1. Kabamba ka buni buli busoga kumenya banzelo?

YEHOWA ekutunda tumenye kikanga kyage. Banzelo beli bantu ba kikanga kyage (Sanzula mukanda 8). Biblia byabamana “bana ba Kalaga.” (Yobu 38:7, NWT) Banzelo bekukitaga kikizi? Buni bubakasizye banakantu wakalazi? Ndi benatukasya ono lelo?

2. a) Nazi u wabumbile banzelo? b) Banzelo bekubezaga banga?

² Twatunganana tangi kumenya buno, banzelo babumbilwe na Yehowa. Yesu u wabumbilwe na Yehowa ku lutangi. Kusila, kitabu kya Bakolosayi 1:16 kyatenda buno bingo “bintu binsania byabumbilwe, bili mu meigulu nu bili ga kisi.” Biblia byatenda buno kuli mamia ma ma milioni ma banzelo.​—Nimbo 103:20; Kulolesibwa 5:11.

3. Yobu 38:4-7 lyatwigisya kikizi kabamba ka banzelo?

³ Biblia byatwigisya buno Yehowa abumbile banzelo lwabusyo lwa kubumba kesé. Bajungwile buni gabamonile bukubumbwa kesé? Kitabu kya Yobu kyatenda buno babezaga na kyelele nunse. Wakalazi babezaga mu kikanga kimozi nu bansania bakambelaga Yehowa.​—Yobu 38:4-7.

4. Buni butwamenya buno banzelo bekukengelaga banakantu?

⁴ Banzelo bekubezaga na makengelo ku mpango za Yehowa ku kesé nu ku banakantu. (Misumo 8:30, 31; 1 Petro 1:11, 12) Gagunine Adamu nu Eva, lebelebe banzelo bajungwile bubi nunse. Nu lelo, betela kujungwa  bobe gabekumona banakantu beingi tabekwanza Yehowa. Tondo ndi muntu eibezya ku bwagi bwakitile nu asiga bubi nu kugalukela Yehowa, banzelo bekubogaboga nunse. (Luka 15:10) Bekwangaga nunse bantu bekukambela Kalaga. Yehowa ekubakambya kwa kukasya nu kulanga bakambi bage gano ga kesé. (Baebrania 1:7, 14) Tulole misumo kishembe.

5. Buni bwakasizibwe bakambi ba Kalaga na banzelo?

 ⁵ Lwabusio lwa kuzikya miino za Sodoma nu Gomora, Yehowa asengile banzelo 2 kwenda kwonia Loti nu kikanga kyage. (Kulinga 19:15, 16) Kusila kwa tununu (maelfu) twa miaka nagago, mulengania Danieli alekedwe mu mukolo wa bimbwe. Tondo ntababazibwe, atendile bunee: “Kalaga wane ansingide mwanzelo wage kukanda tunua twa bimbwe.” (Danieli 6:22) Lingo, gakandilwe musengwa Petro, Yehowa asingile mwanzelo kumukandula. (Misako 12:6-11) Banzelo bakasizye nuwe Yesu gaabezaga ga kesé. Anga, akambilwe na banzelo kusila kututikwa. (Marko 1:13) Nu lwabusio lwa lukuo lwage, mwanzelo amulindizie.​—Luka 22:43.

6. a) Buni butwamenya buno banzelo bekukasya bakambi ba Kalaga ono lelo? b) Mbuzia nkizi zitwakule kuzo?

⁶ Ono lelo, banzelo tabekumonekaga lingo na banakantu. Aba bubo Kalaga ekubakambya buno bakasye bakambi bage. Biblia byatenda bunee: “Mwanzelo wa Yehowa ekutimba babo bekumwanza, nu ekubonia.” (Nimbo 34:7) Kabamba ka buni twiyanina bulangi? Kubuno tuli na bitamba bili na magala nu bikutunda kutukitila bubi. U banazi babo? Nu kuni kubekutukila? Mu nzila nkizi bekutukitila bubi? Kwa kwakula mbuzia zezo, tulole tangi byabasile bindi bikeke kusila kubumbwa kwa Adamu nu Eva.

7. Kabamba ka buni Satana ekwengelela banakantu?

⁷ Mu sula 3, twijigisizye buno mwanzelo agunine Kalaga. Atundile kwangata bango. Biblia byamumana Satana Diabolo. (Kulolesibwa 12:9) Atundaga buno banakantu nubo bagune Kalaga. Alingile kwengelela Eva,  nu engelide bantu beingi. Tondo bantu kishembe anga Abeli, Enoko nu Noa, basigede balandania kwa Kalaga.​—Baebrania 11:4, 5, 7.

8. a) Buni bwabasile banzelo kishembe kuba basumbu? b) Mu mwiyalo, buni bwakitile basumbu buno beionie?

