1. Ntia mpila ya longokela mpangi’eto Rusell na bapwana’andi beri landaka, mpe mu bungu dia nti yeri mpila ya mbote?

TUKA mivu yôka 100, mpangi’eto Charles Taze Russell na ndiku zandi, mwa tikunku tia milongoki miakaka mia Zu dia Nzambi, babatika mu kutakanaka tintwari. Bawu mbo beri dingaka mu zaba tala ti mbo baketi lenda mu longoka nti bia matieleka Bibila dilongesaka mu misamu mitariri Nzambi’eto Yehova, Yezu Kristo, bantu ba fwa na nkululu. Mpila yi beri sarilaka ka yabâ mpasi ko. Muntu wumosi mbo weri yulaka diambu, mpe bakaka mbo beri taluzulaka verse zazansoni zitariri diambu dio. Ha manima, mbo beri tsonekaka mio mi beri longokaka mu verse zi beri taluzulaka. Yehova wabakisa babakala bango mu bakula matieleka mamingi ma Bibila, mpe matieleka mango mfunu matiri kwe beto mu ntangu yi.

2. Nti bilendi tu nata mu lembana mu bakula mbikululu ya Bibila?

² Milongoki miango mia Bibila miayizi kulu bakula ti mbikululu za Bibila mpasi zena mu bakula, kâ ndongosolo za nguri za Bibila ka zena mpasi ko mu bakula. Mu bungu dia nti? Mu bungu ti mbo tubakulaka bubote mbikululu za Bibila mu ntangu ya ndungananu zawu peleko ha manima ma ndungananu zawu. Kâ musamu wakaka ni wena’eti, mu bakula mbikululu bubote, wufwanakane mu taluzula misamu miamiansoni mitariri yo. Tamana taluzula kwa musamu wumosi wutariri mbikululu, mboko miakaka tubikiri, mbo tulembana mu bakula yo. Bu tomo tala, kampe ni wo wamoneka na mbikululu ye mu mukanda wa Yoele. Bwawu bu, mbo tuvutu taluzula mbikululu yo mpe mbo tukwizi tala mu bungu dia nti twe na nsatu ya soba ngwilu’eto mu bungu dia mbikululu yo.

3-4. Na tii bwawu bu, bwe tubangurilaka mbikululu ye mu Yoele 2:7-9?

 ³ Tanga Yoele 2:7-9. Yoele têle ti makonko mbo makotela nsi ya Israele mpe mbo mabebesa yo. Mêno mawu na mabanga mawu me ntiana ma ngo-mbulu, makonko mango mbo madia miti miamiansoni mia ku nsi ya Israele! (Yoel 1:4, 6) Tuka mivu mamingi, mbo tweri banzaka ti mbikululu yo mbo yitâka ti kanda dia Yehova mbo diaketi tatamana mu samuna mpe ka baketi’â dia kabakasa ko. Mbo tweri banzaka ti, tisalu tia samuna mbo tiaketi sobesa “nsi,” peleko bantu bê mu lutumu lwa mfumu za mabundu. *

⁴ Tala ti tutengi kwa Yoele 2:7-9, tulendi banza ti yo ni mbangululu ya mbote. Kâ, bu tutaluzula misamu miamiansoni mitariri mbikululu yo, mbo tumona ti nsatu ye neto ya soba ngwilu’eto. Tataluzuleno misamu miyà mitubakisa mu singasa wo.

5-6. Ntia biyuvu tutiyula bu tutanga (a) Yoele 2:20? (b) Yoele 2:25?

⁵ Ntete, tataleno kani dia sa Yehova mu musamu wutariri nkotolo ya makonko: “Wô watûka ku nore [makonko] mbo nimunata mala na beno.” (Yoel 2:20) Tala ti makonko ni Mbangi za Yehova zitumamanaka ntumunu ya Yezu ya samuna na ya kubika milongoki, mu bungu dia nti Yehova kakanisini kabakuma (kabanata mala)? (Ezk. 33:7-9; Mat. 28:19, 20) Diangana, Yehova kata kuma bisari biandi bia kwikama ko, kâ tima peleko muntu wulembo zoloko kanda diandi kata kuma.

