Lebelebe, aba buno Biblia takili kitabu kya sayansi tondo kikutendaga bulili gakyatendela sayansi. Lola misumo kishembe zalosya buno sayansi z’ungwana na Biblia nu zili na misagu za bulili ku kabamba ka sayansi z’engukana na makengelo mabuza mabezaga namo bantu mu nkungu zasanzwaga Biblia.

•   Meigulu nu kisi byabumbilwe. (Kulinga 1:1) Tondo, makengelo mabezaga namo bantu wakalazi malosya buno meigulu nu kisi tabyabumbilwe, bibasizye tugu kutingila mbaselo za menya kishembe. Bababiloni bakatiziaga buno tulaga twakitile meigulu nu kisi twatukile mu bitatenge bibili binene. Lungo lugano lukutendaga buno meigulu nu kisi byatukile mu ijungu inene.

•   Meigulu nu kisi bikusondelezibwaga na milembe zabikilwe kutukila bubumbi tondo ta kutingila makengelo ma tulaga kishembe. (Yobu 38:33; Yeremia 33:25) Makengelo mabuza mabalangana mu kisi kinsania mekulosyaga buno banakantu taben’ibembukya na bwalagilwe na tulaga kishembe inube bwiti.

•   Kisi takili gantata ga kintu kishembe. (Yobu 26:7) Wakalazi bantu beingi bakatiziaga buno kisi kyabezaga kibika aba plat, nu kyabezaga gantata g’ipuka inene aba nyama nene anga nzogu aba kya ndeli.

•   Nuuzi insania zikugelaga aba ku mito za kitatenge kinene nu kuko nti zagaluka lutundutundu nu kubakama mwigulu, nu zikusubyaga lingo ga kisi kutingila mbula, busosole aba lubula. (Yobu 36:27, 28; Musambazi 1:7; Isaya 55:10; Amosi 9:6) Bagiriki ba wakalazi bakengelaga buno mazi ma nuuzi insania mekutukilaga mu kitatenge kinene kikubezaga mu nsi, aba kubasila ku miaka za 1700 bantu babezaga beki na makengelo mamo.

•   Miduko zikusakamaga nu kukomba; mu nkungu kishembe miduko zikumoneka ono lelo zabezaga zakukilwa na mazi ma kitatenge. (Nimbo 104:6, 8) Tondo, misagu ningi za lugano zikulosyaga buno miduko insania zili go ono lelo zili bubo buzabumbilwe na tulaga kishembe.

•   Kwengya mubili kukukasyaga kuba na kalamo kasoga. Mulembe wakasilwe Baisraeli watendaga buno muntu atunganana koga ku maboko ndi itubya ku kitumba, nu muntu uli na lusambo lwa kutolokela atungananine kubikwa bulazi na bango, nu tubi twa muntu twatunganine kukukilwa busoga. (Balawi 11:28; 13:1-5; Kukokomezia Mulembe 23:13) Tondo, mu nkungu zibakasilwe mulembe wongo, Bamisri basambyaga tubi na bingo bintu kwa kusakila kyulu.

 Ndi muntu ijigisya Biblia busoga, enavwa kumona buno tabikutendaga buza. Gano geli makengelo ma buza mekukita bantu bakatizie buno Biblia bikutendaga buza gabyatendela sayansi:

 Makengelo ma buza: Biblia bikutendaga buno kisi kyabumbilwe mu bindi motoba bya nkungu 24 ku kindi kimozi.

 Bulili: Bulingilingi na Biblia, Kalaga abumbile kisi kutukila wakalazi mu nkungu zitekumenywa. (Kulinga 1:1) Nu lingo, bindi bya bubumbi byatendelwa mu sula 1 za kitabu kya Kulinga, byekaga nkiko aba nkungu ndazi zitekumenywa. Zezo nkungu insania zatingile kwa kubumba meigulu nu kisi, zikumanwa tondi ‘‘kindi.”​—Kulinga 2:4, NWT.

 Makengelo ma buza: Biblia bikutendaga buno bisugu nu bijekanwa byabumbilwe lwabusio lwa musi buno photosynthèse zilinge kukamba​—Kulinga 1:11, 16.

 Bulili: Biblia byalosya buno musi, imozi ku nkeninkeni nene zili mu “meigulu,” zabumbilwe lwabusio lwa bisugu nu bijikanwa. (Kulinga 1:1) Kyengi kya musi kyasanizye kunsania mu kisi ku kindi kitangi aba nkiko ntangi za bubumbi. Bwasanaga kyeingi mu mpelela aba kubasila “kindi” kisatu kya bubumbi, kyeingi kyasanile nunse nu kukasya buno photosynthèse zibe ko. (Kulinga 1:3-5, 12, 13) Kusila, musi unsania walingile kumoneka ga kisi.​—Kulinga 1:16.

 Makengelo ma buza: Biblia bikutendaga buno musi ukutimbaga kisi.

 Bulili: Isanzo lya Musambazi 1:5 lyatenda bunee: “Kisongo kya busi kikusanuka nu kikugoba, nu kikusasia kusubya ku kiziki kukyatukile.” Bitondo bibyo byalosya bubo bukumonekaga musi gano ga kisi. Anga, ono lelo muntu enatenda bunee: ‘‘Musi wabasa’’ nu ‘‘musi wagoba,’’ bantu bekutendaga bubo tondo bulili buli buno kisi u kikutimbaga musi.

 Makengelo ma buza: Biblia bikutendaga buno kisi kili kibika aba plat.

 Bulili: Biblia bikukambyaga kitondo ‘‘kuzinda. . . kwa kisi” kwa kutendela “kuzinda kwa ndenge insania za kisi”; bubo tabukulosya buno kisi kili kibika aba kili na kuzinda. (Misako 1:8) Unubuligo ku kitondo “ndenge inazi za kisi”, kinakambibwa kwa kutendela kisi kinsania; aba ono lelo, bantu bekukambyaga kitondo ndenge inazi za kisi kwa kutendela kisi kinsania.​—Isaya 11:12; Luka 13:29.

 Makengelo ma buza: Biblia byatenda buno mutimbo wa cercle (circonférence) uli na bulazi (diamètre) mambizi masatu kutinga munda mwazo, tondo mezire zazo zili pi (π), aba 3.1416.

 Bulili: Bulingilingi na 1 Bakota 7:23 nu 2 Nkiko 4:2 “kibungulu kinene kya kyuma” kyabezaga na buzindu bwa diamètre 10 nu kubilingana kwakyo kwabezaga mabusu makumi masatu.” Bwamoneka buno zezo mezire zin’ida tugu kakeke kwa kukukya nunse mezire za kubilingana kwakyo. Kasi bunaba buno circonférence zezo zili mezire za ku mugongo kwa kibungulu (isagani) nu diamètre zili mezire za munda mwa kibungulu kyongo.