⁸ Mu nkungu za Noa, banzelo kishembe bagunine. Bakumukile mwigulu nu kuvwa kulama anga banakantu ga kesé. Kabamba ka buni? Biblia byatenda buno batundile kuba na bakikulu. (Sanzula Kulinga 6:2.) Tondo bwabezaga bubi ku banzelo kukita bubo. (Yuda 6) Mu nkiko zezo bantu beingi babede na misako mbé nu batombo anga babo banzelo. Ukinsa Yehowa akatile lwango lwa kubazikya kwa kukukya kesé kinsania na mwiyalo. Tondo onezye bakambi bage balandania. (Kulinga 7:17, 23) Buno beionie, banzelo babo babi basubile mwigulu. Biblia bikubamana basumbu. Basombwede kwibeka ku lulenge lwa Satana, nuwe u wabede mukota wabo.​—Matayo 9:34.

9. a) Kikizi u kyabasile gasubile basumbu mwigulu? b) Twatendele kikizi mu bibombo byalemba?

⁹ Kubuno basumbu beli baguni, Yehowa ntazigile buno basigale lingo mu kikanga kyage. (2 Petro 2:4) Tabenema lingo kwigalukya mu mubili wa bunakantu, tondo betela “kwengelela kisi kinsania.” (Kulolesibwa 12:9; 1 Yoana 5:19) Kasi tumone buni bubekwengelela bantu beingi.​—Sanzula 2 Bakorinto 2:11.

10. Buni u bukwengelelwa banakantu na basumbu?

¹⁰ Basumbu bekwengelela banakantu mu nzila zatingana-tingana. Bantu bekwezezyaga na basumbu, bekukitaga bubo kwakutenda nabo bobinyene aba kutingila ungo muntu, anga muganga aba mugila. Kwezezya  na basumbu u kukumanwa bugila (Sanzula mukanda 26). Biblia byatukakizia buno twibembukye na binsania bili na mugomyo na basumbu. (Bagalatia 5:19-21) Kabamba ka buni? Kubuno anga bukukambyaga mutegi wa nyama itega kwa kwita nyama, basumbu bekukambya nzila neingi kwa kutegela banakantu nu kubaangata.

11. a) Bulaguzi u kikizi? b) Kabamba ka buni twatunganana kwibembukya na bulaguzi?

¹¹ Anga, basumbu bekukambya bulaguzi kwakwengelela bantu. Bulaguzi, u kulagula bya nkungu zikuvwa, aba kulagula bintu bitekumonekako anga kutala-kaninga. Bantu kishembe bekwidendeka kumenya bya galwabusio kutingila toté, ndozi, kutingila kiyolo, makwa, kwisula milindi za kuboko. Bantu beingi bekumonaga buno kukita bubo takuli na mbaselo mbé, tondo ta bubo u buligo! Buli na mbaselo mbé nunsania. Biblia byatenda buno bagila nu basumbu bekukambaga gamozi. Misako 16:16-18 zatendela kekomé kyalagulaga bya galwabusyo kutingila “musumbu wa kulagula.” Gatukizibwe wozo musumbu na Paulo, kekomé kikyo kyazimizizye magala mage.

12. a) Kabamba ka buni buli bubi kwezezya na bakuzi? b) Kabamba ka buni bakambi ba Kalaga tabekukitaga bumba buli na mugomyo na basumbu?

¹² Basumbu bekutwengelelaga lingo kwakutukita tukatizye buno bwakulungana kwezezya na bakuzi. Bekutunda tukatizye buno bakuzi bekulamaga kungo nu tunema kwezezya nabo, nu benema kutukasya aba kutukitila bubi. Anga buno, ndi muntu akwilwa na mwida aba muntu wa kikanga kyage, bantu kishembe bekwendaga kulola muntu uli na magala makwezezya  na bakuzi, anga kwenda kulola ku kiyolo kwa mugila aba kwa mulaguzi. Mango enabakasa musagu wa bulili kabamba ka wozo wakule nu kweiga aba iyuki lyage. (1 Samweli 28:3-19) Kwa kutaleka, bumba bwingi bwa idilo bwalemanina bukatizyo bwa buno bakuzi bekulamaga kungo (anga: bumba bukukitwaga ku nsanza, kukita bisagulo bya kukengela bakuzi, kulega idego, bumba bwa basigala). Mu nkungu zikunana bakristo kukita bumba bubo, bikanga byabo aba bantu ba kyumo bekubatendelaga bubi nu kubalinga aba kwilekanukya nabo. Tondo bakristo bizi buno bakuzi tabekulamaga kungo. Tabunakulungana kwezezya nabo, nu tabenema kutukitila bubi aba kutukasya. (Nimbo 115:17) Ntwengelelwe! Ntulonde aba busi bumozi kwezezya na bakuzi aba basumbu. Nu ntukite bumba buli na mugomyo na basumbu.​—Sanzula Kukokomezia mulembe 18:10, 11; Isaya 8:19.

