mu tala kaku tie na mutu-diambu, “Timbanda tia mitinu mu ntangu ya mansukina.” Kâ, ntete tufweti zaba, mitinu mia miole mi bazonzele mu mbikululu yo ni banani.

4. Ntia misamu mitatu tufweti dingaka tala ti tuzololo tabakula ka nani we mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side?

⁴ Ha mbatukulu, nkumbu ya “mutinu wa ku nore” mbo yeri tarilaka mitinu mia bizunga bia ku nore ya Israele, mpe nkumbu ya “mutinu wa ku side,” mbo yeri tarilaka mitinu mia bizunga bia ku side ya Israele. Mu bungu dia nti tuta têla bo? Mu bungu ti, mbazi yatâ kwe Daniele ti: “Ndiziri mu ku bangurila misamu miturila kanda diaku mu bilumbu bia mansukina.” (Dan. 10:14) Na tii ntangu ya pentekote ya muvu wa 33 M.B., kanda dia Israele dieri kwa kanda dia Nzambi. Kâ tuka pentekote ya muvu wa 33, Yehova wasongela ti milongoki mia Yezu mieri kanda diandi. Ntiangu, misamu miamingi mie mu Daniele 11 mbo mitarilaka milongoki mia Kristo, ka kanda dia israele’â ko. (Bis. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Nga. 6:15, 16) Ntwarisi peleko guvernema za swaswana zayizi bâ mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side mu ntangu za swaswana. Ni bu sa ti ni bo wena, bima biabingi bialembo soba. Tima tia ntete, mitinu miatomo niekona kanda dia Nzambi. Tima tia nzole, mu mpila yi beri bongelaka kanda dia Nzambi, mitinu miasongela ti diki diadingi dieri nawu mu bungu dia Yehova, Nzambi ya matielaka. Mpe tima tia tatu, mitinu mio mia miole mbo mieri vulu nwanaka mu zaba ka nani wayôka ngolo.

5. Ngano kweri mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side tuka muvu wa 100 na tii muvu wa 1870? Bangula.

⁵ Mu mbandu ya nzole (2^e siècle) ya ntangu ya beto, Bakristo ba bungungu batambula ndongosolo za bapaye zeri swekaka matieleka ma Zu dia Nzambi, babatika mu fuluka mu timvuka tia Bakristo ba matieleka. Tuka ntangu yo na tii nsuka ya mbandu ya 19, ka kwabâ timvuka tia kubama ko tia bisari bia Nzambi ha mutoto. Bakristo ba bungungu bayizi bâ babingi ntiana matiti ma mabi ku musitu. Mu bungu dia musamu wo, weri musamu wa mpasi mu zaba banani beri Bakristo ba matieleka. (Mat. 13:36-43) Mu bungu dia nti we mfunu mu zaba musamu wo? Mu bungu ti musamu wo wusongele ti, mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side, ka baketi’â bâ mitinu peleko guvernema ko tuka muvu wa 100 tii muvu wa 1870. Ka kwabâ timvuka tia kubama tia kanda dia Nzambi ko ti baketi nwanisa. * Ntiangu, ntangu fioti kwa ha manima ma 1870, mbo taketi vutu mona mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side. Ngano bwe tuzabiri wo?

6. Ngano ntia ntangu kanda dia Nzambi diaketi vutu zabakana? Bangula.

⁶ Tuka muvu wa 1870, kanda dia Nzambi diabatika mu kubama mu tikunku. Russell tintwari na bantu bakaka bayizi batika mu  longoka Bibila. Mpangi Russell na ndiku zandi bayizi bâ ntumwa (messager) yi bazonzela ‘yikubika nzila’ ntete batûla Timfumu tia Masiya. (Mal. 3:1) Kanda dia Nzambi mbo diaketi vutu zabakana! Ngano mu ntangu yo kweri na guvernema zaketi nata nsobolo za ngolo kwe biasari bia Nzambi? Ti tataleno.

