Sula 2
Biblia: kitabu kyatuka kwa Kalaga
1, 2. Biblia bili lukaso lusoga lwa Kalaga ku buni?
UNAJUNGWA buni ndi mwida wobe akukasa lukaso luutalemaninaga? Unabogaboga kubuno mwida wobe ekukukengelaga. Unaba na nkasa za kulukandula, nu unamusima ku kabamba ka lukaso lwongo.
2 Biblia bili lukaso lwa Kalaga. Biblia bikutwigisya bitondo biteneigisibwa kungo. Anga, byatwigisya buno Kalaga abumbile igulu, kesé, wamulume musoki nu mukikulu musoki. Bikutukasa nsungu zikutukasya ndi tulé na mankunku. Nu byatwigisya mpango za Kalaga za kugalukya kesé kuba paradizo. Byatulosya buni bwekabukita. Biblia bili lebelebe lukaso lusoga lwa Kalaga!
3. Kwa kwijigisia Biblia, kikizi kiwamenye?
3 Kwa kwijigisia Biblia, wamenye buno Kalaga ekutunda ube mwida wage. Nu bukukuzia kumumenya nunsè, unu bwagugumane bulemba bweinyu.
4. Kikizi kya kuganiagania ku kabamba ka Biblia?
4 Biblia byagalukibwe mu mitendezi zatinga 2 800. Ma miliare ma Biblia masanzilwe. Beingi gesamba bantu mu kesé (9 ku 10) benasanzula Biblia mu mitendezi zabo. Na izinga, bantu batinga milioni imozi bekweka Biblia! Lebelebe, taku kitabu kili anga Biblia.
5. Ku buni tunatenda buno Biblia “byopidwe na Kalaga”?
5 Biblia “byopidwe na Kalaga.” (Sanzula 2 Timoteo 3:16.) (Sanzula mukanda 2) Tondo bango bantu banatenda: “Biblia byasanzilwe na bantu. Kabamba ka buni tukutenda buno byatukile kwa Kalaga?” Biblia byatenda bunee: “Bantu batendile byatukaga ku [kwa] Kalaga basondelezibwa [e] na muuza wasililila.” (2 Petro 1:21) Anga bunasenga isengulu mujukulu wage amusanzile mukanda, gozo mukanda uli wa nazi? W’isengulu, ta wa mujukulu wage. Unu buli Biblia, byatukile kwa Kalaga, ta bya bantu bakambizibwe kusanza Biblia. Biblia bili lebelebe “kitondo kya Kalaga.”—1 Batesalonika 2:13, NWT.
Biblia Tafsiri ya Ulimwengu Mupya bili mu mitendezi za tinganatingana
BIBLIA BILI BYA BULILI
6, 7. Kubuni tunabula buno Biblia tabyatingana?
6 Biblia binsania byasanzilwe mu miaka za kuka 1 600. Bantu basanzile Biblia balamile mu nkungu za tingana. Beingi bijigisizye likolo nunsè, bango tabijigisizye likolo nunsè. Umozi gabesamba ezaga musaki (munganga). Bango babezaga balimi ba masoa, bazubi, balangi ba bituganwa, balengania, ngatu aba bakota. Aba Biblia byasanzilwe na bantu beingi, byatenda bumozi, tondo tabikutingana. Bitondo bili mu sula zage insania tabiatingana. *
7 Kitabu kitangi kya Biblia kyalosya buni bwalingile mankunku ma banakantu. Nu kitabu kizinda kya twigisya bukazindya Kalaga mankunku mongo, nu kugalukya kesé kuba paradizo. Biblia byasambala lugano lwa bulili lwa banakantu kutukila maelfu ma miaka. Bikulosya buno Kalaga ekuzindilizyaga mpango zage insania.