⁶ Musamu wa nzole, tataleno mi batsoneka mu Yoele 2:25. Yehova têle ti: “Mpe mbo nilufuta bima bia diri yungi dia makonko tuka mivu, konko die na nsala, konko dilembolo na nsala, konko die na luwu lwa dia, na konko ditatikaka, yee mukangu’ani wa wunene wa binwani wu natambikiri ha kati dieno.” Yehova kanisini mu ‘futa’ mbeba za tulumuna makonko. Tala ti makonko ni kanda dia Yehova disamunaka, wuzololo tâ ti nsangu zi bakwe zonzele mbeba zitulumunaka. Kâ bu tomo tala, nsangu zango zivukisaka zilendi bakisa bantu mu soba mabanza. (Ezk. 33:8, 19) Wulendi kwizi bâ musamu wa mbote mu bungu dia bawu!

7. Mu Yoele 2:28, 29, ntelo ya “ha manima” nti yita tu bakisa mu bakula?

⁷ Tanga Yoele 2:28, 29. Tataluzuleno musamu wa tatu​—mpila ya yôkela misamu mie mu mbikululu. Ngano misamu mi têle Yehova mia lumweni, makonko bu mamanisi tisalu tiawu? Yehova têle: “Ha manima, mbo nihombola mpeve’ani.” Tala ti, makonko ni bisamuni bia Timfumu tia Nzambi, mu bungu dia nti Yehova kahombola mpeve’andi kwe bawu ha manima, bu bamanisa timbangi tiawu? Musamu wa matieleka ni wena’eti, ka baketi’â lenda mu samuna ko tuka mivu miamingi, tala ti lubakusu lwa mpeve santu ya Nzambi kâni, ntono nkwamusu, na bu bayiminaka tisalu tiawu tia samuna.

8. Ngano nani fwanakane na makonko ma bazonzele mu Nzabukusu 9:1-11? (Tala tifwani tia tinima tia ntete.)

⁸ Tanga Nzabukusu 9:1-11. Bwawu bu, tataleno musamu wa yà. Mu ntama mbo tweri tâka ti nkotolo ya makonko yi bazonzele mu mukanda wa Yoele yifwanakane na tisalu tieto tia samuna mu bungu ti yidelakane na mbikululu yimosi ye mu mukanda wa Nzabukusu. Mbikululu yango mbo yizonzelaka yungi dia makonko me na bidiri ntiana bia bantu mpe ha zulu mitu miawu ‘ntiana mpu za timfumu za ore’ ze nawu. (Nza. 9:7) Makonko mango mbo mamwisaka mpasi ‘bantu [mbeni za  Nzambi] balembolo na tiniemo tia Nzambi ha mbunzu’ zawu, ngonda tanu, ye ntangu ya luzingu lwa makonko. (Nza. 9:4, 5) Kampe mbikululu yo bisari bia Yehova bia tumbu yita zonzela. Bawu mfundusu za Nzambi mu bungu dia nza yi bazonzelaka na butindi bwabwansoni, mpe mbo wufwemesaka bantu bakotaka misamu mia nza yi.

9. Ntia luswaswanu lwa lunene lwe ha kati dia makonko ma zonzela Yoele na makonko ma zonzela Za?

⁹ Diangana, mbikululu ye mu mukanda wa Yoele na ye mu mukanda wa Nzabukusu zidelakane mu misamu miakaka. Ni bu sa ti mbikululu ya Yoele na ya Nzabukusu zidelakane mu misamu miakaka, bu tomo tala za nkatika za swaswana zena. Tabanzeno’eti: Mu mbikululu ya Yoele, makonko mbo mata bebesa bititi, bikôla na miti. (Yoel 1:4, 6, 7) Mu timona-meso tia Za, makonko ‘bakanikini mo, ka masandi bubi kwe bititi bia mutoto, kwe bikôla, na kwe muti ni muti.’ (Nza. 9:4) Makonko ma mu mukanda wa Yoele ku nore matûka. (Yoel 2:20) Makonko ma mona Za mu abime (bulu dia ndilu) matûka. (Nza. 9:2, 3) Makonko ma zonzela Yoele kuma bakuma mo. Mu mukanda wa Nzabukusu, makonko ka bakuma mo ko, kâ nzila bahana mo mu manisa tisalu tiawu. Mu Bibila ka mwena tima ko tisongelaka ti Yehova keri’â na nsayi mu bawu ko.​—Tala kaku “ Mbikululu zitariri makonko—​za fwanakana kâ za swaswana.”