7. Nani weri mutinu wa ku side ntangu yayingi mu Muzingu wa ntete wa wunene wa nza?

⁷ Mu 1870, Grande-Bretagne yayâla mu mbuka zazingi yôka nsi zakaka mpe nsi yo yeri na mukangu wa binwani bia yôka ngolo mu nza. Mbikululu ya Daniele mbo yizonzelaka dimpoka dia fioti diaketi nunga mampoka matatu makaka. Dimpoka dia fioti disongele Grande-Bretagne mpe mampoka makaka masongele France, Espagne na Pays-Bas. (Dan. 7:7, 8) Mpe ni nsi ya Grande-Bretagne yeri mutinu wa ku side ntangu yayingi mu Muzingu wa ntete wa wunene wa nza. Mu ntangu yo kwa mpe États-Unis ye ku Amerike yayizi bâ nsi yiyôkele mu bimvwama mu nza, mpe basala tintwari na Grande-Bretagne.

8. Tuka ntangu ya bilumbu bia mansukina, ngano nani weri mutinu wa ku side?

⁸ Mu ntangu ya Muzingu wa ntete wa wunene wa nza, nsi ya États-Unis na nsi ya Grande-Bretagne zayizi sa luwawanu (alliance) mu musamu wutariri binwani, mpe nsi zo zayizi bâ ngolo. Mu ntangu yo, nsi zo zayizi bâ bandiku mpe zayizi bâ nsi zayôka ngolo mu nza. Ntiana bwa bikula wo Daniele, mutinu wo mbo kabâ “na mukangu wa binwani wa nkatika wa wunene mpe wa ngolo.” (Dan. 11:25) Mu ntangu ya bilumbu bia mansukina, timvuka tia Anglo-Américain tiatatamana  mu bâ mutinu wa ku side. * Kâ nani kwizi bâ mutinu wa ku nore?

9. Ngano mu ntia ntangu kwayizi bâ mutinu wa ku nore, mpe bwe Daniele 11:25 yalunganana?

⁹ Mu 1871, mvula yimosi yayôka tuka Russell na ndiku zandi bu bamana kubika tikunku tia ndongokolo ya Bibila, kwayizi bâ mutinu wa ku nore wa môna. Mu mvula yo, Otto von Bismarck wavukasa bizunga biabingi mpe biayizi bâ nsi ya ngolo yi batâka nkumbu Allemagne. Wilhelm I wayizi bâ mutinu wa nsi yo ya môna mpe wasola Bismarck kabâ mfumu ya guvernema yo. * Ntangu bu yeri kwe yôke, Allemagne yayizi tuma nsi zakaka za Afrike na za Océan Pacifique, mpe nsi yo yayêla mu bâ ngolo yôka Grande-Bretagne. (Tanga Daniele 11:25.) Allemagne yakubika mukangu wa wunene wa binwani weri na ngolo, mpe mukangu wo wayôka mukangu wa binwani wa Grande-Bretange mu ngolo. Mu ntangu ya Muzingu wa ntete wa wunene wa nza, Allemagne yasarila mukangu wo mu nwana na mbeni zandi.