13. Bantu bakuaga boba basumbu beseli buni lelo?

¹³ Basumbu bekwengelelaga bantu nu kubeita nunse na boba. Lelo, Satana nu basumbu bizi buno basigala “na nkungu nkeke” kubuno Kalaga ese bwigi kuvwa kubazikya gano ga kesé. (Kulolesibwa 12:12, 17) Ukinsa beli batombo nunse kutinga wakalazi. Aba bubo, lelo ma miliare ma bantu bakuaga boba basumbu tabekubakua lingo boba. Buni bu bikandulile mu boba bwa basumbu?

14. Anga bakristo Baefeso, buni bunaikandula mu magala ma basumbu?

¹⁴ Biblia byatulosya buni butunakinza basumbu nu buni butunaikandula mu magala mabo. Anga:  lwabusio lwa kuba bakristo, bantu ba mwino wa Efeso bezezyaga na basumbu. Buni bubeikandulile? Biblia byatenda bunee: “Beingi ba ku babo babezaga bagila bakungikile bigondi bya mikanda byabo, nu bavule nabyo ku meiso ma bantu bansania, nu babigisizie.” (Misako 19:19) Kubuno batundile kuba bakristo, bagisizie bitabu byabo binsania bya bugila. Unu bwatungananwa kukitwa ono lelo. Na muntu unsania ukutunda kukambela Yehowa, atunganana kwilekanukya na binsania bili na mugomyo na basumbu. Mango binaba bintu anga bitabu, misagu, muléká, filme, tunsambe, meija aba bilimelime bya buganga: binsania bikulosya bugila, buganga, basumbu aba biteli bya bumba aba binamoneka buno tabili na mbaselo mbé aba bili tugu bya kwibogyabogya. Binaba tondi bintu bikubekwa ku mubili kwa kwilanga na bubi.​—1 Bakorinto 10:21.

15. Tunakita lingo kikizi kwa kukinza Satana nu basumbu?

¹⁵ Kusila kwa miaka kishembe nagagisizie bakristo baefeso bitabu byabo bya bugila, musengwa Paulo ababwide buno tabatungananine kusiga kulwana “na basumbu beli mu biziki bya mpelela.” (Baefeso 6:12) Aba buno bagisizie bitabu byabo, basumbu tabasigile kugeleka kubakitila bubi. Kasi batungananine kukita lingo kikizi? Paulo ababwide bunee: “Tolazi ngabo za bukatizio buno muvwame kuzimia misungu insania zili na keiya za wozo mubi.” (Baefeso 6:16) Anga bukulangwa koloboyo na ngabo zage mu bita, u butukulangwa na bukatizio bweitu. Ndi twakatizya buno Yehowa enatulanga, tunakinza Satana nu basumbu.​—Matayo 17:20.

16. Buni butunema kugugumania bukatizyo bweitu ku Yehowa?

¹⁶ Buni butunema kugugumania bukatizyo bweitu ku Yehowa? Twatunganana kusanzula Biblia naa busi.  Twatunganana tondi kwijigisya kulemanina Yehowa nu kuba na butitikizyo bwa buno atulange. Ndi tukulemanina lebelebe Yehowa, Satana nu basumbu tabenatukitila bubi.​—1 Yoana 5:5.

17. Kwa kulangwa na Yehowa buno basumbu tabetukitile bubi, twatunganana kukita kikizi?

¹⁷ Bakristo ba ku Efeso batungananine kukita lingo kikizi? Kubuno balamaga mu mwino wiyala bugila, Paulo ababwide bunee: “Segazi nakomanizia [. . .] mu nkungu insania.” (Baefeso 6:18) Mu nkungu insania, batungananine kusega ku Yehowa buno abalange. Nu beswe, tukulama mu kesé kizile na bugila, kasi twatunganana kusega ku Yehowa buno atulange. Nu twatunganana kukambya izina lyage gatukusega. (Sanzula Misumo 18:10.) Ndi tatukusiga kusega ku Yehowa buno atwonie na Satana, Yehowa akule masego meitu.​—Nimbo 145:19; Matayo 6:13.

18, 19. a) Buni butunakinda bita bitukulwana na Satana nu basumbu? b) Lubuzia lukizi lwakulwe mu sula zalemba?

¹⁸ Ndi twilekanukya na binsania bili na mugomyo na bugila, nu ndi twalemanina Yehowa buno atulange, tunakinza Satana nu basumbu. Tatwatunganana kubakua boba. (Sanzula Yakobo 4:7, 8.) Yehowa eli na magala nuse kutinga basumbu. Abakandile mu kapilo mu nkiko za Noa, nu bwigi gano abazikye. (Yuda 6) Ntwibilile buno tatukulwana na Satana nu basumbu tubenyene. Yehowa ekukambya banzelo kwa kutulanga. (2 Bakota 6:15-17) Tunakatizya buno kutingila lukasyo lwa Yehowa twakinde bita.​—1 Petro 5:6, 7; 2 Petro 2:9.

¹⁹ Kubuno Satana nu basumbu bekulisya tubebe tweingi mu kesé, kabamba ka buni Kalaga ntekubazikya? Twakule lubuzia lulo mu sula zalemba.