10. Hana tifwani tie mu Bibila tita songela luswaswanu lwe ha kati dia makonko ma zonzelaka Yoele na mo ma zonzelaka Za.

 ¹⁰ Luswaswanu lwa lunene lwe ha kati dia mbikululu zo za zole lutubakisi mu bakula ti, mbikululu zango ka zizonzelaka musamu wumosi ko. Wuzololo tâ ti, “makonko” ma bazonzele mu mukanda wa Yoele na “makonko” ma bazonzele mu mukanda wa Nzabukusu ka mena mpila mosi ko. Mu Bibila, tifwani timosi tilendi bâ na mbangululu za swaswana bu basarilaka tio mu mpila za swaswana. Mu tifwani, mu Nzabukusu 5:5, Yezu “Ngo-Mbulu ya kanda dia Yuda” bamutâka, mpe mu 1 Piere 5:8, Diabulu mbo bamutâka “ngo-mbulu yita bima.” Misamu mia miyà mi tutaluzuri na mpasi zakaka zimonekene mu bakula mio, bisongele ti tufweti baka ngwilu ya môna ya mbikululu ya Yoele. Ngano ngwilu yango ni ye?

11. Bwe Yoele 1:6 na Yoele 2:1, 8, 11 zita tu bakisila mu bakula makonko ni banani?

¹¹ Bu tutaluzula verse zakaka ze mu mbikululu ya Yoele, mbo tubakula ti mbikuri nkotolo ya binwani keri zonzelaka. (Yoel 1:6; 2:1, 8, 11) Yehova watâ ti, mbo kaketi sarila “mukangu[’andi] wa wunene wa binwani” (mbulumbulu za ku Babilone) mu semba bala ba Israele beri na bukolo. (Yoel 2:25) Mukangu wa binwani wabakotela, batâ wo nkumbu “wô watûka ku nore” mu bungu ti Bisi-Babilone kanda dia Israele baketi kotela tuka ku nore ya Israele. (Yoel 2:20) Mukangu wa binwani wa nkatika wa kutama weri ntiana yungi dia makonko. Yoele têle mu bungu dia bawu: “Muna [mbulumbulu] nzila’andi kata landa. [. . .] Mu mimvuka bata kwe yende, ha zulu bibaka bia bila bata kwe dioke. Ha zulu nzo bata kwe naki, ha fenêtre bata kwe kotele ntiana mwivi.” (Yoel 2:8, 9) Ngano lendi dimbitila musamu wo? Mbulumbulu kwakwansoni zena. Ka kwena kuma ku balendi swamina ko. Ka kwena muntu ko wulendi dioka mukangu wa binwani wa Bisi-Babilone!

12. Bwe mbikululu ya Yoele yitariri makonko yalunganana?

¹² Ntiana makonko, Bisi-Babilone (peleko Bisi-Kalde) bakotela hata dia Yerusaleme mu 607 N.M.B. Bibila ditêle: “Mutinu wa Bisi-Kalde [wahonda] bantwenia mu mbele ya muzingu [. . .] Keri’â na tiari ko tia matoko na tia bandumba, tia mbuta-muntu na muntu we na tifuma. Nzambi wahana biabiansoni ha koko kwandi. Yandi wayoka tempelo ya Nzambi ya matieleka, wabula bibaka bia bila bia ku Yerusaleme, wayoka nzo zazansoni za zangama za ngolo mpe wafukisa bima biabiansoni bia ntalu.” (2 Nta 36:17, 19) Ha manima, Bisi-Babilone bu bakota mpe bu bamwangasa hata, bantu mbo baketi tâ kwa ti: “Mbuka ya mpamba yena, yikondolo muntu na tibulu tia ku sangi; nsi yi bahana mu lutumu lwa Bisi-Kalde.”​—Yer. 32:43.

13. Bangula bwe Yeremi 16:16, 18 yita zolo tâ.

¹³ Mvula kampe 200 ha manima ma mbikululu ya Yoele, Yehova wasarila Yeremi mu zonzela musamu wakaka wutariri nkotolo ya Bisi-Babilone. Yandi watâ ti, Bisi-Babilone mbo baketi tomo dinga bala ba Israele beri sarilaka mbi ngatu bababwila. “‘Mbo nitumisa bantu babingi balobaka mbizi, bakwizi ba loba,’ Yehova têle bo. ‘Ha manima, mbo nitumisa bantu basaka mbingu, bakwizi ba sa mbingu [dinga ntiana bu badingaka mbizi ya ku sangi] ku miongo miamiansoni, ku miongo miamiansoni mia fioti na mu miamvu mia matari. [. . .] Mbo nibahana mfutulu’awu yidelakane na kuba diawu mpe na disumu diawu.’” Ni miaketi bâ mibu (océans) ni maketi bâ masangi, ka biaketi’â sweka bala ba Israele ko ngatu Bisi-Babilone balembo bamona.​—Yer. 16:16, 18.