10. Bwe Daniele 11:25b, 26 yalunganana?

¹⁰ Daniele wabikula mpe bwe Empire ya Allemagne yaketi bwana na mukangu wa ngolo wa binwani wu kakubika. Mbikululu yo mbo yitâka ti mutinu wa ku nore “ka telama ko.” Mu bungu dia nti kalembo telamana? “Mu bungu ti mbo babâ na makani ma mu nwanisa. Mpe bô badiaka bidia biandi bia toma, mbo bamubwisa.” (Dan. 11:25b, 26a) Mu ntangu ya Daniele, mu bantu bô beri diaka “bidia bia mutinu” kweri na bantu ‘beri sarilaka mutinu.’ (Dan. 1:5) Ngano mbikululu nani yizonzelaka? Mbo yizonzelaka bantu beri ngolo mu guvernema ya Allemagne, Bagenerale na mfumu za binwani zayizi sala tintwari na mutinu. Mu bungu dia misamu mia yizi yirika bantu bo ba ngolo, mutinu wahombesa timfumu tiandi, mpe bayizi soba guvernema yeri twarisaka mu mpila ya môna ku nsi ya Allemagne. * Mbikululu mbo yizonzelaka mpe ndandu zaketi nata muzingu na mutinu wa ku side. Bu yizonzelaka mutinu wa ku nore, mbo yitâka ti: “Mukangu’andi wa binwani, mbo bakomba wo mpe babingi bakwizi honda.” (Dan. 11:26b) Mukangu wa binwani wa Allemagne bayizi wa nunga mpe bantu babingi bayizi honda. Lutangu lwa bantu lu bayizi honda mu muzingu wo, lwayôka lutangu lwa bantu lu bahonda mu mizingu miatoko bwa.

11. Ngano mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side nti basa?

¹¹ Daniele 11:27, 28 mbo yizonzelaka misamu miayôka ntete Muzingu wa ntete wa wunene wa nza wabatika. Verse zo mbo zitâka ti mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side “mbo bazakala ha meza (table) mosi mpe mbo bakwe hunasane.” Verse zo mbo zivutu tâka ti mutinu wa ku nore mbo waketi baka “bimvwama biabingi.” Misamu mio, ni buna miayôkela. Mfumu ya Allemagne na ya Grande-Bretagne zazolo mu sa tidzunu. Kâ, mu ntangu yi bayizi batika muzingu mu 1914, musamu wo wasongela ti bahunasana. Mpe mu muvu wo, Allemagne yayizi bâ nsi ya nzole yiyôkele mu bimvama mu nza. Mu ndungananu ya Daniele 11:29 mpe na titini tia  ntete tia verse 30, Allemagne yayizi nwana na mutinu wa ku side, kâ banunga yo.

12. Mu Muzingu wa ntete wa wunene wa nza, nti mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side basa?

¹² Tuka 1914, mitinu mio mia miole, miatatamana mu nwana na mu nwanisa kanda dia Nzambi. Mu tifwani, mu Muzingu wa ntete wa wunene wa nza, guvernema ya Allemagne na ya Grande-Bretagne baniekona bisari bia Nzambi bieri kalaka mu bonga mata. Guvernema ya États-Unis, mbo yeri tûlaka bô beri salaka tisalu tia samuna mu maboloko. Nkwamusu zo zalungisa mbikululu ye mu Nzabukusu 11:7-10.

13. Ha manima ma muvu wa 1930 mpe mu ntangu ya Muzingu wa nzole wa wunene wa nza, ngano mutinu wa ku nore nti wayizi sa?

¹³ Mu ntangu ya mivu mia 1930, mpe nsungula mu ntangu ya Muzingu wa nzole wa wunene wa nza, mutinu wa ku nore wamwisa kanda dia Nzambi mpasi za ngolo. Mu ntangu Banazi bayizi bonga timfumu ku nsi ya Allemagne, Hitler na bantu bandi bayizi yimina tisalu tia kanda dia Nzambi. Mutinu wa ku nore wahonda bantu ba kanda dia Yehova “kampe 1 500” mpe watambika bakaka mu maboloko ma manene ma bantu babingi (camps de concentration). Misamu mio Daniele mia kabikula. Mutinu wa ku nore wayimina tisalu tia samuna mpe wayizi “vweza mbuka ya santu” na “mukayulu wa ntangu zazansoni.” (Dan. 11:30b, 31a) Hitler, mfumu ya ku Allemagne, wayizi kanisina ti mbo baketi honda kanda diadiansoni dia Nzambi ku Allemagne.