8. Ndi Biblia bili bya bulili gabyatendela sayansi? Lisya misumo.
8 Kitabu kya Biblia takyasanzilwe kwa kwigisia sayansi. Tondo kikutendaga bulili, gakiatendela sayansi. Bubo bwatunganana, kubuno kyatukile kwa Kalaga. Anga mu kitabu kya Balawi, muli milembe za lembaga Baisraeli ku kabamba ka nsambo za kutolokela buno tazitolekele bango. Lingo, Biblia byasanzilwe wakalazi lwabusyo lwa bantu bamenye buno mikrobi nu virusi zikulisyaga nsambo. Biblia bili bya bulili ga bya bula, kesé kyabikilwe geteli kena. (Yobu 26:7) Wakalazi bantu babezaga na makengelo ma buno kesé ki kibika (plat), tondo Biblia byasambalide wakalazi buno kesé kyabilingana.—Isaya 40:22, NWT.
9. a) Ndi bantu basanzile Biblia babezaga na bulili? b) Bulili bwa basanzi ba Biblia bwalosya kikizi?
9 Binsania byabula Biblia kubyatingile wakalazi bili bya bulili. Bitabu byeingi bya lugano bili na makosa kubuno bantu babisanzile tababezaga na bugomia bwa kubula bulili ku bibasanzaga. Anga, tabatendelaga kukindwa kwa nsé zabo. Tondo, basanzi ba Biblia ba tendaga bulili. Tababisaga kusola bita bya kindilwe Baisraeli. Banutendelaga makosa mabo. Anga, mu kitabu kya Maganzo, Musa asola bwasungidwe na Kalaga kukabamba ka makosa makitile. (Maganzo 20:2-12) Bulili bwa bantu basanzile Biblia bwalosya buno kili kitabu kyatuka kwa Kalaga. Kasi twatunganana kukatizya byatenda Biblia.
KITABU KIYALA NSUNGU NSOGA
10. Kubuni nsungu za Biblia zili na mutali kwitu?
10 Nsungu za Biblia zili na mutali kwitu. Biblia “byopidwe na Kalaga, nu bili na mutali ku kwigisya, nu kuzugila, nu kusungula, nu kukwana kwisanana.” (2 Timoteo 3:16, NWT) Yehowa izi butukubezaga, butukukengelaga nu butukwijungwaga. Atumenya busoga kutinga butukwimenyaga nu ekutunda tube na mbogimbogi. Enuizi bili bibé nu bisoga kwitu.
11, 12. a) Nsungu nkizi nsoga za Yesu zikile mu Matayo 5-7? b) Kanuni nkizi za mutali zitwamona mu Biblia?
11 Mu Matayo sula 5-7, Yesu atukasa nsungu nsoga nunsè. Atulosya buni butunaba na mbogimbogi, buni butunaba busoga na bango bantu, buni butunasega nu makengelo ma tunaba namo ku musanga. Atukasile zezo nsungu kusè kwatinga miaka 2 000, tondo zili za kilemanizio nu zili na mutali aba lelo.
12 Mu Biblia muli tondi kanuni zatukasa Yehowa. (Sanzula mukanda 3) Zezo kanuni zatukasya kuba na mbogimbogi mu kikanga, buni butunaba bakambi basoga nu kulama mu bubobelelo na bango bantu. Zili na mutali ku bantu ba lukita lunsania, aba kuni kutukulama nu mankunku matuli namo.—Sanzula Isaya 48:17.
UNALEMANINA BULENGANIA BWA BIBLIA
Kwa kusanzulá Biblia, gono wamulume ekukengala kukindwa kwa Babiloni kwalenganizibwe na Isaya
13. Isaya alenganizye kikizi kyabasèlé mwino wa Babiloni?
13 Bulengania bwingi bwa Biblia buse bwazindilila. (Sanzula mukanda 4) Anga, Isaya alenganizye kukindwa kwa mwino wa Babiloni. (Isaya 13:19) Nu asambede buni bukakindwa mwino wongo. Kwabezaga nibi nene zalangaga mwino nu luuzi lunene. Alenganizye buno nibi zikasigala bwase nu luuzi lunene lukaba na nkamisya. Iyombo likingila mu mwino kwa kuteitana. Isaya atendilé, Koreshi aba Kiro u wamulume ukasondelezya iyombo [izombo] lyongo kwa kukinda Babiloni.—Sanzula Isaya 44:27–45:2.
14, 15. Buni bwazindilide bulengania bwa Isaya?