14. Ngano Yoele 2:28, 29 ntia ntangu yalungana?

¹⁴ Yoele nsangu za mbote ze nandi. Nsi mbo yivutu buta mbutu. (Yoel 2:23-26) Mboko, mu bilumbu bikwiza, bidia bia timpeve mbo bibâ biabingi. “Mbo nihombola mpeve’ani kwe bantu babansoni. Mboko bala beno ba babakala na babakento mbo babikula. [. . .] Kwe ngamba zani, za zibakala na za zikento mpe, mbo nihombola mpeve’ani mu ntangu yo.” (Yoel 2:28, 29) Musamu wo ka wayilama ko mu ntangu ya kâla bala ba Israele ku nsi’awu. Ntangu yayingi yayôka. Mu tilumbu tia Pentekote tia muvu wa 33 M.B. wayilama. Ngano bwe tuzabiri wo?

15. Tintwari na Bisalu 2:16, 17, Ngano Piere nti kasoba mu verse ya Yoele 2:28, mpe nti wuta songela?

¹⁵ Mu ngolo za mpeve santu, ntumwa Piere wasarila Yoele 2:28, 29 mu musamu wumosi wa nzitukulu wasalama mu tilumbu tia Pentekote. Mu ngunga ya 9 ya mu pari (9 heures du matin), Nzambi wahombola mpeve santu’andi mpe bantu babaka yo babatika mu zonzela “misamu mia minene mia Nzambi.” (Bis. 2:11, NWT) Mu Ngolo za mpeve santu, Piere wasarila mbikululu ya Yoele mu mpila ya mwa ya swaswana. Ngano lubakuri nti kasoba mu ntelo’andi? (Tanga Bisalu 2:16, 17.) Kani kabatikila tinzonzi tiandi mu ntelo ya “ha manima,” Piere watâ: “Mu bilumbu bia mansukina”​—bilumbu bia mansukina bia misamu mia Bayuda—​mpeve ya Nzambi mbo yaketi homboka ‘mu bima biabiansoni bie na nitu.’ Musamu wo wusongele ti ntangu yayingi yayôka ntete mbikululu ya Yoele yalungana.

16. Ntia nsobolo mpeve santu yanata mu tisalu tia samuna mu mbandu ya ntete, mpe ntia nsobolo yita nata mu ntangu ya beto?

¹⁶ Nzambi bu kamana hombola mpeve’andi kwe Bakristo ba mu mbandu ya ntete, bawu  babatika tisalu tia samuna tiaketi kwizi salama mu nza ya mukaka. Mu ntangu ntumwa Paulo yi katsoneka mukanda’andi kwe Bisi-Kolose, penepene na muvu wa 61 M.B., yandi wabâ na lenda dia tâ ti nsangu za mbote zasamunu ‘kwe biabiansoni biayiluku bie ku nsi’a zulu.’ (Kol. 1:23) Paulo bu katâ “biabiansoni biayiluku,” mbuka zazansoni zi kaketi lenda mu kwenda, na za keti lenda mu kwenda bantu bakaka keri zonzelaka. Na lubakusu lwa mpeve santu ya ngolo ya Yehova, tisalu tia samuna tiatomono kula mu ntangu yi​—‘na tii kwa sukina mutoto nsi’!​—Bis. 13:47; tala kaku “ Mbo nihombola mpeve’ani.”

17. Bwe ngwilu’eto ya mbikululu ya Yoele yitariri makonko yisobelele?

¹⁷ Ngano nti bisobele? Bwawu bu, ngwilu’eto yitariri mbikululu ye mu Yoele 2:7-9 yeka ya mbote. Verse zo ka zizonzelaka tisalu tieto tia samuna ti tusalaka na luhemo (zèle) ko, kâ mbo zizonzelaka nkotolo ya mukangu wa binwani wa Bisi-Babilone ku Yerusaleme mu 607 N.M.B.

18. Ngano nti bilembolo soba bitariri kanda dia Yehova?

¹⁸ Ngano nti bilembolo soba? Kanda dia Yehova nsangu za mbote dita tatamana mu samuna mu nza yayansoni, mpe mbo dita sarila mpila za sarila zazansoni. (Mat. 24:14) Ka kwena guvernema ko yilendi kabakasa tisalu tia samuna. Na lubakusu lwa Yehova, tisalu tiatingi tuta sala, mpe na butindi bwabwansoni tuta samuna nsangu za mbote za Timfumu! Na kuluka kwakwansoni, Yehova tusikirilaka mu bakula mbikululu za Bibila, mu bungu ti lukwikulu lwe neto ti, ntangu bu yifwana, mbo katunata ‘ku butieleka bwabwansoni.’!​—Za 16:13.