14. Nani wayizi bâ mutinu wa ku nore ha manima ma Muzingu wa nzole wa wunene wa nza? Bangula.

¹⁴ Ha manima ma Muzingu wa nzole wa wunene wa nza, Union soviétique yayizi bâ mutinu wa ku nore. Union soviétique yabatika mu yâla mu bizunga bia binene bieri bia Allemagne. Ntiana kwa guvernema ya Banazi yeri mwisaka kanda dia Yehova mpasi za ngolo, Union soviétique yaniekona bantu babansoni beri tûlaka nsambululu ya matieleka ha tibuka tia ntete mu luzingu lwawu.

15. Muzingu wa nzole wa wunene wa nza bu wayizi wa, ngano mutinu wa ku nore nti wasa?

¹⁵ Ntangu fioti ha manima ma mbatukulu ya Muzingu wa nzole wa wunene wa nza, mutinu wa ku nore wa môna, Union soviétique na nsi zi beri tintwari, babatika mu mwisa kanda dia Nzambi mpasi. Nzabukusu 12:15-17, mbo yifwanakasaka nkwamusu za kanda dia Nzambi na “nzari.” Tintwari na mbikululu yo, mutinu wo wa ku nore wayimina tisalu tieto tia samuna mpe watuma mu ngolo mafunda mamingi ma bisari bia Yehova mu kwenda ku Sibérie. Ntiangu, tuka mbatukulu ya bilumbu bia mansukina, mutinu wa ku nore watatamana mu tomo niekona kanda dia Nzambi, kâ kani kabwe, ka yizi’â lenda ko mu sukisa tisalu tiawu. *

16. Bwe Union soviétique yalungisila Daniele 11:37-39?

¹⁶ Tanga Daniele 11:37-39. Mu ndungananu ya mbikululu, bwe mutinu wa ku nore kalembo kwizi “bêla na buzitu mu bungu dia Nzambi ya batata bandi”? Union soviétique yazolo mu katula mabundu, ntiangu yayêla mu yimina mabundu makutakanaka. Ku mbatukulu ya 1918, guvernema ya Basovietike yabatika mu bonga nzengolo zanata tukolo twalongesaka ti Nzambi kena kô ko. Bwe mutinu wo wa ku nore “kahanina mukembo kwe nzambi ya nzo za ngolo”? Union soviétique  yadukisa mbongo zazingi mu tunga mukangu’andi wa binwani mpe yasala mafunda mamingi ma mata ma ngolo na ma manene. Mutinu wa ku nore na wa ku side bayizi bâ na mata ma ngolo mu honda miliare za bantu!

17. “Tima tia ntonto tibebesaka” ni nti?

¹⁷ Mutinu wa ku nore wasala tintwari na mutinu wa ku side mu yirika musamu wa nguri. ‘Batûla tima tia ntonto tibebesaka.’ (Dan. 11:31) “Tima tia ntonto” ni ONU.

18. Mu bungu dia nti bazonzelaka ONU ntiana “tima tia ntonto”?

¹⁸ Mbo bazonzelaka ONU ntiana “tima tia ntonto” mu bungu ti mbo yitâka ti lenda die nandi dia tûla tidzunu mu nza ya mukaka, kâ musamu wo Timfumu tia Nzambi kwa tilendi wa yirika. Mbikululu mbo yitâka mpe ti, tima tia ntonto mbo “tibebesaka” mu bungu ti ONU mbo yifukisa mabundu ma bungungu.​—Tala kaku tie na mutu-diambu “Timbanda tia mitinu mu ntangu ya mansukina.”

19-20. (a) Mu bungu dia nti tufweti zabila nsangu zi? (b) Ngano ntia tiyuvu tukwizi hanina mvutu mu timoko tilanda?

¹⁹ Tuka 1870 tii 1991, mbikululu ya Daniele yizonzelaka mutinu wa ku nore na mutinu wa ku side yalungana. Tulendi bâ na lukwikulu ti, misamu miakaka misiri mia mbikululu yo mbo mikwizi lungana mpe.

²⁰ Mu 1991, Union soviétique yamwangana. Ngano mutinu wa ku nore mu ntangu yi ni nani? Timoko tilanda mbo tihana mvutu mu tiyuvu tio.