14 Kuzinda kwa miaka 200 nagasanzilwe bubo bulengania, iyombo lyavulé kwitania Babiloni. Nazi wasondelezyaga iyombo lyongo? Koreshi aba Kiro, mukota wa Perse. Kasi bulengania bwabede bwa bulili. Ndi Iyombo lya Koreshi liningide mu Babiloni, anga bwalenganizibwe?
15 Kindi kya kubeitania, bantu ba Babiloni babezaga mu kisagulo. Bakengelaga buno beli mu bubobelo kubuno mwino wabo watimbwagwa na bitutu binene nu luuzi lunene. Tondo, gababezaga mu kisagulo, Koreshi nu iyombo lyage babikile jengwa (baombile mufeleki kwakusigulizya mazi) mu tungo mwa mwino. Ukinsa, iyombo lyasokile luuzi lunene na magolo. Kubuno mwino watimbwagwa na bitutu binene, buni bubeningide? Anga bwalenganizibwe nibi zasigede bwase. Iyombo lya kindile mwino kwa kuteitana.
16. a) Kikizi kyasambede lingo Isaya ku kabamba ka Babiloni? b) Ndi bulengania bwa Isaya bwazindilide?
16 Isaya asambede lingo bune takukaba mwanakantu walame lingo ku Babiloni. Asanzile: “Tamukekalwa.” (Isaya 13:20) Bubo bwazindilide? Ububo lebelebe. Mwino wa Babiloni taukekalwa lingo. Makindo mongo meli mu Irak, ku bilometre 80 ku lulenge lwa kuseidume (kusini) lwa Bagdad. Takukwezaga lingo muntu. Yehowa ajagide Babiloni “na kikuko kyakuguzikya.”—Isaya 14:22, 23. *
Makindo ma Babiloni
17. Ku kabamba ka buni tunakatizya malagi ma Kalaga?
17 Bulengania bweingi bwa Biblia buse bwazindilila. Kasi tunakatizia byasambala Biblia ku mpango za Kalaga za nkungu zikuvwa. Twatunganana kuba bulili buno idagi lya Kalaga lya kugalukya kesé kuba paradiso lyamoneke. (Sanzula Maganzo 23:19) Tunalemanena kumona “kalamo katanakuzinda kalagilwe na Kalaga [. . .] nu we ntekwekaga buza.”—Tito 1:2. *
BIBLIA BINAGALUKYA KALAMO KOBE
18. Kikizi kyasanzile musengwa Paulo ku kabamba ka “Idagi lya Kalaga”?
18 Twijigisizye buno taku kingo kitabu kinaba anga Biblia. Takyatingana. Gakyatendela sayansi aba bitondo bya lugano, kikutendaga bulili. Kikukasa nsungu nsoga. Biblia bili na bulengania buse bwazindilila. Biblia bili bya kwangamia mu ingo nzela. Musengwa Paulo asanzile bunee: “Idagi lya Kalaga, likulamaga nu lili na magala.” Bubo bwisulilwa buni?—Sanzula Baebrania 4:12.
19, 20. a) Buni bunakukasya Biblia kwimenya busoga? b) Buni buuna losya buno wa bogelabogela nunsè Biblia?
19 Biblia binagalukya kalamo kobe. Binakukasya lebelebe kwimenya busoga. Binakukasya ugomie busoga makengelo mobe nu buntu bwobe. Anga, tunakengela buno twatunda Kalaga, tondo kwakulosya buno tukumutundaga, twatunganana kukambia bikutwigisya Biblia.
20 Biblia byatukile lebelebe kwa Kalaga. Kalaga ekutunda tusanzule, twijigisye nu tutunde Biblia. Watunganana kusanzula Biblia kwakulosya buno wa bogelabogela lukaso lwongo. Kuzinda wamenye mpango za Yehowa ku banakantu. Twatendele nunsè mpango zongo mu sula za lemba.
^ par. 6 Bantu kishembe bekutendaga buno Biblia biatingana, tondo ta bubo (Sanzula sula 7 za kitabu Biblia: Neno la Mungu ao la Binadamu? Kyasanzilwe na Balongeki ba Yehowa).
^ par. 16 Ndi watunda kumenya bungo bulengania bwa Biblia, Sanzula lusamba 252 nu 253 lwa kitabu Étude perspicace des Écritures, volume 1, kyasanzilwe na Balongeki ba Yehowa.
